Βυζαντινή-διπλωματία-Πολιτικό-Καφενείο

July 10, 2017 | Author: fdsfffaas | Category: N/A
Share Embed Donate


Short Description

Download Βυζαντινή-διπλωματία-Πολιτικό-Καφενείο...

Description

Ζ. Ουνταλτσόβα, Γ. Λιτάβριν, I. Μεντβέναεφ

Βυζαντινή Διπλωματία

Μετάφραση Παναγιώτα Ματέρη - Δημήτρης Πατέλης

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΘΗΝΑ 1995

Σειρά: ΙΣΤΟΡΙΑ

Ζ. Ουνταλτσόβα, Γ. Λιτάβριν, I. Μεντβέντιεφ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ Τίτλος πραποτυπου: «KULTURA ΒΙΖΑΝΤΙΙ», vol, 1,2,3 Nauka, Moscow 1984,1989,1991

Μετάφραση: Παναγιώτα Ματέρη, Δημήτρης Πατέλης Επιμέλεια: Μαρία Αποστολοπούλου Διόρθωση: Θάνος Μοσχουδης Εξώφυλλο: Τατιάνα Ραΐση-Βολανάκη

© 1995 για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις «ΕΑΑΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ» Ακαδημίας 88,7ος όροφος, 10678 Αθήνα τηλ. 3302415-fax 3836658 Βιβλιοπωλείο: Γ. Γενναδίου 6,10678 Αθήνα τηλ. 3817826, 3806661 - fax 3836658

ISBN: 960-344-060-4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η σοβιετική σχολή στις βυζαντινές σπουδές είναι μία από τις σημαντικότερες και συστηματικότερες πηγές γνώσης και μεθοδολογικού προβληματισμού πάνω στην ιστορία του κόσμου της Ανατολικής Ευρώπης και της Νοτιοανατολικής Μεσογείου των μέσων χρόνων. Ως συνέχεια της ρωσικής βυζαντινολογίας έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το Βυζάντιο. Η Ρωσία άλλωστε διεκδικούσε -και σε κάποιο βαθμό τον έπαιξε- το ρόλο του διαδόχου της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μετά την Άλωση, ως κέντρο της ορθοδοξίας, ως τρίτη Ρώμη, αλλά το Βυζάντιο δεν μπορεί να θεωρηθεί από την άλλη ως άμεσο παρελθόν της: μέσα από αυτό το πλέγμα συνεχειών και ασυνεχειών, η σοβιετική σχολή κατάφερε να ισορροπήσει την καλλιέργεια της έρευνας με την κριτική θεώρηση απέναντι στην ιστορία του Βυζαντίου. Ο μαρξισμός -υποχρεωτική δέσμευση της σύστασής της- την έσπρωξε προς τη μελέτη των οικονομικών συνθηκών, του υλικού βίου και πολιτισμού, χωρίς ωστόσο να την εμποδίσει να ενδιαφερθεί για τις άλλες πτυχές της βυζαντινής πραγματικότητας. Τα κείμενα για τη διπλωματία, που αποτελούν το πρώτο μέρος αυτής της έκδοσης, είναι τμήμα ευρύτερου έργου πάνω στο βυζαντινό πολιτισμό, που δημοσιεύθηκε στα ρωσικά το 1990. Είναι γραμμένα από κορυφαίους βυζαντινολόγους, απευθύνονται σε

4

Βυζαντινή Διπλωματία

ένα πλατύ μορφωμένο κοινό και καλύπτουν μια έλλειψη στην ελληνική βιβλιογραφία. Η μελέτη για τη σύνθεση της πρεσβείας της Όλγας στην Κωνσταντινούπολη παρουσιάζει μεγάλο· ενδιαφέρον από την άποψη της μεθοδολογίας και της ερευνητικής τεχνικής* δημοσιεύεται ως δεύτερο μέρος του βιβλίου γιατί συμπληρώνει, στο επίπεδο του ειδικού, το γενικό διάγραμμα της ιστορίας της βυζαντινής διπλωματίας του πρώτου μέρους. Η έκδοση συμπληρώνεται, τέλος, με αποσπάσματα από τις πηγές (σε νεοελληνική μεταγραφή τα βυζαντινά και σε μετάφραση το Χρονικό του Odo de Deuil), που δεν είναι γνωστά στο ελληνικό κοινό και βοηθούν στην άμεση προσέγγιση της βυζαντινής διπλωματίας.

5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ......................................................................

.7

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Ζ. ΟΥΝΤΑΛΤΣΟΒΑ

Η Διπλωματία της Πρώιμης Βυζαντινής Περιόδου συμφωνά με τις Πηγές της Εποχής....................................13 Ζ. ΟΥΝΤΑΛΤΣΟΒΑ

Η Διπλωματία από τον 7ο έως το 13ο Αιώνα.....................................49 Γ. ΛΙΤΑΒΡΙΝ, Ι. ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ

Η Διπλωματία του Ύστερου Βυζαντίου (13ος έως 15ος Αιώνας)....................................................................109

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Γ. ΛΙΤΑΒΡΙΝ

Η Σύνθεση της Πρεσβείας της Όλγας στην Κωνσταντινούπολη και τα «Δώρα» του Αυτοκράτορα....................................................145

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΗΓΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ..............................................................................175 ΠΗΓΕΣ.......................................................................................................................188 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..................................................................................191

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Πρίσκου Ρήτορος και Σοφιστοΰ Ιστορίας Βυζαντιακής Εκλογαί περί Πρέσβεων Εθνών προς Ρωμαίους..............................199 Εκλογαί εκ της Νόννοσου Ιστορίας.................................................208 Εκ της Ιστορίας Μενάνδρου Προτηκτορος Εκλογαί περί Πρέσβεων Ρωμαίων προς Έθνη.................................210 Από το Ταξίδι του Λουδοβίκου VII στην Ανατολή του Odo de Dcuil ........................................................................................................... 214

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

I Η Διπλωματία της Πρώιμης Βυζαντινής Περιόδου συμ€ρωνα με τις Πηγές της Εποχής Ζ. Ουνταλτσόβα

Στη Βυζαντινή αυτοκρατορία λάμβαναν χώρα πολύ σύνθετες διεθνείς αντιπαραθέσεις. IV αυτόν ακριβώς το λόγο, δημιουργήθηκε, γρηγορότερα απ* ό,τι στις άλλες χώρες, πολύ έμπειρη διπλωματία και με ιδιαίτερες ικανότητες. Αξιοποιώντας τις παραδόσεις της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, το Βυζάντιο κατόρθωσε πολύ νωρίς να δημιουργήσει σύνθετο διπλωματικό σύστημα και να προσελκύει σε αυτό μορφωμένους και αξιόλογους ανθρώπους. Οι Βυζαντινοί διπλωμάτες, οι έμποροι, οι πρεσβευτές δρούσαν συνήθως από κοινού και εκτελούσαν σημαντικές διπλωματικές λειτουργίες. Για το συμφέρον της κυβέρνησής τους συγκέντρωναν ακούραστα ανεκτίμητες πληροφορίες για πολλά κράτη και λαούς. Οι παρατηρήσεις αυτές, τόσο για τις γειτονικές με το Βυζάντιο χώρες, όσο και για τις μακρινές εξωτικές, καταγράφονταν σε κείμενα που αποτελούν πολύ ενδιαφέρουσες διηγήσεις. Ένας από τους πιο λαμπρούς και αξιόλογους συγγραφείς του 5ου αιώνα, ο οποίος άφησε μια ασυνήθιστα ζωντανή και αληθινή εικόνα, τόσο για τη ζωή και τις συνήθειες των βαρβάρων, όσο και για τους Ρωμαίους της εποχής της μεγάλης μετακίνησης των λαών, ήταν ο εξέχων διπλωμάτης και ιστορικός Πρίσκος. Η διήγησή του για τη βυζαντινή αποστολή στην αυλή του τρομερού κυβερνήτη

9

Βυζαντινή Διπλωματία

των Ούννων Αττίλα αποτελεί μέχρι σήμερα μοναδική πηγή για τον τρόπο ζωής και τις συνήθειες των βαρβάρων-κατακτητών, οι οποίοι απειλούσαν τον 5ο αιώνα την Ευρώπη. Για τη ζωή του ιστορικού υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία. Ο Πρί-σκος γεννήθηκε, κατά πάσα πιθανότητα, το πρώτο μισό του 5ου αιώνα σε μια μικρή πόλη της Θράκης, το Πάνιο, στη βόρεια ακτή της θάλασσας του Μαρμαρά, κοντά στην πόλη Ηράκλεια. Οι βασικοί σταθμοί στη ζωή και τη δραστηριότητα του Πρίσκου είναι δυνατόν να ανασυσταθούν από κάποια αποσπάσματα του έργου του, αλλά και από τις αναμνήσεις γι* αυτόν στα έργα άλλων Βυζαντινών ιστορικών. Ο Πρίσκος καταγόταν από αρκετά ευκατάστατη οικογένεια, η οποία του εξασφάλισε σπουδαία μόρφωση τόσο στη φιλοσοφία, όσο και στη ρητορική. Αποδεικτικό στοιχείο των βαθιών και πολύμορφων γνώσεών του αποτελεί το ίδιο του το έργο, το οποίο διακρίνεται για την πρωτοτυπία του ύφους και την ευρυμάθειά του. Ο Πρίσκος απέκτησε τον τιμητικό τίτλο του σοφιστή και του ρήτορα. Μετά το τέλος των σπουδών του στην Κωνσταντινούπολη δούλεψε σε κρατικές υπηρεσίες στην ίδια την πρωτεύουσα. Κατόρθωσε πολύ σύντομα να αποκτήσει την εύνοια του διακεκριμένου άρχοντα Μαξιμίνου, ο οποίος είχε σημαντικό αξίωμα κατά τη βασιλεία του Θεοδόσιου του Β' (408-450). Ο Πρίσκος έγινε γραμματέας και ένας από τους πιο έμπιστους συμβούλους του Μαξιμίνου. Το 448 ανετέθη στον Μαξιμίνο μια πολύ δύσκολη αποστολή: να τεθεί επικεφαλής της πρεσβείας στην Παννονία προς τον Αττίλα1. Στην πρεσβεία του Μαξιμίνου συγκαταλεγόταν συν τοις άλλοις και ο σύμβουλος του Πρίσκος, ο οποίος έχαιρε της απεριόριστης εμπιστοσύνης του προϊσταμένου του. Κατά τη διάρκεια του δύσκολου αυτού ταξιδιού προς τον Αττίλα και της παραμονής τους στην αυλή της «μάστιγας του Θεού», όπως αποκαλούσαν τον αρχηγό των Ούννων οι λαοί της Ευρώπης, ο Πρίσκος κρατούσε, κατά πάσα πιθανότητα, ημερολόγιο, όπου έγραφε τις παρατηρήσεις

10

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

του. Οι σημειώσεις αυτές χρησιμοποιήθηκαν ως βάση του περίφημου έργου του Πρίσκου «Ιστορία βυζαντιακή και τα κατ* Αττίλα» (8 βιβλία), από το οποίο, δυστυχώς, μόνο αποσπάσματα διασώθηκαν. Η ενασχόληση του Πρίσκου με τη συγγραφή δεν τον αποπροσανατόλισε από τη διπλωματική του δραστηριότητα. Στον τομέα αυτό σημείωσε μεγάλες επιτυχίες. Εκτελούσε μυστικές διπλωματικές αποστολές των βυζαντινών ανακτόρων πολύ συχνά και πολύ επιδέξια. Η εναλλαγή των αυτοκρατόρων στο βυζαντινό θρόνο δεν έβαλε κανένα εμπόδιο στην ανέλιξη του Πρίσκου. Στις αρχές ήδη της βασιλείας του Μαρκιανού (450-457), το 450, συναντάμε τον Πρίσκο στη Ρώμη, όπου διεξάγει μυστικές συνομιλίες με το νεαρό γιο του βασιλιά των Φράγκων, με σκοπό να εμποδίσει τη σύναψη χωριστής συμφωνίας της Ρώμης με τη Γαλλία. Στη συνέχεια απεστάλη στην Ανατολή για τη διευθέτηση των σχέσεων του Βυζαντίου με τις νομαδικές φυλές της Αραβίας και της Νουβίας. Ο Πρίσκος βρέθηκε στη Δαμασκό και κατόπιν στην Αίγυπτο, όπου μαζί με τον Μαξιμίνο έφερε σε πέρας με επιτυχία δύσκολες διπλωματικές αποστολές. Η διπλωματική σταδιοδρομία του Πρίσκου τελείωσε με την υπογραφή ειρήνης με τους Λαζούς. Το έργο του Πρίσκου περιλαμβάνει τα γεγονότα της βυζαντινής ιστορίας από το 411 μέχρι το 472. Το έγραψε μάλλον τον 5ο αιώνα, στις αρχές της δεκαετίας του 470, όταν, γέροντας πλέον ο συγγραφέας, είχε αποσυρθεί από τις κρατικές υποθέσεις και αφοσιώθηκε στο λογοτεχνικό του έργο. Η ακριβής ημερομηνία θανάτου του Πρίσκου είναι άγνωστη. Η πιο σημαντική αποστολή του Πρίσκου αφορά στην επίσκεψη στην ίδια την έδρα του Αττίλα. Η περιγραφή ακριβώς της φυλής των Ούννων και του τρομερού αρχηγού τους προσέλκυσε και συ-νάρπασε τους αναγνώστες του ιστορικού έργου του Πρίσκου και του έφερε απρόσμενη δόξα. Ο Πρίσκος πραγματοποιεί μια πολύ ευφυή και αντικειμενική ανάλυση της διεθνούς κατάστασης στην Ευρώπη λίγο πριν την αναχώρησή του για τον Αττίλα. Αναγνωρί

