Ilustrovana-istorija-Srba

ILUSTROVANA ISTORIJA SRBA Doseljavanje Srba na Balkan i prva država

Uvod Teritorija Balkanskog poluostrva na koju će se Srbi, slovensko pleme, naseliti i gde će stvoriti svoje države bila je nastanjena od pradavnih vremena. Naučnici smatraju da su zemlje zapadne i srednje Evrope bile naseljene već u prvom odseku pleistocena (diluvij, ledeno doba), a da se u oblastima Balkanskog poluostrva čovek pojavljuje u periodu poslednje glacijacije (alpska glacijacija - Njurm). U to doba hladne klime pre 40000 godina, večiti led spuštao se do 1500 m nadmorske visine. Prve ljudske zajednice tada su živele u pećinama. Na osnovu izučavanja pećina, naročito pećine pod Jerininim brdom u selu Gradac i Risovače na Venčacu može se izgraditi izvesna slika njihovog života. Bile su to ljudske zajednice od 10-15 članova, od jedne do tri biološke porodice, a njihovo privređivanje bilo je uglavnom sakupljanje plodova i lov. Taj čovek, već homo sapiens, obrađivao je kamen i kosti i na taj način pravio oruđe i oružje. U prvo vreme lovio je krupne biljojede (džinovske jelene, divlje konje, goveda), a u izmenjenim klimatskim uslovima (zavladavanja predarktičke klime) i mamute, nosoroge, lavove i hijene. Usled velikog zahlađenja (virmska glacijacija, Njurm 3) oko 25000 godina pre n.e. došlo je do napušanja pećina i prestanka ljudskog života. Time se završava prvo poglavlje istorije ljudskih zajednica na teritoriji Srbije. Nova etapa počinje sa promenom klime, krajem ledenog doba (nova geološka epoha holocen). Na osnovu ispitivanja arheoloških nalazišta u Đerdapu utvrđeno je da se tamo razvila jedna od najsloženijih kultura praistorije, koja se prema jednom velikom dunavskom viru, naziva kultura Lepenskog Vira (7000-5500 godina pre n.e.). Najstariji ljudi ove kulture živeli su već u naseljima, a u zajednicama od dve do četiri biološke porodice. Kasnije, sa priraštajem stanovništva, gradili su naseobine po utvrđenom obrascu. Sahranjivanje je bilo van naselja, a dolazi i do usavršavanja izrade alata i oružja. Brojni nalazi upućuju na postojanje privatnog vlasništva, društvene hijerarhije, religije, umetnosti, a u sferi proizvodnje ostali su na tradicionalnim izvorima hrane i nikada nisu postali ni zemljoradnici ni stočari. Ljudske zajednice iz starijeg kamenog doba (paleolita) na tlu Srbije razvile su kulture mlađeg kamenog doba (neolita) koje uz lovačko-sakupljačku ekonomiku razvijaju i zemljoradnju i stočarstvo. Tome je svakako pogodovala i toplija klima. Neolitska kultura na prostoru i severno i južno od Save i Dunava razvijala se od 5300 do 3200 godina pre n.e. a najznačajnija nalazišta su Starčevo i Vinča. Na osnovu arheoloških iskopavanja može se pretpostaviti da su ove ljudske zajednice podizale kuće jednu pored druge, oblepljene blatom, izmešanim sa plevom. Podovi su bili od nabijene zemlje, a krovovi od pruća i slame. Domaćinstva su posedovala raznovrsno posuđe.

Alatke i oružje bili su od uglačanog kamena, a nakit od školjki. LJudske zajednice koje su stvorile starčevačku i vinčansku kulturu bile su podložne seobama usled unutrašnjih razloga, ali i spoljnih. Tako dolaskom ljudi iz Anadolije i Panonije menja se etno-kulturna slika i nestaju vinčanske zajednice a na njihovom prostoru stranci počinju sa upotrebom metala, čime počinje nova epoha ljudske istorije. Oko 1900. godine pre n.e. obrazuju se prva žarišta kulture bronzanog doba u Banatu (moriška), Sremu (vinkovačka), severozapadnoj Srbiji (Belotić-Bela Crkva), južnom Pomoravlju (Bubanj-Hum III-Slatina). Ljudske zajednice bronzanog doba severno i južno od Save i Dunava vekovima su živele mirnim životom. On je poremećen oko 1425. godine pre n.e. prodorom ljudi sa severa (tzv. kultura grobnih humki) koji su imali bronzano oružje - mačeve, bodeže sekire. Ta pomeranja ljudi nastavila su se i tokom narednih vekova a doprla su čak do Egipta. Arheološki nalazi iz perioda 1125. do Votivna kolica. Dupljaja, lok. 750. godine pre n.e. upućuju na zaključak da se tada stvara Grad, Bela Crkva, NMB nova kultura - gvozdenog doba, a dolazi i do oblikovanja prvih istorijski poznatih etničkih grupacija i unutrašnjosti Balkanskog poluostrva: Dardanaca, Tribala, Ilira i Tračana. U vremenu od 1200. do 1000. godine pre n.e. na Kosovu, u Pomoravlju, Sremu, Bačkoj i Banatu podižu se jednoobrazna naselja, proizvodi se jednako posuđe, a način sahranjivanja je takođe istovetan. Zemljoradnja je bila razvijena: seju se pšenica i ječam, uzgajaju, ponajviše, goveda, svinje i konji, a znatno manje ovce i koze. Gvozdeno doba na tlu Srbije vezano je za dolazak Trako-Kimeraca iz kavkasko-pontskih oblasti oko 725. godine n.e. Oni su doneli niz novih kulturnih dobara kao što su oružje i nakit napravljeni od gvožđa. U sledećih 200 godina stabilizovana je kultura gvozdenog doba i izvršena su jasna razgraničenja između etničkih grupa. Vremenom je uspostavljena živa razmena dobara između etno-kulturnih grupa, koje se počinju raslojavati. Najbolji dokaz su arheološka nalazišta sa luksuznim predmetima proizvedenim u Grčkoj. Bogata nalazišta svedoče i o helenizaciji Tribala i Dardanaca. No nikako se ne može govoriti o njihovom iščezavanju, jer u nastupajućim vekovima oni su vodili prave ratove protiv makedonskih kraljeva. U periodu od 300-100. godine pre n.e. Dardanci su, prema istorijskim izvorima, sačuvali svoju individualnost i samosvest, a izvanrednih dokaza za to ima čak i u 3. veku n.e. Mlađe gvozdeno doba na tlu Srbije obeleženo je dolaskom Kelta i prodorima helenističke civilizacije. Keltski izaslanici susreli su se sa Aleksandrom Velikim na Dunavu 335. godine pre n.e. a posle Aleksandrove smrti prešli su Savu i Dunav. Njihova pustošenja po Dardaniji, Makedoniji i srednjoj Grčkoj zaustavljena su grčkom pobedom kod Delfa 279. godine pre n.e. Po povlačenju, a u daljim decenijama Kelti su pokorili Tribale, deo autarijatske teritorije i zajedno s njima obrazovali moćno pleme Skordiska. Oni su prvi na tlu Beograda sagradili naselje. Početkom nove ere Rimljani su zauzeli sve zemlje Balkanskog poluostrva, pokorili i Dardance i Skordiske, ali njihovu kulturu nisu uništili. Skoro tri stotine godina starobalkanska plemena, iako pod rimskom vlašću, živela su autohtono, negujući tradicionalnu kulturu, a tek potom integrišu se u političku i kulturnu istoriju Rimske Imperije.