11

Βυζαντινή Διπλωματία

ζει χωρίς υπεκφυγές ότι κατά τον 5ο αιώνα, στο τέλος της δεκαετίας του 540, ο Αττίλας ήταν τόσο ισχυρός, ώστε όλοι οι άλλοι λαοί ήταν αναγκασμένοι να τον υπολογίζουν. Έτσι, και τα δύο κράτη, και το Ανατολικό και το Δυτικό Ρωμαϊκό επεδίωκαν συμμαχία με τον πανίσχυρο ηγέτη των Ούννων. Η Ρώμη και η Κωνσταντινούπολη επεδίωκαν η καθεμιά για τον εαυτό της την εύνοια του και έστελναν πρεσβείες με πλούσια δώρα γι* αυτόν. Τόσο η κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης, όσο και η αυλή της Ραβέννας προσπαθούσαν να χρησιμοποιήσουν τα στίφη των Ούννων ως προπέτασμα εναντίον των άλλων βάρβαρων φυλών. Η Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία προσπαθούσε να διατηρήσει με μεγαλύτερη επιμονή την ειρήνη με τους Ούννους, καθόσον απειλούνταν από όλες τις πλευρές από εχθρούς: Πέρσες, Βανδάλους, Άραβες, αιθιοπικές και αραβικές φυλές. Όμως, συμμαχία με τους Ούννους δεν επεδίωκαν μόνο η Δυτική και η Ανατολική αυτοκρατορία. Στις δεκαετίες του '40 και του '50 του 5ου αιώνα ο Αττίλας απέκτησε τόσο μεγάλη δόξα, ώστε απευθύνονταν σ' αυτόν για βοήθεια αρχηγοί άλλων φυλών των βαρβάρων, όπως για παράδειγμα ο βασιλέας των Βανδάλων Γιζέριχος και οι κυβερνήτες των Φράγκων. Ο Θεοδόσιος Β', λοιπόν, τη δύσκολη αυτή περίοδο, έστειλε το 448 πρεσβεία στον Αττίλα. Επίσημος σκοπός της πρεσβείας του Μαξιμίνου ήταν η σύναψη συμφωνίας για ειρήνη και φιλία. Κρυφός, όμως, σκοπός ήταν η δολοφονία του βασιλιά των Ούννων. Ο Πρίσκος καταδικάζει την κυβέρνηση γι' αυτή τη δολιότητα και εξαίρει τον Αττίλα, ο οποίος αφού έμαθε για την απόπειρα δολοφονίας που προετοίμαζαν όχι μόνο δε διέκοψε τις σχέσεις του με την αυτοκρατορία, αλλά παρ' όλα αυτά έκλεισε συμφωνία με τον Μαξιμίνο. Ο Πρίσκος προσπαθεί να πείσει τον αναγνώστη, ότι ακριβώς αυτός με την ευφυΐα και την ευρηματικότητά του έφερε σε πέρας την υπόθεση των Ελλήνων και ηρέμησε τον τρομερό βάρβαρο 2. Ο συγγραφέας απεικόνισε πιστά τη ζωή των Ούννων και αυτό

12

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

οφείλεται στην άμεση γνωριμία του με τα γεγονότα που περιγράφει. Ο Πρίσκος ήταν έξυπνος και διορατικός παρατηρητής, συζητούσε πολύ με τους απεσταλμένους των δυτικών χωρών, οι οποίοι έφθασαν ταυτόχρονα με τους Βυζαντινούς στην αυλή του Αττίλα, αλλά και με τους ομοφύλους του, που ζούσαν ανάμεσα στους Ούννους, και πήρε ανεκτίμητες πληροφορίες απ* αυτούς για τη ζωή των βαρβάρων. Ο Πρίσκος κάνει μνεία για την υψηλή τεχνική οικοδόμησης των Ούννων και περιγράφει τα πολυτελή ανάκτορα του Αττίλα και της συζύγου του Κρέκα. Ο τόπος διαμονής του Αττίλα ήταν ολόκληρος συνοικισμός, όπου βρίσκονταν τα ανάκτορα του κυβερνήτη και οι πλούσιες κατοικίες των πλησίον του. Το μεγαλοπρεπέστερο, ωστόσο, ήταν του Αττίλα. Είχε οικοδομηθεί από κορμούς δέντρων και από περίτεχνα πελεκημένες σανίδες, ήταν περιφραγμένο με ξύλινο περιτοίχισμα και διακοσμημένο με πύργους. Γύρω από το ανάκτορο απλωνόταν τεράστιος αυλόγυρος. Σχεδόν το ίδιο μεγαλοπρεπές ήταν και το ανάκτορο της συζύγου του Αττίλα. Ο Πρίσκος, ως κάτοικος της πιο λαμπρής πόλης της αυτοκρατορίας, της Κωνσταντινούπολης, ήταν πολύ δύσκολο να εκθαμβωθεί από τη μεγαλοπρέπεια των οικοδομημάτων και των σκευών. Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο μιλά με απορία για την εσωτερική και εξωτερική διακόσμηση των ανακτόρων του Αττίλα και της Κρέκα, για την αφθονία των χρυσών και ασημένιων σκευών, για τα ακριβά υφάσματα και όπλα3. Ο Πρίσκος κατανόησε βαθιά την ομορφιά των ουνηθειών των Ούννων. Περιγράφει πολύ ζωντανά και ποιητικά την πομπή των κοριτσιών των Ούννων, τα οποία προϋπαντούσαν τον Αττίλα κατά την επιστροφή στην έδρα του: «Τον Αττίλα κατά την είσοδό του στον οικισμό τον προϋπαντούσαν νέα κορίτσια, τα οποία βάδιζαν σε σειρές κάτω από λεπτά λευκά καλύμματα. Κάτω από κάθε τέτοιο κάλυμμα, το οποίο κρατούσαν με τα χέρια τους από τα δύο άκρα γυναίκες, βρίσκονταν επτά, ίσως και παραπάνω κορίτσια* και τέτοιες σειρές ήταν πάρα πολλές. Τα κορίτσια αυτά, προχωρώντας μπροστά από τον Αττίλα, τραγουδούσαν σκυθικά τραγούδια»4.

13

Βυζαντινή Διπλωματία

Πολΰ λεπτομερής είναι η περιγραφή της τελετής στο ανάκτορο του Αττίλα, στην οποία ήταν καλεσμένοι ο Μαξιμίνος και ο Πρίσκος, οι απεσταλμένοι του δυτικού αυτοκράτορα, όπως και πολλοί ευγενείς Ούννοι, οι έμπιστοι και οι γιοι του Αττίλα. Κατά τη διάρκεια της τελετής τηρούνταν με αυστηρότητα η διάταξη των προσκεκλημένων, ανάλογα με το αξίωμα και τη θέση του στην αυλή. Τα φαγητά και τα κρασιά ήταν εκλεκτά, τα δε σκεύη πολυτελή. Τον Αττίλα και τους προσκεκλημένους του διασκέδαζαν με τραγούδια Ούννοι τραγουδιστές, οι οποίοι υμνούσαν τον αρχηγό τους για τις νίκες του, οι ποιητές με στίχους και αφηγήσεις διηγούνταν τις ένδοξες μάχες, ενώ οι τερατόμορφοι γελωτοποιοί διασκέδαζαν τους παρευρισκόμενους, αναμιγνύοντας τη λατινική, ουννική και γοτθική γλώσσα. Κανένας άλλος από τους πρώιμους Βυζαντινούς συγγραφείς δεν άφησε τόσο ζωηρή, φυσική και αληθινή περιγραφή του πορτραίτου του Αττίλα, όσο ο Πρίσκος. Ο Αττίλας γι* αυτόν ήταν λαμπρός ηγεμόνας, που ασκούσε δραστήρια διεθνή πολιτική. Ο Πρίσκος μιλάει για την ακούραστη διπλωματική του δραστηριότητα, για την ανταλλαγή πρεσβειών με την Ανατολική και τη Δυτική αυτοκρατορία, με διάφορες χώρες των βαρβάρων5. Ο Αττίλας στο διπλωματικό του παιγνίδι άλλοτε χρησιμοποιεί απειλές και άλλοτε υποσχέσεις, πάντοτε όμως με την απαιτούμενη κρατική σοφία και προσοχή. Εάν για τον Ιορδάνη, Αλανός στην καταγωγή, ο Αττίλας δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας κατακτητής, ο οποίος απειλεί όλο τον κόσμο 6, για τον Πρίσκο ο βασιλέας των Ούννων δεν είναι τόσο πολεμιστής, όσο κυβερνήτης, δεν είναι στρατηγός, αλλά δικαστής, ο οποίος ακούει με προσοχή τα παράπονα του λαού και παίρνει δικαστικές αποφάσεις στα δικαστήρια. Είναι φιλόξενος οικοδεσπότης, ο οποίος ξέρει να δέχεται τους πρέσβεις με λεπτότητα στη συμπεριφορά του απέναντίτους. Ο Αττίλας, έχοντας στην κατοχή του τεράστια πλούτη, προσπαθεί να τα επιδεικνύει στους απεσταλμένους των άλλων λαών, υπογραμμίζοντας ταυτόχρονα την εγκράτεια

14

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

και την αδιαφορία του για τα πλούτη. Ήταν ιδιαίτερα απλός στην ενδυμασία, την τροφή, στις συνήθειες του. «Για τους άλλους βαρβάρους και για μας - διηγείται ο Πρίσκος για το συμπόσιο στο ανάκτορο του Αττίλα - είχαν ετοιμαστεί υπέροχα εδέσματα, τα οποία προσφέρονταν σε ασημένια σκεύη, ενώ μπροστά στον Αττίλα δεν υπήρχε τίποτε άλλο, παρά ένα κομμάτι κρέας σε ξύλινο πιάτο. Και σε όλα τα υπόλοιπα αγαθά έδειχνε εγκράτεια. Στους προσκεκλημένους έφεραν χρυσές και ασημένιες κούπες, ενώ η δική του κούπα ήταν ξύλινη. Η ενδυμασία του ήταν επίσης απλή και δεν ξεχώριζε παρά μόνο από καθαριότητα. Ούτε το σπαθί που είχε κρεμασμένο επάνω του, ούτε οι ιμάντες των βαρβαρικών υποδημάτων του, ούτε τα χαλινάρια του αλόγου του διακοσμούνταν με χρυσό και πολύτιμες πέτρες, όπως συνήθιζαν οι άλλοι Σκύθες»7. Ο Πρίσκος αποκαλύπτει ενμέρει την προσωπική ζωή του Ούν-νου βασιλέα. Ο Αττίλας είχε πολλές γυναίκες και παιδιά και έκανε διαρκώς νέους γάμους με πανέμορφα κορίτσια. Όμως η πρώτη γυναίκα του Αττίλα, η Κρέκα, έχαιρε μεγάλης εκτίμησης και σεβασμού, είχε πολυτελές ανάκτορο και πολλούς υπηρέτες. Η ίδια δεχόταν ξένους απεσταλμένους και διοργάνωνε γι' αυτούς πλούσια γεύματα. Με τα παιδιά του ο Αττίλας ήταν αυστηρός και αυτά έτρεμαν σύγκορμα μπροστά στον πατέρα τους. Κατά τη διάρκεια του συμποσίου ο μεγαλύτερος γιος του Αττίλα καθόταν, σύμφωνα με το έθιμο, στο άκρο του καθίσματος του πατέρα, σε κάποια, όμως, απόσταση από αυτόν και με χαμηλωμένα μάτια από σεβασμό προς το βασιλέα. Ο Αττίλας ξεχώριζε και γέμιζε με χάδια μόνο το μικρότερο γιο του, Ίρνα, ο οποίος, σύμφωνα με τις προφητείες, θα έσωζε στο μέλλον το γένος του. Ο Πρίσκος γράφει ότι ο Αττίλας στεκόταν περήφανα, βάδιζε μεγαλόπρεπα, κοιτάζοντας δεξιά και αριστερά, ήταν οξύθυμος, ορισμένες φορές άξεστος, τρομερά οργισμένος. Τις περισσότερες όμως φορές ήταν με τους υποτακτικούς του πολύ πρόσχαρος, συμβουλευόταν τους έμπιστούς του για όλες τις υποθέσεις, είχε πολλούς γραφείς, για τη διπλωματική του αλληλογραφία8.

15

Βυζαντινή Διπλωματία

Ο Ιορδάνης παρουσίαζε τον Αττίλα ως αρχομανή, υπερήφανο, πολεμοχαρή, δημιουργώντας μια μάλλον μη ελκυστική εικόνα για τον Ούννο ηγεμόνα: «Ήταν κοντός, με πλατύ στήθος, με μεγάλο κεφάλι και μικρά μάτια, με αραιά γένια, γκρίζα μαλλιά, πεπλατυ-σμένη μύτη, με αποκρουστικό χρώμα (δέρματος). Γενικά είχε όλα τα γνωρίσματα που τονίζουν την προέλευσή του»9. Τον Πρίσκο τον χαρακτηρίζει, σε αντίθεση με τον Ιορδάνη, η αντικειμενικότητα και η έλλειψη εχθρότητας, κατά την περιγραφή του κοινωνικού οικοδομήματος και των ηθών και εθίμων των ουννικών φυλών. Ιδιαίτερη σημασία, αδιαμφισβήτητα, κατέχουν οι πληροφορίες του Πρίσκου που αφορά στη διπλωματία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και των βαρβάρων. Διπλωμάτης ως προς το επάγγελμα και τον τίτλο, είναι ο πρώτος που απεικόνισε τόσο εντυπωσιακά την οργάνωση του διπλωματικού έργου στη Βυζαντινή αυτοκρατορία κατά τον 5ο αιώνα. Ο συγγραφέας καθόρισε με ακρίβεια τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των Βυζαντινών πρέσβεων, την οργάνωση της πρεσβείας, την εθιμοτυπία της υποδοχής και της αποστολής πρέσβεων, ορισμένους κανόνες διεθνούς δικαίου. Το έργο του Πρίσκου μάς βοήθησε να παρακολουθήσουμε τη διαμόρφωση του βυζαντινού διπλωματικού συστήματος, το οποίο έφθασε στη συνέχεια σε μεγάλη τελειότητα. Ο Πρίσκος έδειξε ανάγλυφα την κατασκοπευτική δραστηριότητα των Βυζαντινών πρακτόρων αλλά και την αντίστοιχη των βαρβάρων. Είναι δε προφανές, ότι ο Αττίλας είχε κρυφούς πράκτορες στην αυλή της Κωνσταντινούπολης, αφού ήταν ενημερωμένος για το περιεχόμενο των κρυφών εντολών, τις οποίες έδωσε ο Βυζαντινός αυτοκράτορας στους απεσταλμένους του10. Ένα από τα σημαντικότερα σημεία του διπλωματικού συστήματος του Βυζαντίου ήταν η αυστηρή διαβάθμιση των αξιωμάτων και των τίτλων των πρέσβεων, ανάλογα με την ισχύ του συγκεκριμένου κράτους, όπου αποστέλλονταν. Ο Πρίσκος δηλώνει ότι ο Αττίλας απαιτούσε να αποστέλλονται σ' αυτόν πρέσβεις με υψηλό αξίωμα, ευγενείς, οι οποίοι κατείχαν προξενικό τίτλο. Μερικές

16

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

φορές η βυζαντινή κυβέρνηση, κάτω από την πίεση των Ούννων, αναγκαζόταν να διαταράξει τη διαμορφωμένη ήδη ιεραρχία των κρατών και να στείλει πρέσβεις υψηλότερου αξιώματος στον Αττίλα, απ* ό,τι προϋπέθετε στην πραγματικότητα η εθιμοτυπία. Η οργάνωση του προξενικού έργου των βαρβάρων φαίνεται μάλλον πιο σύνθετη. Στην αυλή του Αττίλα υπήρχε ήδη καθιερωμένη τελετουργία υποδοχής των πρεσβειών, κανόνες συμπεριφοράς των πρέσβεων. Στα συμπόσια του Αττίλα τηρούνταν το εθιμοτυπικό της αυλής και βασίλευε ο τοπικισμός. Ο πρέσβης κάθε χώρας κατά την υποδοχή είχε συγκεκριμένη θέση, πλησίον ή μακρύτερα του βασιλέα, ανάλογα με τη θέση και τη σπουδαιότητα της χώρας που τον έστειλε. Η δραστηριότητα των πρέσβεων ήταν αυστηρά καθορισμένη: οι πρέσβεις ήταν υποχρεωμένοι να ακολουθούν τη συνοδεία του βασιλέα και όχι να προπορεύονται* τους συνόδευαν βάρβαροι οδηγοί και τους προστάτευε απόσπασμα βαρβάρων η σκηνή των πρέσβεων απαγορευόταν να στήνεται σε πιο υπερυψωμένη θέση από αυτήν που βρισκόταν η σκηνή του Αττίλα-η χώρα των Ούννων τούς παρείχε συγκεκριμένες αποδοχές, ενώ κατά τη διαδρομή τους στην ίδια την αυτοκρατορία τούς συντηρούσαν οι ντόπιοι κάτοικοι. Οι πρέσβεις είχαν δικαίωμα να σταματούν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, να κατασκηνώνουν και να διαμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα μόνο σε συγκεκριμένες τοποθεσίες, τις οποίες υποδείκνυαν άνθρωποι του Αττίλα11. Οι Βυζαντινοί πρέσβεις φρόντιζαν, με τη σειρά τους, ούτως ώστε να μην τραυματίζεται το κύρος τους ως εκπροσώπων του αυτοκράτορα. Δέχθηκαν για παράδειγμα να διεξαγάγουν διαπραγματεύσεις με τους Ούννους καβάλα σε άλογα, σύμφωνα με το έθιμο των βαρβάρων, για να μην ταπεινωθεί ακριβώς η αξιοπρέπειά τους 12. Οι Βυζαντινοί πρέσβεις ήταν υποχρεωμένοι να μεταφέρουν τα γράμματα και τις προφορικές εντολές του αυτοκράτορα στο βασιλιά οι ίδιοι προσωπικά, μερικές όμως φορές οι βάρβαροι με διαταγή του Αττίλα προσπαθούσαν να παραβιάσουν τη συνή

17

Βυζαντινή Διπλωματία

θεια αυτή και να πληροφορηθούν από τους πρέσβεις το σκοπό του ερχομού τους. Οι Βυζαντινοί διαμαρτύρονταν έντονα για την παραβίαση αυτών των κανονισμών13. Στην αυλή του Αττίλα υπήρχε ιδιαίτερη γραμματεία για τη διεξαγωγή της διπλωματικής αλληλογραφίας: Ο Αττίλας είχε στην υπηρεσία του πολύ .μορφωμένους γραφείς, κυρίως Λατίνους, απεσταλμένους του Αετίου. Υπήρχαν όμως και Έλληνες. Η αλληλογραφία γινόταν στα λατινικά, στα ελληνικά και σε άλλες γλώσσες. Οι βάρβαροι, τους οποίους είχε υποτάξει ο Αττίλας, συνδιαλέγο-νταν σε διάφορες γλώσσες. Οι Ούννοι και οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν σε ευρεία κλίμακα τις υπηρεσίες διερμηνέων Ελλήνων, Λατίνων και βαρβάρων. Οι πολύ μορφωμένοι γραφείς και μεταφραστές, παρά το γεγονός ότι ήταν ιεραρχικά υποδεέστεροι από τους απεσταλμένους, αντιμετωπίζονταν με σεβασμό και ασκούσαν επίδραση, ιδιαίτερα στην αυλή του Αττίλα. Οι πρέσβεις στην πρώτη κιόλας συνάντηση με τον κυβερνήτη της χώρας, όπου απεστάλησαν, ήταν υποχρεωμένοι να μεταφέρουν προσωπικά σ' αυτόν τις επιστολές του αυτοκράτορα. Το ίδιο ακριβώς έκανε και ο Μα-ξιμίνος κατά την πρώτη συνάντηση με τον Αττίλα στη σκηνή του. Η προσωπικότητα του πρέσβη και όλων των μελών της αποστολής εθεωρείτο ιερή. Ο Αττίλας παρά τον τρομερό θυμό του προς τον κρυφά απεσταλμένο δολοφόνο Βιγίλα δεν αποφάσισε τελικά, όπως απειλούσε, να τον σουβλίσει και να τον πετάξει στα όρνεα, φοβούμενος μην τυχόν παραβιάσει τα δικαιώματα της πρεσβείας». Ιδιαίτερο ρόλο στη διπλωματία τόσο της Ανατολικής και Δυτικής αυτοκρατορίας, όσο και των βαρβάρων έπαιξε η ανταλλαγή δώρων και κερασμάτων. Κατ* αυτό τον τρόπο η αυτοκρατορία, όπως είναι γνωστό, εξαγόραζε τους επικίνδυνους εχθρούς του κράτους. Ο Πρίσκος αναφέρει ποια δώρα έφεραν οι Βυζαντινοί απεσταλμένοι στον Ούννο κυβερνήτη και στον κύκλο του. Τα δώρα προσφέρονταν σε αυστηρή αντιστοιχία με το αξίωμα των αποδεκτών, επιλέγονταν δε πράγματα σπάνια για τους βαρβάρους και

18

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

γι' αυτό ακριβώς ιδιαίτερα πολύτιμα. Σύμφωνα με τα λόγια του Πρίσκου, οι Βυζαντινοί απεσταλμένοι έφεραν 6 χιλιάδες λίβρες χρυσού στον Αττίλα, μεταξένια ενδύματα και πολύτιμες πέτρες στους πρέσβεις του, ασημένιες κούπες, κόκκινα δέρματα, ινδικό πιπέρι, καρπούς φοίνικα στη χήρα του Σλάβου ηγέτη Μπλέντα για τη φιλοξενία της. Παρόμοια λοιπόν δώρα (συν τοις άλλοις και πολύτιμα αντικείμενα χρυσοχοΐας) προσφέρθηκαν στη σύζυγο του Αττίλα Κρέκα, χρυσός και πλούσια δώρα στους έμπιστους του Αττίλα 14. Οι απεσταλμένοι πρόσφεραν δώρα δικά τους και του αυτοκράτορα. Έτσι, ο Πρίσκος χάρισε στον αγαπημένο του Αττίλα Ονιγίσιο δώρα από τον Μαξιμίνο και χρυσό από το βασιλέα. Οι πρέσβεις του Βυζαντινού αυτοκράτορα πρέπει να είναι οι ίδιοι πλούσιοι και γενναιόδωροι, ώστε να αποκτήσουν με πολύτιμα δώρα την εύνοια εκείνου του βαρβάρου, στον οποίο προσφέρονταν15. Ο Αττίλας με τη σειρά του πρόσφερε στους Βυζαντινούς απεσταλμένους ίππους και γούνες άγριων θηρίων, τις οποίες φορούσαν οι Σκύθες βασιλείς16. Στους πρέσβεις δεν πρόσφερε δώρα μόνο ο ίδιος ο Αττίλας, αλλά και όλοι οι ευγενείς των Ούννων. Μετά από διαταγές του ίδιου, ως ένδειξη σεβασμού προς τον Μαξιμίνο, οι ευγενείς ήταν υποχρεωμένοι να χαρίσουν στον επικεφαλής της αποστολής από έναν ίππο. Ο Μαξιμίνος, επιθυμώντας να δείξει «εγκράτεια στις επιθυμίες του», δέχθηκε μόνο μερικούς ίππους, τους υπόλοιπους δε τους επέστρεψε στους βαρβάρους. Οι Ούννοι, σε περίπτωση φιλονικίας, περιόριζαν την ελευθερία κινήσεων των απεσταλμένων. Έτσι, ο Αττίλας απαγόρευσε στη βυζαντινή πρεσβεία του Μαξιμίνου να ελευθερώσει το Ρωμαίο αιχμάλωτο πολέμου, να αγοράσει δούλο βάρβαρο ή άλογο, ή οτιδήποτε άλλο εκτός από τρόφιμα, μέχρις ότου τακτοποιηθούν οι υπάρχουσες ανάμεσα στους Ούννους και τους Ρωμαίους παρεξηγήσεις17. Συνήθως η πρεσβεία αποστελλόταν από τον έναν αρχηγό κράτους στον άλλον, είτε στην πρωτεύουσα, είτε εκεί όπου βρισκόταν ο κυβερνήτης, ακόμα και στο στρατόπεδο. Ο Αττίλας δεχόταν, σε ιδιαίτερες περιπτώσεις, να συναντήσει