U rimskoj administrativnoj podeli najveći deo današnje Srbije pripadao je provinciji koja se zvala Gornja Mezija. Ova provincija poslužila je kao placdarm imperatoru Trajanu da sa vojskom pređe Dunav kod Rama i Tekije, pokori Dečane i formira provinciju Dakiju. Tada na kraju 1. veka n.e. Rimsko Carstvo imalo je najveće prostranstvo. Istovremeno, to je i vreme kada se osnivaju novi i jačaju stari gradovi u Meziji i Panoniji. Dunavski gradovi postali su važni odbrambeni punktovi kada su se Rimljani povukli iz Dakije (oko 272. godine n.e.) i utvrdili na desnoj obali Dunava. Bez obzira na organizovanost Rimljana i jačinu njihove granice (limesa) varvarska plemena neprestano su napadala granične provincije što je permanentno slabilo Carstvo. Posle podele Rimskog Carstva 395. godine n.e. na Zapadno i Istočno (Vizantija) ovo drugo je nasledilo neprestane borbe sa varvarima na Dunavu. U vreme Justinijana (527-565) došlo je do stabilizacije stanja, ali potom je usledila najezda Avara i Slovena čija su pustošenja zaustavljena tek njihovim porazom pod Carigradom 626. godine. U toj slovenskoj masi nalazili su se i Srbi. Po vizantijskom izvoru njima je car Iraklije (610-641) dozvolio da se nasele oko Soluna što su oni i učinili, ali su se kasnije povukli na sever. Zahvaljujući takođe istom vizantijskom izvoru znamo da su se prvi srpski kneževi (arhonti) zvali Višeslav, Radoslav, Prosigoj i Vlastimir. Najstarija istorija Srbije sve do Nemanje bila je u znaku neprestanih borbi, bilo sa Bugarskom, bilo sa Vizantijom, uz istovremenu unutrašnju borbu srpskih kneževa - članova iste familije za prevlast. Vrhovna vlast Vizantije pogodovala je i hristijanizaciji Srba u drugoj polovini 9. veka što je bilo delo, uglavnom, učenika Ćirila i Metodija. Od treće decenije 12. veka Ugarska postaje treća država koja će uticati na istoriju Srba. U ugarsko-vizantijskim borbama 1165-1167. godine prvi put se spominje ime Stefana Nemanje, koji je prvih godina svoje vladavine upravljao Toplicom, Ibrom, Rasinom i Rekom. Posle sukoba sa bratom Tihomirom, Nemanja je postao raški veliki župan verovatno 1166. godine. Nemanjini pokušaji da se osamostali doveli su ga u sukob sa vizantijskim carem Manojlom I Komninom. Pobedio je car; Nemanja je bio zarobljen i odveden u Carigrad, ali bio je vraćen u Srbiju gde je kao vazal ostao lojalan caru Manojlu I do njegove smrti (1180. godine). U razdoblju od 1180. do 1190. godine Nemanja je ofanzivnom politikom, koristeći se teškoćama Vizantije (bugarski ustanak, krstaši), uspeo da znatno proširi srpsku državu. Na jugu je uspeo da osvoji Metohiju i Kosovo. Dalje proširenje došlo je pripajanjem niške oblasti, Dubočice, Vranja, Biničke Morave, zemalja istočno od Južne Morave i Reke. U isti red pada i prisajedinjenje oblasti između Zapadne i Velike Morave (Levač, Belica, Lepenica). Na zapadu Nemanja je osvojio Duklju sa primorskim gradovima (Ulcinj, Bar, Kotor) koju je na upravu predao sinu Vukanu. Pokušaji Nemanje i njegove braće Miroslava i Stracimira da osvoje Dubrovnik nisu urodili plodom. Tako je Nemanja uspostavio i učvrstio svoju vlast na teritoriji od Kotora do Sofije sa centrom u Rasu gde su stolovali srpski episkopi Jevtimije i Kalinik. Tokom svoje vladavine Nemanja je izdašno pomagao sveštenstvo, a iza sebe ostavio je velike zadužbine.

Paleolit - starije kameno doba U ovom poglavlju nalaze se samo neke fotografije ostataka materijalne kulture ljudi iz paleolita. Oni su živeli na teritorijama koje će Srbi naseliti i stvoriti svoje države i kulturu.

Prvi ljudi na ovim prostorima pojavili su se oko 40.000. godine pre n.e. Njihova prva staništa bile su pećine. Arheološka istraživanja, naročito pećine pod Jerininim brdom na ograncima Crnog vrha u selu Gradac i Risovače na Venčacu omogućavaju da se izgradi osnovna predstava o životu tih ljudi. Oni su živeli u zajednicama od petnaestak ljudi, od jedne do tri biološke porodice. Živeli su od lova i prikupljanja plodova. Oruđa su pravili od kremena, a neke alatke od kostiju. Takve iste predmete izrađivali su i stanovnici pećina od Slovačkog rudogorja do Banata pa se pretpostavlja da je u vremenu od 35.000. i do 25.000. godine pre n.e. centralno balkansko područje bilo povezano i kulturno i populaciono sa Banatom i Transilvanijom. Velike klimatske promene, kao i izmenjena flora i fauna, bitno su uticale na život praistorijskih ljudi. Usled velikih zahlađenja oni su bili prisiljeni na seobe. Na to ih je podsticalo i iščezavanje životinja. Sistematsko naučno ispitivanje 14 lokaliteta u Đerdapu pokazalo je da je na ovom području čovek neprekidno živeo od 11.000. do 5.000. godine pre n.e. Utvrđeno je da su na obalama Dunava u povoljnoj klimi nikla ljudska naselja - Lepenski Vir, Vlasac, Padina, Hajdučka Vodenica, Ikona, Kladovska Skela, i druga. Bolji uslovi života, pogodnosti za lov i ribolov, omogućili su priraštaj stanovništva, što je dovelo do izgradnje kuća i sela. U ovim naseljima pronađena su kultna mesta, sakralni predmeti i prve skulpture: ribolike ljudske glave, ribe, jeleni. Nosioci kulture Lepenskog Vira živeli su u dve do četiri biološke porodice. Živeli su od sakupljanja plodova i lova. Međutim, osnovano se pretpostavlja da su se oni upuštali i u uzgajanje biljaka i pripitomljavanje životinja, koje je bilo preduslov za razvoj zemljoradnje i stočarstva u mlađem kamenom dobu.