19

Βυζαντινή Διπλωματία

τους πρέσβεις του αυτοκράτορα και να κάνει διαπραγματεύσεις σε προκαθορισμένο σημείο. Ήθελε, λογού χάρη, να συναντήσει τους πρέσβεις του Θεοδοσίου Β' στη Σαρδική, όμως η βυζαντινή κυβέρνηση, φοβούμενη την εμφάνιση επικίνδυνου εχθρού στο έδαφος της, αρνήθηκε την πρόταση του Αττίλα. Ο πρέσβης, ως πρόσωπο με υι()ηλό αξίωμα, δε διεξήγαγε ο ίδιος τις συνομιλίες με τους παραπλήσιους του Αττίλα, αλλά ανέθεσε αυτό το έργο στους βοηθούς του. Ο Μαξιμίνος εξουσιοδότησε τον Πρίσκο για τη διεξαγωγή των συνομιλιών. Έτσι, το έργο του Πρίσκου είναι χωρίς αμφιβολία ανεκτίμητη πηγή της ιστορίας της διπλωματίας του Πρώιμου Βυζαντίου και του κόσμου των βαρβάρων18. Το ύφος και η γλώσσα του Πρίσκου διακρίνονται για την εκφραστικότητα και την αμεσότητά τους. Ο Πρίσκος χρησιμοποιεί σε μικρότερο βαθμό τη ρητορική και την αντιγραφή αρχαίων προτύπων. Η αρχαία τάση γραφής του Πρίσκου δεν επισκιάζει το κυρίως έργο του και μοιάζει σαν το οξείδιο του χαλκού, το οποίο καλύπτει ελαφρά τη λάμψη του ορείχαλκου. Το έργο του Πρίσκου είναι πολύ σύγχρονο. Οι διαθέσεις και τα αισθήματα του συγγραφέα, οι σκέψεις και οι αντιλήψεις των ανθρώπων μεταφέρονται απλά, χωρίς ρητορικά σχήματα. Ο Πρίσκος, χωρίς αμφιβολία, έχει ταλέντο. Κατέχει τέλεια το σπάνιο χάρισμα της αισθητικής απλότητας, η οποία είναι το καλύτερο μέτρο του αληθινού καλλιτεχνικού έργου. Αυτά που είδε και έζησε, τα διηγείται ήρεμα και με ειλικρίνεια. Η γοητεία του έργου του Πρίσκου έγκειται προπαντός στη φρεσκάδα και στην αμεσότητα με την οποία βλέπει ο συγγραφέας τον κόσμο. Η έντονη παρατηρητικότητα και η λεπτή ευαισθησία συνδυάζονται με την πνευματική διαύγεια του διπλωμάτη και τη βαθιά ανάλυση των ιστορικών γεγονότων. Η ιστορία του δεν αποτελείται από ταξιδιωτικές παρατηρήσεις και σκόρπιες εντυπώσεις κάποιου τυχαίου παρατηρητή, αλλά αρθρώνεται ως σοβαρή, στοχαστική αναλυτική εργασία ενός δημόσιου φορέα, ο οποίος προσπαθεί να διεισδύσει στην ουσία των γεγονότων που λαμβάνουν χώρα γύρω του. Ο Πρίσκος είναι συγγραφέας, διπλω

20

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

μάτης, κρατικός λειτουργός, άνθρωπος όχι μόνο καλά πληροφορημένος για τα πολιτικά πράγματα στην αυτοκρατορία και στις σχέσεις της με τους άλλους λαούς, αλλά και συνετός κριτής, ο οποίος διατυπώνει αντικειμενικές κρίσεις για τα ιστορικά πρόσωπα της εποχής του και πραγματοποιεί ορθές εκτιμήσεις βάσει των συμφερόντων του κράτους του στα διεθνή γεγονότα, στα οποία έλαβε ενεργό μέρος. Ο Πρίσκος έγινε γνωστός ως συγγραφέας, όπως είναι φυσικό, από την εκπληκτικά εναργή και παραστατική διήγηση που αφορούσε στην πρεσβεία των Βυζαντινών προς τον Αττίλα. Το έργο του, χάρη στην αφοπλιστική του αλήθεια και την απλότητα της περιγραφής της αυλής του Αττίλα, μπορεί να συγκριθεί με τις καλύτερες σελίδες της κλασικής ιστοριογραφίας. Η απαράμιλλη για Βυζαντινό αντικειμενικότητα, όσον αφορά στους βαρβάρους, η βαθιά κατανόηση της ιστορικής σημασίας της μετακίνησης μεγάλης μάζας ανθρώπων, η οποία πήρε τη μορφή της μεγάλης μετοίκησης λαών, η γνώση της ζωής, η καλλιτεχνική απεικόνιση των χαρακτήρων, η ικανότητα αξιολόγησης του υλικού και επιλογής του ουσιώδους θέτουν το έργο του Πρίσκου σε μια από τις πρώτες θέσεις μεταξύ των ιστορικών έργων των πρώιμων Βυζαντινών συγγραφέων. Ο Πρίσκος κατόρθωσε να δημιουργήσει αληθινά σημαντικό ιστορικό έργο όχι μόνο χάρη στο ταλέντο και στην παρατηρητικό-τητά του, αλλά και διότι δεν είχε καλύψει τα μάτια του με το πέπλο ενός επίπλαστου ρωμαϊκού πατριωτισμού και της περιφρόνησης προς τους βαρβάρους. Έβλεπε τους Ούννους και τους Σλάβους, τον Αττίλα και τους άλλους βαρβάρους, σαν ζωντανούς ανθρώπους με προτερήματα και ελαττώματα. Το μυστικό της δημοτικότητας του Πρίσκου κρυβόταν επίσης και στην πρωτοτυπία του έργου του, το οποίο ήταν μοναδικό στη σύγχρονή του ιστορική βιβλιογραφία. Ο Πρίσκος είναι δημιουργός και όχι εκλεκτικός συλλέκτης, είναι αφηγητής και όχι πρακτικογράφος γεγονότων, καλλιτέχνης και όχι αντιγραφέ

21

Βυζαντινή Διπλωματία

ας. Η εργασία του έχει το στίγμα της δημιουργικής σκέψης και όχι μιας απομίμησης των αρχαίων προτύπων. Πρωτοφανής άνοδος της διπλωματικής δραστηριότητας παρατηρείται στο Βυζάντιο τον 6ο αιώνα, ιδιαίτερα κατά τη βασιλεία του Ιουστινιανού. Η πραγματοποίηση του μεγάλου σχεδίου αποκατάστασης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας απαιτούσε συνεχή και έντονη δραστηριότητα της βυζαντινής διπλωματίας σε διάφορες περιοχές του πολιτισμένου κόσμου. Για την κατάκτηση της Δύσης ήταν αναγκαίο να εξασφαλίσει την ασφάλεια της αυτοκρατορίας στην Ανατολή και στο Βορρά, να αποφύγει τον πόλεμο με την Περσία, να εξουδετερώσει τους βαρβάρους στο Δούναβη, να βρει συμμάχους μεταξύ των όμορων με την αυτοκρατορία λαών. Ακόμη και τα ίδια τα βασίλεια των βαρβάρων στη Δύση απαιτούσαν τεράστιες διπλωματικές προσπάθειες για την προσέλκυση, με το μέρος του Βυζαντίου, εκείνων των στρωμάτων του πληθυσμού, τα οποία κυβερνούσαν τους Βανδάλους στη Βόρεια Αφρική, τους Οστρογότθους στην Ιταλία ή τους Βησιγότθους στην Ισπανία. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία συντόνιζε πολύ εύστοχα το κρυφό διπλωματικό παιγνίδι με ανάλογα στρατιωτικά πλήγματα. Το Βυζάντιο, στη δύσκολη διεθνή κατάσταση εκείνης της εποχής, δε δίσταζε να χρησιμοποιήσει οποιαδήποτε μέσα για την επίτευξη των σκοπών του. Οι αναμνήσεις των Βυζαντινών διπλωματών, ακόμη και οι πιο έντιμες και αληθινές, δείχνουν πως, μετά από απαίτηση της κυβέρνησής τους, αναγκάζονταν να χρησιμοποιήσουν την εξαγορά των ξένων κυβερνητών, να δολοπλοκήσουν στις αυλές των άλλων χωρών, να παροτρύνουν κάποιους λαούς εναντίον κάποιων άλλων. Η βυζαντινή διπλωματία χρησιμοποιούσε πολύ τη δολιότητα. Ως σύνθημά της είχε την προ πολλού δοκιμασμένη αρχή της πολιτικής των Ρωμαίων «Διαίρει και βασίλευε». Τον 6ο αιώνα ενισχύθηκε σημαντικά η συγκεντροποίηση του διπλωματικού συστήματος της αυτοκρατορίας. Όλη η δραστηριότητα των Βυζαντινών διπλωματών καθοδηγούνταν από ένα ενιαίο κέντρο, την αυλή του αυτοκράτορα. Η θέση του Βυζαντινού απεσταλ

22

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

μένου στην ξένη αυλή ήταν διττή: αφενός μεν το Βυζάντιο φρόντιζε ιδιαίτερα για τη διαφύλαξη του κύρους του πρέσβη ενός μεγάλου κράτους, αφετέρου δε ο πρέσβης δεν ήταν παρά μόνο εκτελεστικό όργανο της βούλησης του αυτοκράτορα. Τα χαρακτηριστικά αυτά γνωρίσματα της βυζαντινής διπλωματίας αναφέρονται στις αναμνήσεις ενός διαπρεπούς διπλωμάτη του 6ου αιώνα, του Πέτρου Πατρικίου. Ο Πέτρος Πατρίκιος γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη 19. Αρχισε τη σταδιοδρομία του στην Κωνσταντινούπολη, όπου χάρη στο μεγάλο χάρισμα του λόγου και στην ευρυμάθειά του έγινε γνωστός δικηγόρος. Έγινε πολύ σύντομα διάσημος ως διαπρεπής ρήτορας, με ιδιαίτερες δυνατότητες πειθούς και χάρη σ' αυτή την ικανότητά του κέρδισε πολλές δίκες20. Η αυλή εντόπισε αμέσως τον ταλαντούχο νέο και τον απέσπασε εξ ολοκλήρου στη διπλωματική δραστηριότητα. Ο Πέτρος εστάλη ως πρέσβης στη βασίλισσα Αμαλα-σούνθα των Οστρογότθων το 534, όμως έφθασε στην Ιταλία μετά την άνοδο στην εξουσία του βασιλέα Θεοδάτου. Σύμφωνα με μαρτυρίες του Προκόπιου, ο επιδέξιος διπλωμάτης κατά τη διάρκεια της πρώτης του αποστολής είχε σημαντικές επιτυχίες. Κατόρθωσε να πείσει τον ανίσχυρο Οστρογότθο βασιλέα να κλείσει κρυφή συμφωνία για τη μεταβίβαση στο Βυζάντιο όλης της Ιταλίας 21. Ο Προκόπιος, όμως, δε συμπαθούσε ιδιαίτερα τον Πέτρο, γι' αυτό στα «Ανέκδοτα ή Απόκρυφος ιστορία» του προσπάθησε να τον συκοφαντήσει, ισχυριζόμενος ότι ο Πέτρος ώθησε μυστικά τον Θεόδατο να δολοφονήσει την Αμαλασούνθα. Κατ* αυτό τον τρόπο έφερε σε πέρας τη δόλια αποστολή της Θεοδώρας, η οποία έβλεπε στο πρόσωπο της Αμαλασούνθας μια πιθανή επικίνδυνη αντίπαλο22. Η μαύρη αυτή σελίδα της δραστηριότητας του Πέτρου μάς υπενθυμίζει για μια ακόμη φορά τη σκληρότητα των ηθών της αυλής της εποχής εκείνης, που ήταν λογικό επακόλουθο της δεσποτικής διακυβέρνησης του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας. Ο ίδιος ο Πέτρος ήταν, προφανώς, τυφλό όργανο αυτής της αυτοκράτειρας με το αχαλίνωτο μίσος.

23

Βυζαντινή Διπλωματία

Η δεύτερη αποστολή του Πέτρου προς το Θεόδατο δεν ήταν και τόσο επιτυχής όσο η πρώτη. Ο Οστρογότθος βασιλιάς, ενισχύοντας το θρόνο του και μαθαίνοντας για τις νίκες των Γότθων κατά των βυζαντινών στρατευμάτων στην Ιλλυρία, άλλαξε ξαφνικά πολιτική και διέκοψε εντελώς τις σχέσεις του με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Ο Πέτρος, μετά από διαταγή του βασιλιά, κλείστηκε σε σκοτεινή φυλακή, όπου πέρασε τρία χρόνια από τη ζωή του και ελευθερώθηκε στο τέλος του 538 από το νέο Οστρογότθο κυβερνήτη Ουίτιγη. Ο Πέτρος, κατά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη, τιμήθηκε με τον τίτλο του μάγιστρου για την ανδρεία που επέδειξε στη φυλακή και το 550 για την επιτυχή διεκπεραίωση μιας αποστολής απέκτησε το αξίωμα του πατρικίου. Η διπλωματική δραστηριότητα του Πέτρου μεταφέρεται κατά τις δεκαετίες του 550 και του 560 ολοκληρωτικά σχεδόν στην Ανατολή, όπου το Βυζάντιο την εποχή εκείνη διεξήγαγε σκληρό πόλεμο με την Περσία. Το 550 εστάλη στην Περσία για τη σύναψη ειρήνης με τον Χοσρόη τον Α', χωρίς όμως επιτυχία. Ο Πέτρος Πατρίκιος ετέθη για μια ακόμη φορά επικεφαλής της πλούσιας πρεσβείας της βυζαντινής κυβέρνησης στην Περσία, με σκοπό και πάλι τη σύναψη ειρήνης. Αποτέλεσμα των συνομιλιών μεταξύ των δύο εχθρικών χωρών ήταν η σύναψη πενηνταετούς ειρήνης. Ωστόσο, η ειρήνη αυτή ήταν μάλλον άδοξη για το Βυζάντιο, διότι παρά την αξίωση του να του επιστραφούν ορισμένες περιοχές του Καυκάσου, συν τοις άλλοις και η Σουανία*, αυτό δεν πραγματοποιήθηκε. Παρ* όλα αυτά, όμως, έδωσε τη δυνατότητα στην αυτοκρατορία να ανασάνει και σ' αυτό βοήθησε άμεσα και ο Πέτρος. Το 563 ο Πέτρος Πατρίκιος επισκέφθηκε για μια ακόμη φορά την αυλή του Πέρση σάχη, με τον οποίο διεξήγαγε συνομιλίες για την επιστροφή της Σουανίας, οι οποίες κατέληξαν σε πλήρη απο

* Περιοχή που βρίσκεται στη σημερινή Γεωργία.

24

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

τυχία. Πικραμένος ο Πέτρος με την πλήρη αποτυχία της αποστολής του, γύρισε στο Βυζάντιο, όπου ύστερα από λίγο πέθανε. Ο Πέτρος άφησε σημαντικές μαρτυρίες για τη διπλωματική του δραστηριότητα στην Περσία, τις οποίες χρησιμοποίησε στη συνέχεια ο Μένανδρος (ο επονομαζόμενος Πρωτήκτωρ) στο ιστορικό του έργο23. Η μορφή του Πέτρου, ως διπλωμάτη, ιστορικού και ανθρώπου, μπορεί να στοιχειοθετηθεί τόσο από ορισμένα αποσπάσματα του έργου του, όσο και από τις αναμνήσεις των συγχρόνων του και προπαντός του Προκόπιου, του Μένανδρου και του Ιωάννη του Λυδού. Στα έργα των συγγραφέων αυτών ο Πέτρος Πατρίκιος απεικονίζεται ως πολύ ευρυμαθής και άνθρωπος με πολλά χαρίσματα. Παράλληλα με τη διπλωματική και κρατική δραστηριότητά του μελετούσε ασταμάτητα διάφορες επιστήμες. Οι σύγχρονοι του υμνούσαν ομόφωνα το ταλέντο και τα ηθικά χαρίσματα του Πέτρου: την όλο πάθος ευφράδεια, το ασυνήθιστο χάρισμα της πειθούς και της διεισδυτικότητας, τόσο απαραίτητο σε άνθρωπο που εργάζεται σε κρατική θέση, την τρομερή ικανότητά του για εργασία, την πολύπλευρη επιστημονική του κατάρτιση, την πραότητα του χαρακτήρα του. Ο Κασσιόδωρος, μια εξέχουσα πολιτική φυσιογνωμία του οστρογοτθικού κράτους, εκτίμησε βαθύτατα το υψηλό ταλέντο και τα προσωπικά χαρίσματα του Πέτρου, αποκαλώντας τον άνδρα με μεγάλη ευφράδεια, επιφανή επιστήμονα και άνθρωπο με καθαρή συνείδηση24. Μέχρι και ο Προκόπιος αναγκάστηκε να αναγνωρίσει το ρητορικό ταλέντο του Πέτρου, την πραότητα και την άψογή του συμπεριφορά κατά την αποστολή του στην Ιταλία επί Ιουστινιανού 25. Η πολιτική ευφράδεια των πρεσβευτών ήταν ένα από τα πλέον απαραίτητα στοιχεία της διπλωματικής πρακτικής. Το γεγονός αυτό φαίνεται ανάγλυφα στους πολυάριθμους λόγους, οι οποίοι αναφέρονται στα έργα των συγχρόνων του. Κατά τον Μένανδρο, ο Πέτρος Πατρίκιος στο λόγο του προς τους πρέσβεις των Περσών αναφέρει: «Εάν μεταξύ των ανθρώπων βασίλευε η αλήθεια, τότε

25

Βυζαντινή Διπλωματία

δεν θα ήταν αναγκαίοι ούτε οι ρήτορες, ούτε η τέχνη της ευφράδειας, διότι θα αφοσιωνόμασταν μόνοι μας από εσωτερική ανάγκη στα ωφέλιμα για όλους έργα. Εφόσον όμως οι άνθρωποι σκέπτονται ότι το δίκιο είναι με το μέρος τους, τους χρειάζεται η σαγήνη του λόγου. ΓΥ αυτόν ακριβώς το λόγο συναθροιζόμαστε σε συσκέψεις, όπου ο καθένας, με την τέχνη του λόγου, προσπαθεί να πείσει τον άλλον ότι έχει δίκιο»26. Ο Ιωάννης ο Λυδός μάς άφησε την πιο αναλυτική περιγραφή του Πέτρου, δεδομένου ότι τον γνώριζε από πολύ κοντά και εργαζόταν υπό την άμεση καθοδήγησή του ως μάγιστρου. Τον περιγράφει, ως ευγενή άρχοντα, τον οποίο εκτιμούσαν όλοι οι υποτελείς του, ως μεγάλο διπλωμάτη και κρατικό λειτουργό27. Η μεγάλη ευρυμάθειά του, όπως και η μεγάλη ικανότητά του για εργασία είχαν εντυπωσιάσει βαθύτατα τον Ιωάννη τον Λυδό. Σύμφωνα με τα λόγια του, ο Πέτρος Πατρίκιος δεν ήταν ποτέ φυγόπονος. Τη νύχτα την περνούσε με το διάβασμα βιβλίων και τις μέρες ασχολείτο με τις κρατικές υποθέσεις. Ακόμα και κατά τη διαδρομή του από το σπίτι προς τα ανάκτορα ο Πέτρος δεν έχανε χρόνο σε ανούσιες συζητήσεις, αλλά επιδιδόταν σε επιστημονικές φιλονικίες και συζητήσεις με σοφούς άνδρες για τις αρχαίες υποθέσεις. Ο Ιωάννης ο Λυδός αναστατωνόταν πάντοτε όταν έκανε επιστημονικές συζητήσεις με τον Πέτρο. Όπως και οι άλλοι σύγχρονοι, ο Ιωάννης τόνιζε ιδιαίτερα την πραότητα του χαρακτήρα του Πέτρου: ήταν καλός και ευγενής, ευχάριστος και απλός, δεν γνώριζε τι θα πει έπαρση και αλαζονεία 28. Ο Προκόπιος αναγνώριζε ότι ο Πέτρος ήταν πράος και δεν πρόσβαλε ποτέ κανέναν. Ταυτόχρονα όμως ο ιστορικός αυτός κατηγορούσε τον Πέτρο για φιλαργυρία και ιδιοτέλεια. Βλέπουμε, λοιπόν, ανάγλυφα, ότι διακεκριμένοι Βυζαντινοί διπλωμάτες, όπως για παράδειγμα ο Πέτρος ο Πατρίκιος, αποκτούσαν πολύ υψηλά αξιώματα στην κοινωνία. Έτσι, ο Πέτρος χάρη στις προσωπικές του υπηρεσίες απέκτησε εξουσία και πλούτη, σύχναζε στους διπλωματικούς κύκλους και στα ανάκτορα, ζούσε την

26

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

ατμόσφαιρα του πολιτικού αγώνα και των μηχανορραφιών της αυλής, ήταν, όπως και ο Προκόπιος, πολύ καλός γνώστης των σημαντικότερων πολιτικών γεγονότων της εποχής του. ECvai πολύ δύσκολο να κρίνει κανείς την κοσμοθεωρία και τις πολιτικές ιδέες του Πέτρου από τα αποσπάσματα που διασώθηκαν από τις εργασίες του και από τις αφηγήσεις των συγχρόνων του. Γνωστό είναι πάντως ότι ο Πέτρος ήταν πολύ νομοταγής προς την κυβέρνηση του Ιουστινιανού, ήταν θεοφοβούμενος και τηρούσε με αυστηρότητα τις θρησκευτικές του υποχρεώσεις. Στα έργα του Πέτρου, όπως και σε έργα άλλων ιστορικών διπλωματών του 6ου αιώνα, συναντά κανείς ειρηνιστικές ιδέες. Ο Πέτρος είναι οπαδός της ειρήνης και εχθρός του πολέμου, ιδιαίτερα του εμφύλιου. Οι ειρηνιστικές διαθέσεις του Πέτρου επιβεβαιώνονται επίσης στο λόγο του προς τους Πέρσες πρέσβεις που αναφέρει ο Μένανδρος: «...πρέπει να επιλέξετε το καλύτερο και το ωφελιμότερο και από τον άγνωστο πόλεμο να προτιμήσετε το γνωστότερο σε όλους τους ανθρώπους δώρο, την ειρήνη... κανείς δεν αμφιβάλλει ότι η ειρήνη είναι το πιο μεγάλο δώρο για τους ανθρώπους και ότι, αντίθετα, ο πόλεμος είναι κακό. Ίσως, όμως, η σίγουρη νίκη να είναι επιχείρημα εναντίον της άποψης αυτής. Νομίζω, ωστόσο, ότι και ο νικητής υποφέρει από τα δάκρυα των άλλων ανθρώπων. Έτσι, λοιπόν, και η νίκη φέρνει δάκρυα, παρόλο που το να είσαι νικημένος είναι ακόμη πιο οδυνηρό»29. Τα απομνημονεύματα του Πέτρου είναι μνημείο της διπλωματικής σκέψης του Βυζαντίου. Σ' αυτά παρέχονται σημαντικές συμβουλές προς πρέσβεις, περιγράφεται η τεχνική του διπλωμάτη και η διαδικασία σύναψης συμφωνίας, καθορίζονται τα καθήκοντα των πρέσβεων. Ο Πέτρος Πατρίκιος διατυπώνει σαφώς τη γνώμη του κατά την οποία το πρώτιστο καθήκον του πρέσβη είναι «η εφαρμογή της εντολής» 30. Ο πρέσβης είναι υποχρεωμένος να μεταφέρει με απόλυτη ακρίβεια στη χώρα, με την οποία διεξάγονται οι συνομιλίες, τις αξιώσεις του κράτους του, είναι υποχρεωμένος,