Neolit - mlađe kameno doba U ovom poglavlju nalazi se samo mali deo arheoloških nalaza, koji su pronađeni tokom iskopavanja mnogobrojnih neolitskih nalazišta. Oni pokazuju napredak u izradi predmeta od kamena, kosti i pečene zemlje. Oblici posuđa, napravljeni za praktičnu upotrebu ili za kultne (religiozne) svrhe, kao i ljudska i životinjska plastika, odražavaju i svakodnevni i duhovni život ovih ljudi. Osnovno privređivanje bilo je zemljoradnja i stočarstvo, što je nov kvalitet u odnosu na raniji način života nomada i lovaca. Rani neolit u Srbiji ponajviše poznajemo zahvaljujući iskopavanjima u Starčevu (starčevačka kultura). Bliže antroploško određenje nosilaca ove kulture nauka još nije objasnila. Ljudi ranog neolita pravili su kuće kvadratno-trapezoidnih osnova od drvene armature, oblepljene blatom i plevom. Kuće su verovatno bile

grupisane unutar porodica. Pronađeni hambari (ukopani u zemlju) sa ugljenisanim ječmom i pšenicom ukazuju da se radi o ratarima, a kosti domaćih životinja o stočarstvu. Ostaci divljih životinja pronađeni u kućama ili pored njih ukazuju da su se ljudi ranog neolita bavili i lovom. Veliki broj šila, spatula, harpuna i udica ukazuje na bavljenje ribolovom, tim pre što su se naselja nalazila pored reka. Nosioci starčevačke kulture, sudeći prema ostacima njihove materijalne kulture, živeli su na jugu do Makedonije, a ima dokaza njihovog života i u Bosni. Grnčarija je uglavnom bila bombastog oblika. Sudovi, pehari i zdele su ukrašavani barbotiniranjem, štipanjem, prevlačenjem prstiju po svežoj prevlaci. Pronađeno je mno ljudske i životinjske plastike. Životinjske figure su realistički napravljene, a ljudske statuete imaju izrazite oblike ženskog tela što odražava verovanje u kult plodnosti. Nosioci kulture srednjeg neolita nastali su mešanjem starosedelaca i ljudskih zajednica poznatih po nalazištu Vinča (vinčanska kultura). Njihove nastambe pravljene su po starom principu i od istog materijala. Vinčanske kuće bile su masivnije, sastojale su se od dva odeljenja sa ognjištima. U kućama se izrađivala grnčarija i alatke od kamena. Ljudi su poznavali pletenje asura od trske i like, a nalazi delova tkačkog stana ukazuju da su znali i za preradu vune. Veliki broj pronađenih ostataka materijalne kulture svedoči o majstorstvu u grnčariji. Sudovi su zaobljeni; bilo ih je bikonusnih profilacija, a osobita spretnost vidljiva je pri izradi zdela i pečenju. Ljudska plastika je dobila nove oblike; pojavljuju se strogo stilizovane statuete sa durim vratovima i licima koja podsećaju na maske. Vinčanci poznatog neolita živeli su u porodicama, posedovali su stoku (goveda, ovce, svinje) koje su držali u dvorištima. Kuće su im bile poređane po redovima, sa "ulicama" što upućuje na zaključak da su sela bila sa "urbanističkim" rešenjima. Njihova grnčarija je raskošnija i ukrašenija. Preovladavaju zdele bikonusnog i konusnog oblika. Ornamentika je urezana i česta je primena crvene boje. Ljudska plastika i dalje se bavi ženom, trudnicom i majkom sa detetom, ali ima i figurina i sa naglašenim muškim atributima.

Bronzano doba Bronzano doba ljudske istorije u nauci se smešta u vreme od 2000. do 1000. godine pre nove ere. Ovo ime dobilo je po tome što je za razliku od ranijih perioda preovladala upotreba metala za proizvodnju oruđa, oružja i nakita. Na Balkanskom

poluostrvu bronzano doba se vezuje i za indoevropeizaciju domorodačkog stanovništva i stvaranje etničkih grupa koje će dati starobalkanska plemena: Tračane, Ilire, a severno od Save i Dunava, Dačane i Gete. Pod indoevropeizacijom se podrazumeva prodor ljudi iz srednje Azije u Evropu. Arheološka nalazišta bronzanog doba (osobito Bubanj kod Niša) pokazuju da su se ti ljudi bavili intenzivnim stočarstvom. Karakteristični su njihovi sudovi sa dve drške i siromašnom ornametikom. Tehnika izrade upućuje na stare tradicije. Nalazište Gloždar kod Paraćina je najvažnije za tzv. paraćinsku grupu. Poznato je isključivo iz grobalja - nekropola. Pokojnici su spaljivani, a spaljeni ostaci stavljani su u urne sa nizom drugih predmeta, najčešće sa nakitom. Vatinska grupa (po nalazištu Vatin kod Vršca) bliska je dubovačko-žutobrdskoj (nalazište Dubovac kod Kovina i Žuto Brdo u selu Vinci kod Golupca) grupi i ove dve grupe predstavljaju kulturu srednjeg bronzanog doba. Grnčarija ovog porekla ima nesumnjivu estetsku vrednost, a osobito sudovi u obliku životinjskih figura. Votivna kolica iz Dupljaje su značajan kultni predmet. Na kolicima koja vuku barske ptice prikazana je stojeća ljudska figura. Radi se o muškoj figuri obučenoj u ženske haljine. U nauci se ova kolica povezuju sa mitom o delfijskom Apolonu, koji boravi šest meseci u zemlji Hiperborejaca, a šest u Delfima.