27

Βυζαντινή Διπλωματία

όμως, και να εξιστορήσει στο βασιλιά του με την ίδια ακρίβεια τους όρους της άλλης πλευράς. Η προσωπική διπλωματική δραστηριότητα του Πέτρου διέπεται από παρόμοιους κανόνες. Ο Πέτρος, μεταφέροντας την εντολή του Θεοδάτου προς τόν Ιουστινιανό, δεν αναλύει τους όρους της «εφεδρικής» εκδοχής της συμφωνίας (για την εκθρόνιση του Οστρογότθου βασιλιά) αμέσως, αλλά μόνο όταν ο αυτοκράτορας αποκρούει τους όρους της κύριας εκδοχής. Κατ* αυτό τον τρόπο, ο πρεσβευτής εκτέλεσε με ακρίβεια την εντολή του Θεοδάτου31. Όμως ο Πέτρος δεν αρνείται την αξία των ατομικών ενεργειών του πρεσβευτή και το ρόλο της προσωπι-κότητάς του στη σύνθετη διπλωματική κατάσταση. Μερικές φορές, για παράδειγμα, ο πρεσβευτής μπορεί να μετριάσει με την ηπιότητα των ενεργειών του τη σκληρότητα των εντολών των κυβερνητών του. Ο Πέτρος δεν αρνείται την αναγκαιότητα να καταφύγει κανείς κατά την εκτέλεση του διπλωματικού έργου σε διάφορες πονηρίες. Έτσι, μας υπενθυμίζει την ιδιόμορφη διπλωματική παγίδα να απαιτεί κανείς το αδύνατο, οδηγώντας κατ' αυτό τον τρόπο τις συνομιλίες σε αδιέξοδο. Οι αναμνήσεις του Πέτρου είναι γενικά άξιες εμπιστοσύνης, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι ο συγγραφέας δεν προσπαθεί να υπερυψώσει τον εαυτό του. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται με το χαρακτηρισμό που δίνει ο Μένανδρος στις αναμνήσεις του Πέτρου: «Στο έργο του μπορεί να διαβάσει κανείς όλα εκείνα, που συζήτησαν και πώς συζήτησαν μεταξύ τους για τόσο σημαντικά θέματα. Το βιβλίο του οι "Ιστορίαι" περιέχει λόγους, που, κατά τη γνώμη μου, ειπώθηκαν αληθινά. Ο Πέτρος βέβαια πρόσθεσε ορισμένα για την προσωπική του δόξα, για να φανεί στους μεταγενέστερους βαθιά σκεπτόμενος άνθρωπος και στην ευφράδεια αξεπέραστος, όταν χρειάζεται να κάνει πιο ήπιες τις χοντροκομμένες και υπεροπτικές σκέψεις των βαρβάρων. Ο αναγνώστης θα τα βρει όλα αυτά στο βιβλίο του»32. Ο Πέτρος Πατρίκιος ήταν θεωρητικός και πρακτικός διπλωμάτης. Όχι μόνο επέδρασε στις διπλωματικές σχέσεις της αυτοκρα

28

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

τορίας με τις διάφορες άλλες χώρες, αλλά βοήθησε, προφανώς, και στην ανάπτυξη της διπλωματίας γενικότερα. Επεξεργάστηκε τους κανόνες υποδοχής και αποστολής πρεσβευτών και καθόρισε τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των διπλωματών των χαμηλότερων αξιωμάτων. Οι βαθιές γνώσεις του βοήθησαν απεριόριστα σ' αυτούς τους τομείς. Ανεκτίμητες είναι οι πληροφορίες για τη διαδικασία επίτευξης συμφωνιών με τις ξένες χώρες, οι οποίες γράφονταν και στις δύο γλώσσες των συμβαλλόμενων μερών, καθώς και οι μαρτυρίες του αναφορικά με το τελετουργικό της υπογραφής. Ο Πέτρος Πατρίκιος είναι φωτεινό παράδειγμα έμπειρου, πολύ μορφωμένου και μεγάλου γνώστη του προξενικού έργου διπλωμάτη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Το Βυζάντιο τον 6ο αιώνα διεξήγαγε δύσκολες διπλωματικές συνομιλίες όχι μόνο με τα βασίλεια των βαρβάρων στη Δύση ή με τους Σασσανιόες της Περσίας, αλλά και με τα κράτη της Αραβίας και της Αιθιοπίας. Άλλωστε, λόγω της πολυετούς διαμάχης με την Περσία, ενδιαφερόταν άμεσα για τη σταθεροποίηση της επιρροής του στις χώρες αυτές και τη σύναψη με αυτές διπλωματικών και εμπορικών σχέσεων για την εξάπλωση του χριστιανισμού. Ανεκτίμητο μνημείο των διπλωματικών σχέσεων του Βυζαντίου με την Αραβία και την Αιθιοπία αποτελούν οι σημειώσεις ενός ακόμα διακεκριμένου διπλωμάτη του 6ου αιώνα, του Νόννοσου, συγγραφέα ενός έργου που αφορά στις αποστολές στην Ανατολή, στην Αραβία και την Αιθιοπία. Δυστυχώς, όπως και το έργο του Πέτρου, το έργο του Νόννοσου διασώθηκε αποσπασματικά. Τμή-ματά του κατόρθωσε να συγκεντρώσει ο πατριάρχης Φώτιος. Από τις σημειώσεις του Φωτίου για το ιστορικό έργο του Νόννοσου μπορούμε να αντλήσουμε ορισμένες πληροφορίες, βέβαια πολύ φτωχές, για τη ζωή και τη δραστηριότητά του. Ο Νόννοσος ήταν Σύριος, απόγονος διπλωματών. Ο παππούς του και ο πατέρας του έφεραν σε πέρας στην Ανατολή σημαντικές διπλωματικές αποστολές της βυζαντινής κυβέρνησης. Ο ίδιος ο Νόννοσος τέθηκε επικεφαλής της αποστολής Βυζαντινών στην Αι

29

Βυζαντινή Διπλωματία

θιοπία, τους Ομηρίτες και τους Άραβες της Υεμένης 33. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει η περιγραφή του Νόννοσου για την πρεσβεία προς το βασιλέα (νέγκους)* της Αξούμ (Αξώμη) Ελεσβά34. Ο πρεσβευτής της κυβέρνησης του Βυζαντίου έκανε μακρύ και δύσκολο δρόμο. Από την Αλεξάνδρεια ο Νόννοσος κατευθύνθηκε με πλοίο προς τον Νείλο και στη συνέχεια, μετά από σύντομο ταξίδι στην ξηρά, πάλι διά θαλάσσης, στην Αιθιοπία. Ο Νόννοσος, αφού έφθασε στη χώρα των Ομηριτών, διέσχισε για δεύτερη φορά την Ερυθρά θάλασσα και στη συνέχεια μετακινήθηκε, μέσω ξηράς, μάλλον από την Άδουλη μέχρι την Αξούμ. Έφτασε, επίσης, σ' ένα από τα νησιά του αρχιπελάγους Νταχλάκ, όπου συνάντησε μια φυλή ιθαγενών νέγρων, των πυγμαίων, οι οποίοι ονομάζονταν ιχθυοφάγοι. Να πώς περιγράφει ο Νόννοσος τους πυγμαίους: είναι κοντοί, μαύρου χρώματος, σε όλο το σώμα έχουν μαλλιά, περπατούν γυμνοί. Είναι ειρηνικοί, δεν έχουν επάνω τους τίποτα το άγριο και το θηριώδες, μιλούν σε άγνωστη για τους γύρω λαούς γλώσσα, τρέφονται με στρείδια και με ψάρια, τα οποία βγάζει η θάλασσα στο νησί. Φοβούνται τους άγνωστους ταξιδιώτες. Ο Νόννοσος στο έργο του περιέγραψε το ταξίδι της βυζαντινής πρεσβείας που ήταν γεμάτο ανησυχίες και κινδύνους: στη διάρκεια του αναγκάστηκε να «πολεμήσει τις δολοπλοκίες διαφόρων λαών», να υποστεί τους κινδύνους επίθεσης των άγριων θηρίων και να ξεπεράσει τις δυσκολίες μετακίνησης στα αδιαπέραστα μέρη. Ο Νόννοσος μετακινιόταν αργά, με μεγάλη προφύλαξη. Τη διαδρομή από την Άδουλη στην Αξούμ την έκανε σε 15 μέρες, πιο αργά από όλους τους άλλους ταξιδιώτες της αρχαιότητας και της εποχής του35. Ο Νόννοσος έμεινε στην Αιθιοπία περίπου εννέα μήνες, από τον Νοέμβριο μέχρι τον Ιούλιο - έμεινε εκεί μάλλον μέχρι το

* Νέγκους: τίτλος του αυτοκράτορα της Αβησσυνίας (Νέγκους νεγκουστι = βασιλεύς των βασιλέων) (σ.τ.μ.)

30

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

53136. Το έργο του Νόννοσου παρέχει πολύτιμες εθνογραφικές και γεωγραφικές πληροφορίες για την Αραβία και τις χώρες της Αφρικής. Τα αποσπάσματα που διασώθηκαν περιέχουν ανεκτίμητο υλικό για τα ήθη και τα έθιμα των αραβικών φυλών, μεταξύ άλλων και για τις θρησκευτικές τους τελετές. Κατά τη διαδρομή προς την Αξούμ, κοντά στην τοποθεσία Άβα, ο Νόννοσος και οι συνοδοιπόροι του συνάντησαν ένα τεράστιο κοπάδι από ελέφαντες, το οποίο απαριθμούσε πάνω από 5 χιλιάδες από αυτά τα ασυνήθιστα για τους Βυζαντινούς ζώα. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν, επίσης, οι πληροφορίες του Νόννοσου για το κλίμα της Αφρικής και τα διάφορα φυσικά φαινόμενα της ηπείρου καθώς και η αφή-γησή του για την υποδοχή του ίδιου, του Βυζαντινού πρέσβη, στα ανάκτορα του βασιλιά της Αξούμ Ελεσβά. Όταν οδήγησαν τον πρέσβη στο ανάκτορο, εκείνος αντίκρισε το βασιλιά των Αξουμι-τών καθισμένο πάνω σε ψηλό, διακοσμημένο με χρυσό, άρμα, ζεμένο σε τέσσερις ελέφαντες. Ο θώρακας του βασιλιά περιβαλλόταν με λινόχρυσο επίδεσμο, φορούσε χρυσό περιδέραιο στο λαιμό του, χρυσά βραχιόλια στα μπράτσα και στους καρπούς, στην κοιλιά πλάκες με μαργαριτάρια και πολύτιμα πετράδια και λινόχρυσο σαρίκι στο κεφάλι. Στα χέρια κρατούσε επίχρυση ασπίδα και δύο επίχρυσα δόρατα. Γύρω από το βασιλιά έστεκαν τα μέλη του συμβουλίου του. Η περιγραφή της εξωτερικής εμφάνισης του Ελεσβά που μας δίνει ο Νόννοσος είναι πανομοιότυπη με τις απεικονίσεις των βασιλέων στα νομίσματα του 6ου αιώνα37. Ο πρεσβευτής λύγισε το γόνατο μπροστά στο βασιλιά, που τον διέταξε να σηκωθεί, πήρε στα χέρια του την επιστολή του αυτοκράτορα και φίλησε την τυπωμένη σφραγίδα. Στη συνέχεια, δέχθηκε τα δώρα του βασιλιά. Ο διερμηνέας μετέφρασε την επιστολή, στην οποία ο αυτοκράτορας απαιτούσε από τον Ελεσβά τη διακοπή του εμπορίου με τον Πέρση σάχη Καβάδη και την κήρυξη πολέμου εναντίον του. Ο αυτοκράτορας πρότεινε στο βασιλιά να εμπορεύεται με το Βυζάντιο, διά του Νείλου ποταμού. Στο τέλος της υποδοχής, ο Ελεσβά πήρε στα χέρια του το πρόσωπο του Βυ

31

Βυζαντινή Διπλωματία

ζαντινού πρεσβευτή, του έδωσε το «φιλί της ειρήνης» και του επέτρεψε να συνεχίσει το δρόμο του, δίνοντας του επιπλέον φρουρά 38. Ο Θεοφάνης ο Βυζάντιος αναφέρει στην ιστορία του ότι ο βασιλιάς πρόσφερε συν τοις άλλοις και δώρα για το Βυζαντινό αυτοκράτορα39. Έτσι, ο Νόννοσος, διεκπεραιώνοντας με επιτυχία την αποστολή, διήνυσε το δρόμο της επιστροφής χωρίς απρόοπτα και επέστρεψε στο Βυζάντιο. Ο Νόννοσος κατείχε, εκτός από τη συριακή γλώσσα, την ελληνική, στην οποία έγραψε τις αναμνήσεις του, και την αραβική στην οποία διεξήγαγε τις συνομιλίες με τους βασιλείς και τους πρίγκιπες της Αραβίας. Όπως ο Πέτρος, έτσι και ο Νόννοσος ήταν νομοταγής προς την κυβέρνηση του Ιουστινιανού, γνώριζε καλά τα ήθη και τα έθιμα της Ανατολής και έχαιρε της εμπιστοσύνης του αυτοκράτορα. Εκτός των άλλων ήταν πολύ μορφωμένος, παρατηρητικός και κατόρθωσε να γράψει όλα όσα είδε και έμαθε στο ταξίδι του. Ο Νόννοσος, όπως και ο πατέρας του, ανήκε στους μονοφυσίτες. Οι εθνογραφικές και γεωγραφικές πληροφορίες, που συγκέντρωσε ο Νόννοσος, συμπλήρωσαν ουσιαστικά τις γνώσεις των Βυζαντινών όχι μόνο για την Αραβία, αλλά και για τις χώρες της Αφρικής, οι οποίες ήταν σχεδόν άγνωστες και δυσπρόσιτες στους Βυζαντινούς εμπόρους, τους απεσταλμένους και τους διπλωμάτες. Ανεκτίμητες πληροφορίες για την εξωτερική πολιτική και τη διπλωματία του Βυζαντίου στα τέλη του 6ου αιώνα, για την εμφάνιση στο διεθνή στίβο νέων λαών, όπως των Τούρκων και των Αράβων, για τη διείσδυση των Ευρωπαίων στην Κίνα κ.λπ. περιέχονται στο έργο ενός ακόμη ιστορικού-διπλωμάτη, του Θεοφάνη του Βυζάντιου. Πολύ διαδεδομένη είναι η πρωτότυπη αφήγηση του Θεοφάνη του Βυζαντίου για το πώς η κυβέρνηση της αυτοκρατορίας κατόρθωσε να αποκτήσει το μυστικό της καλλιέργειας του μεταξοσκώληκα και της παραγωγής μεταξιού. Η Κίνα, ολόκληρους αιώνες, είχε το μονοπώλιο παραγωγής μεταξιού και έκρυβε πολύ προσε