Gvozdeno doba Gvozdeno doba obuhvata period od hiljadu godina - od 1000. godine pre n. e. do 1. veka nove ere. Ono je u nauci i dobilo ime po tome što u ovom periodu gvožđe ulazi u stalnu upotrebu za izradu oružja, alata i drugih predmeta. Njegova karakteristika jeste i u pojačanim kretanjima stanovništva. To je vreme "ljudi s mačevima" i doba čestih sukoba, uništavanja, ali i uobličavanja plemena. Gvozdeno doba je poslednji period praistorije, no zahvaljujući grčkim i rimskim piscima mi znamo i imena pojedinih plemena na Balkanskom poluostrvu. Masovna primena gvožđa nije prouzrokovala veće potrese u kulturnom razvoju ljudi na našem tlu. Promene su nastupile sa prodorom plemena sa Kavkaza i južne Rusije. Taj prodor u nauci se vezuje za ime Trako-Kimeraca (800-700. godine pre n. e.), a kasnije za Skite (600-500. godine pre n. e.). Stapanjem starosedelaca sa došljacima u dužem vremenskom periodu došlo je do stvaranja plemena.

Naselja ovih ljudi obično su građena na uzvišenjima pogodnim za utvrđenja i odbranu. Ta mesta u narodu se i danas nazivaju gradine. Sahranjivanje je bilo u rodovskim tumulima sa mnoštvom oružja, nakita i keramike. Zahvaljujući ispitivanju tumula može se zaključiti da je unutar plemena došlo do raslojavanja i, verovatno, postojanja plemenskih vođa. Pojedini tumuli ne izdvajaju se samo po mestu i veličini, nego i po predmetima u njima. Oni su bili puni domaćeg, ali i uvezenog oružja, a takođe i ostalih predmeta od zlata i srebra. Jedno od naših najznačajnijih nalazišta iz ovog doba jeste velika nekropola sa više hiljada tumula na Glasincu (centralna Bosna). Ova glasinačka grupa bila je razvijena i u Hercegovini, Metohiji i severnoj Albaniji. Nalazi iz tumula svedoče i o razvijenoj trgovini sa Grcima. Putevi su vodili preko Makedonije, a posle grčke kolonizacije i sa istočne jadranske obale. Ovom kolonizacijom počinje i opšti helenistički uticaj na starobalkanska plemena koji je zaustavljen dolaskom Kelta početkom 3. veka pre n. e. Etnička pripadnost kulturnih grupa na Balkanskom poluostrvu može se utvrditi na osnovu ostataka njihove materijalne kulture i podataka grčkih i rimskih pisaca. U zapadnim delovima Balkana živeli su Iliri i njima se može pripisati glasinačka kultura, a zapadno od reka Iskera i Strume bili su Tračani. Između njih su bili Tribali i Dardanci koje antički pisci poistovećuju sa Tračanima i Ilirima. Fibule, ukrasne, a i funkcionalne igle bile su mnogo u upotrebi u gvozdeno doba. Najstarije su imale lučni oblik sa dve petlje i sa nogom u obliku trougla, trapeza "beotskog štita" ili kruga. I kasnije se takođe pojavljuju lučni oblici sa zvezdastim ukrasima, stilizovanim zmijskim glavama i dr.

Rimski period Prodor Rimljana na Balkansko poluostrvo počeo je krajem 3. veka pre n. e. U rimsko-ilirskim i rimsko-makedonskim ratovima bile su pokorene Ilirija i Makedonija. Prvi ilirski rat (229-228. godine pre n.e.) uspešno je vođen protiv kraljice Teute i ilirskih gusara na Jadranskom i Jonskom moru. Rimski protektorat nad više ilirskih vazala nije bio dovoljno jak, te su Iliri obnovili gusarenje što je izazvalo novi rat 219. godine pre n.e. Ovaj pobedonosni rat Rimljani nisu uspeli da iskoriste u pravom smislu te reči, jer su bili zauzeti ratom sa Hanibalom. Tek, znatno kasnije u trećem ratu 168. godine pre n.e. protiv ilirskog kralja Gentija uspeli su konačno da pobede Ilire i nametnu im vlast i danak. Pokoravanje Makedonije takođe je teklo kroz tri rata (215-205. godine pre n.e. 200-197. godine pre n.e. i treći 171-168. godine pre n.e.) Makedonija je konačno postala rimska provincija 148. godine pre n.e. Dalji rimski prodori vršeni su u pravcu Dunava i Panonije. Na prvom pravcu prepreka su bili keltski Skordisci i Dardanci. Trogodišnji uspešni rat protiv Dardanaca omogućio je Gaju Skriboniju Kurionu da 73. godine pre n.e. bude prvi Rimljanin koji je ugledao Dunav, došavši sa svojom legijom na njegove obale. U vreme Oktavijana (Avgusta) vršeno je pokoravanje plemena u Posavini i Bosni. No, to nije išlo lako; sledio je tzv. panonski rat 13-9. godine pre n.e., a potom je izbio masovni ustanak panonskodalmatinskih plemena od 6-9. godine n.e. Najveću snagu ustanicima su davali sremski Breuci i Desidijati s gornjeg toka Bosne na čelu kojih su bili dva Batona. Avgustov naslednik Tiberije uspeo je da skrši ustanak i nametne vlast plemenima od Dunava do Jadrana. Sa teritorija srednjeg Balkana Rimljani su počeli da dolaze u dodir sa Germanima (Domicijanovi ratovi protiv Markomana i Kvada), Saramtima i Dačanima. Imperator Trajan je preduzeo dva uspešna pohoda na Dakiju (101-102: 105-107. godine n.e.) i pretvorio je u provinciju. Ovim pohodima prethodili su zamašni građevinski radovi. Prvo je prosečen put kroz Đerdap 100. godine, a sledeće je prokopan kanal kod Sipa da bi se omogućila slobodna plovidba Dunavom. Čuveni Trajanov most kod Kostolca izgrađen je 105. godine. Za vreme imperatora Trajana Rimsko Carstvo imalo je najveći opseg. Na Balkanskom poluostrvu Rimljani su organizovali velike provincije: Dalmaciju (obuhvatalo je jadransko primorje i današnju BiH), Panoniju, Gornju Meziju (teritorija današnje Srbije) i Makedoniju. Glavni oslonac rimske vlasti bila je vojska. U pomenutim provincijama stalno su bile stacionirane dve legije - IV Flavia u Singidunumu (Beogradu) i VII Klaudia u Viminacijumu (Kostolcu). Vojnički logori na granici (limesu) postali su tačke oko kojih su