32

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

κτικά το πολύτιμο αυτό μυστικό. Το Βυζάντιο, παρά τις προσπάθειες του, δεν είχε κατορθώσει να μάθει το μυστικό. Σύμφωνα με τα λόγια του Θεοφάνη του Βυζαντίου, κατά τη βασιλεία του Ιουστινιανού, ένας Πέρσης νεστοριανός μοναχός αποκάλυψε στους Βυζαντινούς την άγνωστη γι' αυτούς τέχνη της καλλιέργειας του μεταξοσκώληκα. Ο Πέρσης αυτός, διαδίδοντας τη νεστοριανή διδασκαλία, πέρασε μαζί με άλλους μοναχούς στη χώρα των Σινών (Κινέζων), όπου προμηθεύτηκε μεταξόσπορους, τους έκρυψε στο κούφιο του ραβδί και τους έφερε στο Βυζάντιο. Την άνοιξη τους άφησε στη λευκή μουριά, όπου, τρεφόμενοι με τα φύλλα της, οι μεταξοσκώληκες ύφαναν μεταξένιες κλωστές. Έτσι, από τότε άρχισε η σηροτροφία στο Βυζάντιο 40. Ο Μένανδρος Πρωτήκτωρ συμπληρώνει την πλειάδα των Βυζαντινών συγγραφέων, οι οποίοι ρίχνουν φως στην ιστορία της διπλωματίας και της εξωτερικής πολιτικής της αυτοκρατορίας από τον 5ο έως τις αρχές του 7ου αιώνα. Ο Μένανδρος ήταν πολύ ταλαντούχος και θα μπορούσε να συγκριθεί ακόμη και με τον Πρί-σκο. Ο Μένανδρος σε αντιδιαστολή με τον Πρίσκο και τον Νόννο-σο δεν ήταν διπλωμάτης στο επάγγελμα. Είχε σπουδάσει νομικός, του άρεσε η ιστορία και ως προς το επάγγελμα ήταν αξιωματούχος της κυβέρνησης. Όμως, τα αποσπάσματα του ιστορικού του έργου που διασώθηκαν αφορούσαν εξ ολοκλήρου στη διπλωματική ιστορία του Βυζαντίου. Το γεγονός αυτό κατατάσσει τον Μένανδρο στην ίδια σειρά με εκείνους τους συγγραφείς, οι οποίοι βοήθησαν σιην ανάπτυξη της βυζαντινής διπλωματίας κατά την πρώιμη περίοδο της αυτοκρατορίας. Ο Μένανδρος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το τελευταίο τρίτο του 6ου αιώνα, σε μια φτωχή αστική οικογένεια. Σπούδασε νομικά, έγινε δικηγόρος, όμως η σκληρή, απαιτητική, καθημερινή εργασία δεν άρεσε στον ιδιότυπο νέο. Ακολούθησε τον έκλυτο βίο της νεολαίας της Πρωτεύουσας, του άρεσαν οι ιπποδρομίες, το τσίρκο και γυμναζόταν στις παλαίστρες. Όμως, η ζωή

33

Βυζαντινή Διπλωματία

αυτή τον απειλούσε με ολοκληρωτική καταστροφή και το φάσμα της φτώχιας που τον ακολουθούσε παντού ανάγκασε τον Μένανδρο να συνέλθει. Η νεότητα έφευγε, η κενή ζωή και οι πρόσκαιρες χαρές της άφηναν στην ψυχή του μόνο πικρή απογοήτευση και ο Μένανδρος, κατά την περίοδο της βασιλείας του Μαυρικίου, αποφάσισε να εργασθεί. Κατατάχθηκε στην αυτοκρατορική φρουρά και έφθασε μέχρι το αξίωμα του πρωτήκτορα (σωματοφύλακας του αυτοκράτορα), χωρίς να σταματήσει εδώ η υπηρεσιακή του σταδιοδρομία. Ταυτόχρονα, άρχισε να γράφει το ιστορικό του έργο που ήταν αφιερωμένο στη σύγχρονη ιστορία και στο κράτος. Η ιστορία ήταν η αγαπημένη του ασχολία και αφιέρωνε πολύ χρόνο σ' αυτήν. Ο Μένανδρος, σαν άνθρωπος με τάση προς την αυτο-ανάλυση και το διαλογισμό, περιέγραψε με συγκλονιστική ειλικρίνεια, λύπη και μετάνοια τα λάθη της έκλυτης ζωής της νεότητάς του. Τι ακριβώς έκανε στη συνέχεια ο συγγραφέας δεν ξέρει κανείς* δεν είναι, επίσης, γνωστές ούτε η χρονολογία γέννησης, ούτε του θανάτου του. Το ιστορικό έργο του Μενάνδρου διασώθηκε αποσπασματικά, όπως και το έργο του Πρίσκου, μόνο μέσα από τα κείμενα του Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου και μέσω του Λεξικού της Σούδας. Τα αποσπάσματα που διασώθηκαν είναι αρκετά εκτενή και περιλαμβάνουν την περίοδο από το 558 έως το 582. Ο Μένανδρος χρησιμοποίησε ευρέως τη διπλωματική αλληλογραφία, τις εκθέσεις των Βυζαντινών πρεσβευτών, διάφορα ιστορικά έργα, αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων καθώς και προσωπικές παρατηρήσεις. Στο έργο του περίοπτη θέση κατέχουν, τέλος, οι διπλωματικές σχέσεις του Βυζαντίου με την Περσία, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιγραφή της αποστολής του Πέτρου στους Πέρσες για τη σύναψη ειρηνικής συμφωνίας 41. Ο Μένανδρος περιγράφει με απαράμιλλη αναλυτικότητα και ακρίβεια όλες τις περιπέτειες των συνομιλιών του Πέτρου με το γνωστό Πέρση ευγενή Ζιχ για την επίτευξη ειρήνης το 561. Στο έργο του αναφέρονται μακροσκελείς ομιλίες των πρέσβε

34

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

ων των δύο κρατών συν τοις άλλοις ο συγγραφέας αποκαλύπτει με λεπτότητα τα διπλωματικά τεχνάσματα που χρησιμοποιεί και η μια και η άλλη πλευρά. Πίσω από τους πλούσιους ρητορικούς λόγους, διακρίνεται η έντονη σκέψη και υπάρχει η επιθυμία των διαπραγματευόμενων να επιτύχουν τους κρυφούς στόχους τους, χωρίς να επιφέρουν πλήγμα στην αξιοπρέπεια του κράτους τους. Και οι δύο δυνάμεις, τόσο το Βυζάντιο, όσο και η Περσία, επιδίωκαν ειρήνη, προτάσσοντας όμως διαφορετικούς στόχους* η Περσία επιθυμούσε μακροχρόνια πενηνταετή ειρήνη, με τον όρο να πληρώσει το Βυζάντιο ένα μεγάλο ποσό χρημάτων για τη δια-σφάλισή της. Οι Βυζαντινοί, αντίθετα, προσπαθούσαν να κλείσουν μια σύντομη ειρηνική συμφωνία και χωρίς την υποχρέωση κάποιας χρηματικής αντικαταβολής. Τελικώς, η Περσία, χάρη στις στρατιωτικές της επιτυχίες, κατόρθωσε να επιτύχει το στόχο της: το 561 πέτυχε ειρήνη με ευνοϊκούς για τους Πέρσες όρους. Ο Μένανδρος είχε στη διάθεσή του το κείμενο της ειρηνικής συμφωνίας του 561 το οποίο και συμπεριέλαβε σχεδόν ολόκληρο στο έργο του. Απαρίθμησε τα 14 σημεία της συμφωνίας και περιέγραψε όλη τη διαδικασία υπογραφής της ειρήνης. Όλες οι σελίδες του έργου του έχουν, αδιαμφισβήτητα, εξέχουσα σημασία για την ιστορία της διπλωματίας της πρώιμης μεσαιωνικής περιόδου. Με το τέλος των συνομιλιών, όταν οι διαπραγματευόμενοι συμφώνησαν στα κύρια ζητήματα, η συμφωνία έγινε γραπτή. Το κείμενο γράφηκε και στις δύο γλώσσες, «στα περσικά και στα ελληνικά, στη συνέχεια δε το ελληνικό πρωτότυπο μεταφράστηκε στην περσική γλώσσα και το περσικό στην ελληνική» 42. Τη συμφωνία συνέταξαν από ελληνικής πλευράς ο Πέτρος ο Πατρίκιος και ο Ευσέβιος και από περσικής πλευράς ο Ζιχ, ο Σούριν κ.ά. Μετά την υπογραφή της συμφωνίας έγινε αντιπαραβολή των κειμένων μεταξύ τους για να διαπιστωθεί ότι το περιεχόμενο δε διαφέρει στη διατύπωση και στο νόημα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιγραφή που κάνει ο Μένανδρος της τελευταίας πράξης της ειρηνικής συμφωνίας. Αφού

35

Βυζαντινή Διπλωματία

συντάχθηκε η συμφωνία και γράφηκαν τα αντίγραφα, οι συμβαλλόμενοι προχώρησαν στο τελευταίο στάδιο της διαδικασίας. Τα πρωτότυπα κείμενα της ειρηνικής συμφωνίας, τα οποία ήταν μαζεμένα σε ρολό, είχαν σφραγισθεί με κέρινες σφραγίδες και με κάποια άλλα κατασκευάσματα που χρησιμοποιούσαν συνήθως οι Πέρσες, όπως επίσης και με τα αποτυπώματα των δακτυλιδιών των πρεσβευτών και των 12 διερμηνέων, έξι Ελλήνων και έξι Περσών. Στη συνέχεια, έγινε ανταλλαγή των κειμένων της συμφωνίας. Ο Ζιχ επέδωσε τη συμφωνία γραμμένη στα περσικά στον Πέτρο, ενώ ο Πέτρος παρέδωσε στον Ζιχ το πρωτότυπο, συνταγμένο στην ελληνική γλώσσα43. Εδώ τελείωσε το τελετουργικό σύναψης της συμφωνίας και οι πρέσβεις αναχώρησαν. Στη συνέχεια οι Βυζαντινοί πλήρωσαν τον απαιτούμενο φόρο προς τους Πέρσες. Το αριστουργηματικό έργο του Μενάνδρου περιγράφει, ακόμη, την αποστολή του Βυζαντινού διπλωμάτη Ζήμαρχου στη χώρα των Τούρκων. Η πληθωρική και λεπτομερής του αφήγηση μπορεί ως ένα βαθμό να συγκριθεί με την αφήγηση του Πρίσκου για την πρεσβεία των Ελλήνων στην αυλή του Αττίλα. Εάν ο Μένανδρος δεν έγραφε τίποτε άλλο, εκτός από την αφήγηση που αφορούσε στην αποστολή του Ζήμαρχου προς το χαγάνο Διζάβουλο, χωρίς άλλο μ' αυτή και μόνο θα δοξαζόταν. Η πρεσβεία του Ζήμαρχου, εξοπλισμένη κατάλληλα για το μακρινό ταξίδι, ξεκίνησε από την Κωνσταντινούπολη τον Αύγουστο του 568. Ο δρόμος αναμενόταν μακρύς και δύσκολος και οι κίνδυνοι καιροφυλακτούσαν στις άγνωστες χώρες44. Οι Βυζαντινοί πρέσβεις συνάντησαν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού πολλούς διαφορετικούς λαούς και φυλές: οι Σογδιανοί τούς πρότειναν να αγοράσουν από τη χώρα τους σίδηρο, επιθυμώντας να εμφυσήσουν στους πρέσβεις την ιδέα ότι εκεί υπάρχει σιδηρο-μετάλλευμα. Εκεί οι Βυζαντινοί συνάντησαν και τους Σαμάνους οι οποίοι πραγματοποίησαν την τελετή του καθαρμού για τον Ζή-μαρχο και την ομάδα του. Αφού άναψαν φωτιά από κλαδιά ευώδους δέντρου, άρχισαν να χορεύουν κάτω από τους ήχους των