vremenom nikli gradovi, a rudnici, banje i izuzetno plodna zemlja u unutrašnjosti bili su takođe jezgra nastanka gradskih naselja. Ovi gradovi imali su dosta zajedničkih urbanističkih elemenata: forum, dve glavne ulice koje su se sekle pod pravim uglom, javne građevine (bazilika, hramovi), stambene i trgovačke delove, kupatila (terme), bedeme oko grada i groblja. Gradovi su bili povezani putevima iz privrednih ali i vojničkih razloga. Inače, u celom Rimskom Carstvu saobraćaj je bio dobro organizovan. U balkanskim provincijama Rimljani su posebnu pažnju poklanjali rudarstvu, pa bi se čak moglo reći da je celokupni život bio u znaku te privredne grane. U rudnicima su radili robovi i oslobođenici, a bili su pod strogom kontrolom državne administracije. Domorodačko stanovništvo živelo je tradicionalnim životom stočara i ratara. NJegova romanizacija (porimljavanje) bila je spora, ali su celokupnim integrisanjem u rimsko društvo postojano su se gubile etničke karakteristike. Na planu religije vladalo je veliko šarenilo. Starosedelačka mnogobožačka religija bila je na udaru rimske i grčke religije, ali i raznih verovanja koja su širili došljaci sa Istoka. Odlika svih ovih religija bila je u težnji za socijalnom pravdom što je utiralo put hrišćanstvu. Napadi varvara na severnu rimsku granicu postali su, u dugom nizu godina, redovna pojava. Stoga su dunavski limes, a i njegovo zaleđe, počeli da igraju neobično važnu ulogu. To se ogledalo u tome što su snažne legije, sa ovog dela Carstva, svoje zapovednike izvikivale za careve. Varvarski pritisak bio je toliki da je imperator Aurelijan (270-275) shvatio svu benzadežnost odbrane Dakije i prepustio je varvarima. Od tog momenta počinje osipanje Rimske Imperije. Imperator Dioklecijan (285-305) uveo je sistem zajedničke vlade četvorice careva na osnovu koga se jedan od četvorice morao stalno nalaziti blizu limesa. Zahvaljujući tome grad Sirmijum je stvarno postao jedna od prestonica. Gamzigrad u gornjoj Meziji (istočna Srbija) verovatno je nastao iz istih razloga. Sagrađen je početkom 4. veka kao vladarska rezidencija Dioklecijanovog savladara Galerija. Na isti način nastao je na mestu starog Vizanta, na Bosforu, Konstantinopolj. Ratovi protiv varvara (Sarata i Gota) slabili su Carstvo i u vojnom i privrednom pogledu. Zbog opadanja proizvodnje smanjena je trgovina, a varvarski pljačkaški upadi uništavali su stanovništvo i poljoprivredu. Najteže posledice ostavila je najezda Huna pod Atilom 375. godine i Gota posle njihove pobede kod Hadrijanopolja (Jedrena) 378. godine. Od tih vremena varvari se nastanjuju na teritoriji Rimskog Carstva. Teškoće upravljanja Carstvom nagnale su cara Teodosija da 395. godine izvrši njegovu podelu na Zapadno (središte Rim) i Istočno (Konstantinopolj) carstvo. Krajnji, istorijski ishod varvarskih razaranja i pljački bio je pad Zapadnog carstva 476. godine. Rimska vladavina i civilizacija na Balkanskom poluostrvu, posebno na teritoriji koju će naseliti Srbi, ostavila je duboki trag. O tome svedoče ostaci materijalne kulture, sačuvani do danas, ili otkriveni arheološkim iskopavanjima. Fotografije koje se objavljuju u ovom poglavlju samo su mali deo tog blaga, ali dovoljno upečaljive da se može zamisliti izgled i život tog sveta.

Doseljavanje Slovena, primanje hrišćanstva, srpska država Stefana Nemanje Varvarski upadi u Istočno Rimsko Carstvo (Vizantiju) trajali su tokom celog 5. veka. Nauka još nije pouzdano utvrdila kojem su narodu pripadali ti varvari. Stari izvori pominju Skite, Bugare, Gote. Početkom 6. veka za vreme vladavine Ustina I (518-527) prvi put se spominje napad Slovena, odnosno Anta, koji su živeli u stepama severno od ušća Dunava. Vizantijski car Justinijan u prvo vreme svoje vladavine (527565) uspešno je ratovao protiv Anta i Sklavina na levoj obali Dunava gde se još držao, bar na određenim tačkama, stari rimski limes. Kao vizantijski plaćenici Anti su čak ratovali i protiv Gota u Italiji. Polovinom 6. veka Sklavini su žestoko pljačkali Vizantiju i u tim pohodima doprli su do samog Carigrada i Dalmacije. U isto vreme pojavljuju se i Avari kao novi neprijatelji Vizantije. Avarsko-vizantijski petnaestogodišnji rat vodio se oko Singidunuma i Viminacijuma. U drugoj polovini 6. veka zajednički avarsko-sklavinski odredi pljačkali su po Trakiji, Makedoniji i ugrožavali Solun. Početkom 7. veka vizantijski izvori beleže da je narod Slovena, koji se sastojao od Draguvita, Sagudata, Velegezita, Vajunita i Verzita opustošio Tesaliju, Heladu, Ahaju, Epir, pa čak prešao i u Aziju. Ovi Sloveni su poraženi pod Solunom, ali su ostali da žive na ovoj teritoriji. U vreme cara Iraklija (610-641) u okolinu Soluna doselili su se i Srbi (kako je zabeležio car K. Porfirogenit) i po njima se oblast i nazvala Servija. Avarsko-slovenski napad na Carigrad 626. godine bio je koban po Avare, jer posle toga izčezavaju sa istorijske pozornice, a slovenska plemena naseljavaju se i učvršćuju u unutrašnjosti Vizantije. Terene koje su Sloveni pritisli vizantijski izvori nazivaju "Sklavinije". Ovo su, po svoj prilici, počeci slovenskih kneževina. Dolazak Bugara na Balkansko poluostrvo imao je trajne istorijske posledice na život Vizantije i Srba. Preci Bugara, koji se u nauci zovu Protobugari, nomadi i konjanici, prešli su Dunav 680. godine i na teritoriji između Dunava i planine Balkana nametnuli se kao gospodari slovenskom stanovništvu koje je živelo u osam plemenskih oblasti. Stapanje slovenskog i protobugarskog življa teklo je brzo, i čini se bez osobitih prepreka. Njihova država već u drugoj polovini 8. veka ustremila se na jug, težeći da se proširi na slovensko stanovništvo, koje je živelo u Trakiji. Poluvekovni bugarsko-vizantijski rat, vođen sa promenljivom srećom, ustalio je granicu između ove dve države. Posle toga bugarska ekspanzija usmerava se na zapad i početkom 9. veka Bugari dolaze u dodir sa Srbima.

O najranijem životu i državi Srba u centralnim oblastima Balkanskog poluostrva veoma malo se zna. Po pisanju cara K. Porfirogenita, vladarski sin koji je doveo Srbe umro je pre dolaska Bugara (tj. pre 680. godine). Posle njega vladali su njegov sin, unuk, pa redom arhonti (kneževi) od istog roda. Tome rodu ili familiji pripadali su i najraniji poznati srpski kneževi: Višeslav, Radoslav, Prisogoj i Vlastimir. Prema istom izvoru Bugari i Srbi su živeli mirno, pokoravajući se carevima Vizantije, sve dok bugarski kan Presijam nije napao srpskog kneza Vlastimira. Rat je trajao tri godine, verovatno između 836. i 852. godine i u njemu je bugarski kan izgubio "većinu svoje vojske". To govori o jačini Vlastimirove države za koju se zna da je obuhvatala i delove današnje Hercegovine. Vlastimira su nasledili sinovi: Mutimir, Strojimir i Gojnik. I oni su imali da izdrže bugarski napad. Bugarsku vojsku je, po svoj prilici, predvodio Vladimir, sin kana Borisa, ali neuspešno. I on i dvanaest bugarskih velmoža (boljara) pali su u srpsko zarobljeništvo. Srpski vladar ih je oslobidio i posle toga je zavladao mir. Knez Mutimir vladao je do 891/892. godine. To je doba kada je Vizantija bila još jaka i kada je držala celu istočnu jadransku obalu. Vlast vizantijskog cara i dalje su priznavali slovenski kneževi, a to se dokazuje time što su oni, kao vizantijski vojnici, ratovali u južnoj Italiji. Krajem 9. veka Srbi su primili hrišćanstvo. Kao argumenat za to u nauci se uzima pojava prvih hrišćanskih svetačkih imena kod Srba. Zna se da su Vlastimirovi unuci dobili imena: Stefan (Mutimirov sin) i Petar (Gojnikov sin). Pretpostavlja se da su oni rođeni između 870. i 874. godine. Prva faza hristanizacije Srba veoma je malo poznata. Po svoj prilici prvi misionari bili su Metodijevi učenici i sveštenici arhiepiskopije iz Splita, koji su upotrebljavali latinski jezik. Izgleda da je hrišćanstvo najpre primio gornji sloj srpskog društva, a da je većina stanovništva dugo zadržala svoju staru slovensku pagansku religiju. Pretpostavlja se da su nastanak i praznovanje porodičnog praznika "slave" - kod Srba, u stvari izmenjeni oblici starog poštovanja predaka (kult predaka). Verovatno je to izmirenje paganskog verovanja i nove hrišćanske religije sasvim prihvaćeno tek za vreme sv. Save i ono se odnosilo na vernike autokefalne Srpske arhiepiskopije osnovane 1219. godine. Dvestagodišnja istorija srpske države (od kraja 9. veka do kraja 11. veka) obeležena je borbom za vlast Mutimirovih sinova (Pribislava, Brana, Stefana), sinovaca Petra (Gojnikovog sina), Klonimira (Strojimirovog sina) i unuka Pavla (Branovog sina). Zaharija (Pribislovljevog sina) i Časlava (Klanimirovog sina). U tim borbama redovno su se mešale Bugarska i Vizantija. Učvršćivanje, širenje i jačanje srpske države polovinom 10. veka bilo je delo Časlava, štićenika vizantijskog cara K. Porfirogenita. Zapadna granica Časlavljeve države bila je na Plivi, Livnu i Imoti, a severna na Savi. Ne može se pouzdano utvrditi da li se istočna granica nalazila na Zapadnoj Moravi. Časlav je poginuo u borbi protiv Mađara na severu svoje države oko 950. godine. On je bio poslednji poznati član najstarije srpske dinastije. Početkom 11. veka, posle propasti Samuilove države, srpske države Raška, Zahumlje i Duklja bile su vazali Vizantije. Takvo stanje potrajalo je kroz ceo 11. vek, iako je raški župan Vukan ratovao protiv vizantijskog cara Aleksija I Komnina. Njegovi naslednici pokušavali su da se osamostale u vreme vizantijsko-ugarskog rata (1127-1129) i kasnije, ali nisu uspeli. Veliki rat protiv cara Manojla I Komnina vodio je srpski župan Uroš II, Vukanov unuk. Vizantijski car je posle žestoke bitke na Tari (1150. godine) nametnuo srpskom županu "dvostruko veći jaram pokornosti nego pre", beleži vizantijski hroničar. Urošev naslednik, njegov brat Desa, takođe je pokušavao da se oslobodi vazalskih obaveza prema Vizantiji. U tom cilju nastojao je da obezbedi i pomoć ugarskog i nemačkog vladara, ali ga je upravo to

koštalo vladarskog trona. Vizantinci su ga zarobili i odveli u Carigrad, no on je kasnije, nekako uspeo da se vrati u zemlju. Postoji podatak da je umro u Trebinju i da je sahranjen u manastiru Sv. Petra u Polju. Posle Dese, a povodom vizantijsko-ugarskog rata kod Zemuna 1165. godine prvi put se spominje ime Stefana Nemanje. On je po svoj prilici bio u srodstvu sa raškim županima. Rodio se u Ribnici (Zeta), gde su mu roditelji izbegli. Nemanju su krstili najpre latinski, a po odlasku u Ras, u crkvi Sv. Petra i Pavla pravoslavni sveštenici. U vreme kada je Tihomir, Nemanjin najstariji brat bio raški veliki župan, Nemanja je bio oblasni gospodar. Upravljao je Toplicom, Ibrom, Rasinom i Rekom. Posle susreta sa vizantijskim carem Manojlom I Komninom, Nemanja je dobio na dar u Dubočicu (oblast oko Leskovca). Po već ustaljenom običaju braća (kao oblasni gospodari) se nisu slagala. Nemanjine namere su bile da postane veliki župan. Zna se da je to zaista i postao 1166. godine. Da bi to postigao morao je da porazi Tihomirovu vojsku. Sa velikožupanskog mesta Nemanja je, kao i njegovi prethodnici, gledao kako da se oslobodi vizantijske potčinjenosti. Učinilo mu se da vizantijsko-mletački rat 1171-1172. godine pruža za to pogodnu priliku. Međutim, rat je srećno okončan po Vizantiju, što je omogućilo caru Manojlu I da izvrši pohod na Srbiju. Nemanja je izbegao rat, pregovarao je sa carem, odveden je u Carigrad, ali se vratio kao vizantijski vazal i ostao je lojalan caru Manojlu do njegove smrti 1180. godine. Posle smrti cara Manojla I Vizantija je zapala u unutrašnje neprilike što su iskoristili njeni severni susedi, pa i Nemanja. Od 1183. godine Nemanja počinje širenje svoje države. Prvo je osvojio Duklju sa primorskim gradovima: Danj, Sarda, Drivast, Skadar, Svač, Ulcinj, Bar i Kotor. Godine 1184-1185. Nemanjina braća Miroslav i Stracimir pokušali su da osvoje i Dubrovnik. Sukob je završen potpisivanjem mirovnog ugovora kojim su regulisana pitanja teritorija i trgovine. Dalje širenje svoje države Nemanja je usmerio na jug. Do 1190. godine osvojio je Metohiju (Patkovo, Hvosno, Podrimlje, Kostrc, Draškovina) s prizrenskom oblašću, zatim Kosovo (Lab, Lipljan, Sitnica), Skoplje i teritoriju na gornjem toku Vardara (Gornji i Donji Polog). Na istoku Nemanja je pripojio svojoj državi zemlje oko Đunisa (Zagrlata), Niš, Dubočicu, Vranje i Moravu (Binačka Morava). Pod njegovu kontrolu došla je i teritorija između Zapadne i Velike Morave (Levač, Belica, Lepenica). Nemanjina država izlazila je na Jadransko more od današnjeg Omiša, na severu do Lješa, na jugu. Nemanjin biograf, njegov sin Stefan Prvovenčani navodi da je Nemanja osvojio i vizantijske gradove Pernik, Zemln (Zemen), Velbužd (Ćustendil), Žitomisk i Stob. Vizantijski car Isak II Anđeo je pokušao da povrati otete zemlje, ali i pored pobede nije uspeo, Nemanja je, svakako zahvaljujući jačini svoje države, uspeo da se osamostali i da sina Stefana oženi vizantijskom princezom što mu je znatno podiglo ugled. Svoju vladavinu završio je dobrovoljnim povlačenjem s vladarskog trona u korist sina Stefana. On se zamonašio i uzeo je monaško ime Simeon.