36

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

κουδουνιών και του τύμπανου. Κατά τη διάρκεια του χοροΰ ψιθύριζαν ξόρκια στη γλώσσα τους, έφεραν πάνω από τις συγκεντρωμένες σ' ένα χώρο αποσκευές των Βυζαντινών καμένα κλαδιά του ευώδους αυτού δέντρου και εκστασιαζόμενοι εξευμένιζαν τα κακά πνεύματα. «Αφού έδιωξαν, όπως νόμιζαν, την εχθρική δύναμη, πέρασαν τον ίδιο τον Ζήμαρχο πάνω από τις φλόγες και κατ' αυτό τον τρόπο καθάριζαν και τους ίδιους τους εαυτούς τους»45. Μετά την ιεροτελεστία του καθαρμού, η πρεσβεία του Ζήμαρχου, πραγματοποιώντας μεγάλο ταξίδι μερικών ημερών, στην Κεντρική Ασία, έφθασε με τη συνοδεία των ιθαγενών στο όρος Εκτάγ («Χρυσό Όρος»)*, όπου βρισκόταν ο τόπος διαμονής του ίδιου του Διζάβουλου. Η σκηνή του χαγάνου βρισκόταν κάπως απόμακρα από τις άλλες. Ήταν κατασκευασμένη από μεταξένιο, πολύ όμορφα διακοσμημένο, ύφασμα και ξεχώριζε για την παραμυθένια πολυτέλειά της. Ο Διζάβουλος, ως ένδειξη σεβασμού προς τους Βυζαντινούς απεσταλμένους, τους δέχθηκε αμέσως μετά την άφιξή τους. Ο χαγάνος καθόταν μεγαλόπρεπα σε δίτροχο χρυσό κάθισμα στο εσωτερικό της σκηνής, το οποίο, όταν χρειαζόταν, μπορούσε να μεταφερθεί με άλογο. Μετά από τη συνηθισμένη ανταλλαγή χαιρετισμών, την απονομή των δώρων του βασιλέα των Ρωμαίων και την προσφορά φιλικών λόγων, άρχισε το συμπόσιο, το οποίο διήρκεσε ολόκληρη μέρα. Στους Έλληνες πρέσβεις πρόσφεραν κάποιο ντόπιο γλυκό ποτό και όχι κρασί, καθόσον η άμπελος δεν καλλιεργείται στη χώρα των Τούρκων. Την επόμενη μέρα το συμπόσιο συνεχίστηκε, όχι όμως στο ίδιο μέρος, αλλά σε άλλη σκηνή του χαγάνου, ο οποίος φορούσε ακόμη πιο όμορφα μεταξωτά ενδύματα, διακοσμημένα με διάφορα σχέ

* Το Εκτάγ, δηλ. «Χρυσό Όρος», βρισκόταν πιθανότατα στους δυτικούς πρόποδες των Ορέων Pamir, αλλά ίσως και ανατολικότερα, στην οροσειρά των Αλτάιων (σ.τ.μ.).

37

Βυζαντινή Διπλωματία

δια. Στη σκηνή υπήρχαν διαφόρων ειδών παράξενα ειδώλια και αγάλματα των ειδωλολατρών, ενώ ο Διζάβουλος καθόταν σε χρυσό κρεβάτι. Στο κέντρο της σκηνής υπήρχαν όμορφα τακτοποιημένα ακριβά σκεύη από καθαρό χρυσό. Η διασκέδαση στη σκηνή του χαγάνου κράτησε και αυτή τη μέρα πολλές ώρες. Την τρίτη μέρα το συμπόσιο περιορίστηκε σε μικρότερο κύκλο των πιο επίσημων πρεσβευτών και σ' ένα χώρο πολύ πλούσιο και πολυτελή με σκοπό να εντυπωσιάσει τους Έλληνες. Το χώρο αυτόν διακοσμούσαν «ξύλινοι κίονες καλυμμένοι με χρυσό, όπως ακριβώς και το ανάκλιντρο που ήταν σφυρηλατημένο από χρυσό, το οποίο κρατούσαν υπερυψωμένο τέσσερα παγόνια. Στο πρόσθιο μέρος του οικήματος, πάνω σε τετράτροχα άρματα, υπήρχε ένα μεγάλο πλήθος ασημένιων αντικειμένων, πινάκια, βάζα και πολλές παραστάσεις τετράποδων ζώων, επίσης ασημένιων, τα οποία δεν υστερούσαν σε τίποτα από τα δικά μας»46. Ο Ζήμαρχος, μετά το τέλος των συνομιλιών, πήρε μέρος με δώδεκα υπηρέτες και με τον Διζάβουλος σε εκστρατεία εναντίον των Περσών, ενώ οι υπόλοιποι Έλληνες επέστρεψαν στην πατρίδα. Ο Διζάβουλος χάρισε σε όλους ακριβά δώρα, ενώ στον ίδιο τον Ζή-μαρχο χάρισε μια αιχμάλωτη υπηρέτρια. Ο Διζάβουλος κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του συνάντησε τους Πέρσες απεσταλμένους τους οποίους δέχθηκε ταυτόχρονα με τους Βυζαντινούς πρεσβευτές, τους πρώτους, όμως, τους δέχθηκε με επικρίσεις και μομφές, ενώ τους δεύτερους με τιμές. «Ο Διζάβουλος, γράφει ο συγγραφέας, δέχθηκε τους Βυζαντινούς με μεγαλύτερες τιμές και γι* αυτό ακριβώς τους επέτρεψε να καθίσουν σε ψάθες που είχαν πολύ πλούσια διακόσμηση»47. Ο Διζάβουλος μη βρίσκοντας κοινή γλώσσα με τους Πέρσες και πολεμώντας τους, έφθασε στο βάθος των κτήσεών τους, ενώ τον Ζήμαρχο με τη φρουρά του τον έστειλε στην Κωνσταντινούπολη. Η αποστολή του Ζήμαρχου τελείωσε με τη σύναψη ειρηνικής συμφωνίας για διαρκή φιλία μεταξύ των Τούρκων και του Βυζαντίου. Ο Ζήμαρχος ξεπερνώντας τεράστιες δυσκολίες στο μακρινό

38

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

του ταξίδι, όπου καιροφυλακτούσαν διαρκώς κίνδυνοι και ενέδρες, έφθασε τελικά στην πρωτεύουσα. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του είδε πολλές χώρες και γνώρισε διάφορους άγνωστους μέχρι τότε για τους Έλληνες λαούς και φυλές, λαούς της Κεντρικής Ασίας και του Καυκάσου, όπως και τους Αλανούς48. Η ζωντανή εξιστόρηση, η εγκυρότητα των λεπτομερειών και η πιστή περιγραφή των γεγονότων καθιστούν την αφήγηση του Μενάνδρου, για την πρώτη γνωριμία του Βυζαντίου με το τουρκικό χανάτο του Διζάβουλου, ξεχωριστή στην πρώιμη βυζαντινή ιστοριογραφία. Δεν είναι τυχαίο, ότι μέχρι σήμερα η αφήγηση αυτή χρησιμοποιείται ως πηγή για την ιστορία των αρχαίων τουρκικών λαών. Πολλές μαρτυρίες του Μενάνδρου επιβεβαιώθηκαν από αρχαιολογικές ανακαλύψεις των τελευταίων χρόνων αλλά και διασταυρώθηκαν με χρονικά ανατολικών λαών, συμπεριλαμβανομένων και των κινεζικών. Ο Μένανδρος, όσον αφορά στην ιδεολογία του και στις κοινωνι-κοπολιτικές του ιδέες, ήταν πολύ προοδευτικός συγγραφέας. Αναγνωρίζοντας, όπως και οι άλλοι ιστορικοί της εποχής του, την καθοριστική σημασία της μοίρας 49, είναι παρ' όλα αυτά πεπεισμένος για το ευμετάβλητο της ανθρώπινης ευτυχίας. Δεν υιοθετεί μια τυφλή μοιρολατρία. Ο Μένανδρος, πιστεύοντας στη μοίρα, ασπάζεται ταυτόχρονα την ανθρώπινη λογική και θεωρεί μέγιστο δώρο της ζωής τη σοφία. Εκτιμά τη λογική περισσότερο από τα όπλα. Η δύναμη της σοφίας υπερτερεί των όπλων, καθώς η στρατιωτική δύναμη δεν μπορεί να κατορθώσει τίποτα χωρίς να εξασθενίσει τον εαυτό της. Η σοφία, όμως, είναι η ίδια προπύργιο του εαυτού της και διαφυλάσσει εκείνον που την απέκτησε. «Στον πόλεμο την αποφασιστική νίκη δεν τη δίνει η σωματική δύναμη, αλλά το ανδρείο πνεύμα»50. Ο Μένανδρος θεωρεί τη διορατικότητα ένα από τα καλύτερα χαρίσματα του κυβερνήτη, του στρατηγού και του διπλωμάτη. «Η αναμονή του κινδύνου, γράφει, θέτει εκείνον που τον περιμένει εκτός κινδύνου, επειδή διαφύλαξε τις υποθέσεις του μακριά από τον κίνδυνο, χάρη στη διορατικότητά του»51.

39

Βυζαντινή Διπλωματία

Ο Μένανδρος προτιμά την ενεργητική δραστηριότητα από την παθητική αναμονή των αποφάσεων της μοίρας. Κατ' αυτόν, ο άνθρωπος δεν είναι καθόλου υποχρεωμένος να ακολουθεί τυφλά τη μοίρα του. Δεν πρέπει να υποτάσσεται σ' αυτήν και να περιμένει σιωπηλά την καταδίκη του. Μπορεί να αγωνιστεί δραστήρια για την ύψιστη αρετή. Σύμφωνα με τον Μένανδρο, αντικείμενο της ευγενικής υπερηφάνειας του ανθρώπου είναι η κατευθυνόμενη προς το αγαθό ενεργητική «συμμετοχή στην ανασυγκρότηση των πραγμάτων»52. Ο Μένανδρος καταδικάζει τη δειλία και την παθητικότητα του ανθρώπου. «Το πνεύμα που καταδυναστεύεται από το φόβο δε φροντίζει έγκαιρα και αποφασιστικά για ό,τι θα έπρεπε να αποφασίσει». Πιστεύει δε ότι η αναμονή του αναπόφευκτου και η τυφλή υποταγή στη μοίρα αποδυναμώνουν τον άνθρωπο και του αφαιρούν την ενεργητικότητα, το κίνητρο για δράση53. Ο Μένανδρος, υμνώντας τη λογική, πιστεύει επίσης και στη γοητεία του λόγου. Ο λόγος είναι ο μεγαλύτερος μεσάζοντας και υπερασπιστής της ανθρώπινης ζωής. Επιδιώκοντας, εξάλλου, την επικράτηση της αλήθειας στη γη, συνειδητοποιεί ταυτόχρονα το ανέφικτο αυτού του ονείρου της ανθρωπότητας 54. Ο Μένανδρος ανακηρύσσει θαρραλέα ως πεποίθησή του την ανεξαρτησία του τρόπου σκέψης. Ο ιστορικός πρέπει να είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στις σωστές απόψεις των ανθρώπων. «Δεν πρέπει να αποσιωπώ την αλήθεια, γράφει, δε θα πω τίποτα προς όφελος των δυνατών. Όποιος, παρά τη γενικά αντίθετη άποψη, υπερυψώνει κάποιον άνθρωπο, ο οποίος δεν αξίζει για τίποτα να δοξαστεί, τότε εκείνος εκθέτει τον υμνολογούμενο μπροστά στα μάτια των άλλων» 55. Όμως, ο ιστορικός πρέπει να προφυλάσσεται από τους συκοφάντες. Η συκοφαντία είναι ένα από τα μεγαλύτερα κακά, τα οποία καταστρέφουν την ανθρωπότητα. «Η συκοφαντία που χαίρεται με τη δυστυχία των άλλων δε σταματά ποτέ να κάνει κακό και ενώ εξαπλώνεται όλο και περισσότερο κάνει τη δουλειά της, ψιθυρίζοντας στο αυτί των άλλων εναντίον του θύματος τους»56.

40

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος

Οι αντιλήψεις περί ηθικής του Μενάνδρου διακρίνονται για την ουμανιστική τους ζωντάνια. Πιστεύει ειλικρινά
View more...

Comments

Copyright ©2017 KUPDF Inc.
SUPPORT KUPDF