Hronološka tablica 40000 godina pre nove ere

- Pojava prvih ljudi na Balkanskom poluostrvu. Živeli u

11000-5000 godina pre n.e. 6700-5500 godina pre n.e. 5300-3200 godina pre n.e. 4800-4400 godina pre n.e. 4400 - 3200 godina pre n.e. 2000-1000 godina pre n.e. 1000 godina pre n.e. - 100 godina n.e. 1. vek n.e. 395. godine 610-641. godine 860-880. godine 1054. godine 1166. godine 1185. godine 1196. godine 1199. februara 13.

-

pećinama. Starije kameno doba (paleolit) Kultura Lepenskog Vira Mlađe kameno doba (neolit) Kultura Starčevo Kultura Vinča - Tordoš Bronzano doba Gvozdeno doba

- Rimska Imperija učvrstila je svoju vlast na Balkanskom poluostrvu - Rimsko Carstvo podeljeno je na Istočno i Zapadno - Srbi su se doselili na Balkansko poluostrvo sa ostalim slovenskim plemenima - Srbi primaju hrišćanstvo - Hrišćanska crkva podeljena je na Istočnu (pravoslavnu) i Zapadnu (rimokatoličku) - Početak vladavine Stefana Nemanje - Napisano Miroslavljevo jevanđelje - Stefan Nemanja se povukao sa vlasti - Umro Stefan Nemanja

Srpska država Nemanjića 1199-1321

Uvod Godina 1199. obeležila je smrt srpskog velikog župana i osnivača dinastije Nemanjića, Stefana Nemanje. Za sobom je ostavio temelje srpske države i tri sina, Vukana, Stefana i Rastka, da sačuvaju i učvrste njegovo vladarsko delo. Nemanjino nasleđe nije bilo ni lako, ni jednostavno. Rasprava između dva starija brata o pravu na prvenstvo u državnoj upravi prerastao je u sukob. Sve do prvih godina trinaestog veka tinjala je ova borba, ponekad provaljujući u otvorenu netrpeljivost. U prvo vreme Vukan je uspevao da održi vlast u Srbiji, delujući iz svog sigurnog utočišta u Zeti koju je nasledio još od oca. I najmlađi Nemanjin sin Rastko, mnogo poznatiji pod svojim monaškim imenom Sava, od samog početka se uključio u presuđivanje koji od starije braće treba da bude vladalac u Srbiji. Mada je Nemanja odredio Stefana za svog naslednika, Vukan je, uz pomoć ugarskog kralja Emerika, obezbedio premoć u Srbiji i proterao Stefana, 1202. godine. Tako je Vukan postao veliki župan. Nekoliko godina docnije, 1204. ili 1205. Stefan je uspeo, postepeno osvajajući srpske zemlje, da preuzme vlast u Srbiji. Najzad se ostvarila Nemanjina želja: da Stefan vlada zemljom, a da Vukan bude "veliki knez" jedne oblasti. Prenošenje moštiju Stefana Nemanje iz Hilandara u manastir Studenicu pomoglo je pomirenju između dva brata. Glavnu ulogu u tom

činu imao je Sava. U momentu Stefanovog konačnog ustoličenja na čelu srpske države, počelo je jedno novo razdoblje ne samo u srpskoj istoriji, nego i u istoriji čitavog Balkanskog poluostrva. Rušenje Vizantijskog carstva pod naletima krstaša (četvrti krstaški rat) i nastanak više novih država na tlu stare imperije promenio je odnos snaga na jugoistoku Evrope. Ceo Balkan podelio se na dva sveta. Sjedne strane stajale su one države koje su pripadale vizantijskom duhu (Srbija, Bugarska i dr.). S druge strane nalazile su se nove države latinskih krstaša ili male grčke države. Otuda je i proistekla prozapadna politika Stefanova. Najvažniji korak u ovom svom opredeljenju Stefan je učinio kada se 1207. ili 1208. oženio po drugi put i to venecijanskom princezom Anom Dandolo. Njegova prva žena bila je vizantijska princeza Evdokija. Oba braka sklopljena su iz političkih pobuda. Ovaj drugi jasno pokazuje kojim putem je Stefan bio nameran da krene. Prvi Stefanov pokušaj da od rimskog pape Inoćentija III dobije kraljevski venac nije uspeo. Ali, njegova upornost se isplatila 1217. godine. Sava je te godine poslao u Rim svog učenika Metodija koji od pape Honorija III dobija blagoslov za krunisanje. Na saboru u manastiru Žiči, Sava je krunisao svoga brata Stefana krunom donetom iz Rima. Te 1217. Stefan je postao prvi srpski kralj, i zato Prvovenčani, a Srbija prvi put kraljevina. Događaj koji je imao još presudniji značaj od ustoličenja Srbije kao kraljevine, bilo je stvaranje srpske autokefalne (samostalne) pravoslavne crkve. Ključnu ulogu u ovoj možda najdalekosežnijoj odluci u srpskoj istoriji imao je Sava Nemanjić. Godine 1219. Sava odlazi u Nikeju. Od tamošnjeg cara Teodora I Laskarisa i patrijarha Manojla Sarantena Haritopula uspeva da izdejstvuje akt o samostalnosti srpske crkve. To je značilo da srpski arhijereji stiču pravo da potpuno sami biraju svog arhiepiskopa. Prvi srpski arhiepiskop postao je Sava u proleće 1219. godine. Odmah posle toga, Sava je započeo veliki posao učvršćivanja unutrašnje i spoljašnje organizacije srpske crkve. On je bio taj koji je udario temelje srpskog pravoslavlja i u duhovnom i u organizacionom smislu. Onog pravoslavlja koje poznajemo i prihvatamo i u današnje vreme. Posle smrti prvog srpskog kralja, Stefana Prvovenčanog 1228. na srpski presto je došao njegov stariji sin Radoslav, po izričitoj očevoj volji. Njegova kratka vladavina (1228-1233) bila je ispunjena unutrašnjim nesporazumima i borbama. Radoslav je bio oženjen kćeri Jovana I Anđela, epirskog vladara. Verovatno je neočekivani preokret u spoljnjoj politici Srbije pod novim kraljem, sa Zapada na Istok, uzdrmao stabilnost nekadašnje Stefanove države. Srpska vlastela nikako nije mogla da prihvati vizantijsku politiku kralja Radoslava. Nezadovoljstvo srpskih feudalnih gospodara završilo se tako što je Radoslav zbačen sa prestola. Na njegovo mesto došao je Stefanov mlađi sin Vladislav. Radoslav se docnije zamonašio, a Sava ga je sahranio u manastiru Studenici. I ponovo je promena na srpskom tronu promenila srpsku spoljnu politiku. Vladislav je tražio i našao oslonac u Bugarskoj. Oženio se bugarskom princezom Beloslavom, kćeri Jovana II Asena. Ubrzo je i Sava otišao sa mesta srpskog arhiepiskopa. Na saboru u Žiči on se povukao ostavljajući svoje mesto učeniku Arseniju. Sava je napustio Srbiju i ponovo krenuo na Istok. Obišao je Palestinu, Aleksandriju i Nikeju. Umro je u Trnovu 14. januara 1236. godine. Uz velike muke i protivljenja svog tasta, Vladislav je uspeo da Savine mošti vrati u Srbiju i

sahrani ga u kraljevskom manastiru Mileševi iduće, 1237. godine. Vladavina kralja Vladislava trajala je tačno deset godina. Oslonjen na Bugarsku, Vladislav je trajao koliko i njegov glavni saveznik. Sa prodorom Mongola u Ugarsku i Srbiju, njegova vlast je počela da posrće. Još jedanput je srpska vlastela odredila sudbinu prestola. Ustala je protiv Vladislava, uspela da ga zbaci i da dovede na vlast trećeg sina Stefana Prvovenčanog, Uroša I. Sve se to odigralo 1243. godine. Uroš je na čelu srpske kraljevine ostao više od trideset godina. Za sve to vreme gledao je kako se prilike na Balkanskom poluostrvu iz osnova menjaju. Vizantija je obnovljena 1261, a Ugarska je naglo počela da izrasta u silu prvog reda. Srbija, mada pritisnuta i sa severa i sa juga, bila je dovoljno velika država da neposredne opasnosti nije bilo. Uroš I je vodio politiku koliko na prvi pogled pomirljivu prema susedima toliko i smišljenu. U prvom periodu svoje vladavine obezbedio je granice srpske države. Naročito su značajni njegovi odnosi sa Dubrovnikom. Nekoliko puta su se pogoršavali i ponovo uspostavljali. U dva maha Uroš je i napadao grad i na taj način primoravao Dubrovčane na poštovanje drevnih obaveza prema srpskom vladaru. Uroš je bio dovoljno umešan da su ga smatrali prijateljem Nikejskog carstva, mada sam nikejski car nikada nije bio sasvim uveren u Uroševe prave namere. Sredinom trinaestog veka Srbiji je najveća opasnost pretila od Bugarske. Ali, ni ta opasnost nije izrasla u otvoreni sukob. Pritisak je dolazio i sa severa i sa jugozapada, ali je posle smrti bugarskog cara Mihaila Asena, polako jenjavao. Ali, Uroš nije na svim stranama bio tako uspešan. NJegov najveći promašaj bio je napad na Mačvu 1267-1268, kada ga je mačvanski gospodar uz pomoć ugarskog kralja Bele IV porazio i zarobio. Srpski kralj se morao otkupiti da bi se vratio u svoju kraljevinu. Kao znak pomirenja posle ovog neuspeha, Urošev sin Dragutin oženio se ugarskom princezom Katalinom, verovatno oko 1270. godine. Uroš je ponovo zaratio sa Dubrovnikom 1275. Iako je pobedio Dubrovčane, na insistiranje venecijanskog dužda mir je ponovo uspostavljen. Uroša je zbacio sa prestola njegov sin Dragutin duboko nezadovoljan očevim nepoverenjem. Dragutin je uporno zahtevao vlast u jednoj srpskoj oblasti. Budući da mu otac nikako nije izlazio u susret Dragutin je zaratio sa ocen i pobedio ga. Uz majčin oprost, postao je srpski kralj 1276. godine. Poraženi otac se zamonašio i umro već naredne godine. Dragutin nije dugo ostao na vlasti. Pao je nesrećno sa konja na Jelači 1282. Ostao je obogaljen. Razočaran i fizički i moralno ubrzo je odstupio sa prestola u korist svog mlađeg brata Milutina. Promena na srpskom tronu odigrala se na saboru u Deževu. Najduža vladavina jednog vladara u srpskoj istoriji srednjeg veka bila je upravo Milutinova. On je proveo na tronu bezmalo četrdeset godina (1282-1321). Na samom početku, Milutin je došao u sukob sa bratom Dragutinom. I taj sukob trajao je do kraja trinaestog stoleća i preneo se u novi, četrnaesti vek. Nije pouzdano utvrđen tačan datum pomirenja između braće, ali se zna da su 1313. delovali zajedno. Ne zadugo posle pomirenja, Dragutin je umro ostavljajući svoje oblasti sinu Vladislavu. Milutin je to iskoristio, napao sinovca, pobedio ga, bacio u zatočeništvo i zauzeo Rudnik, rudarsko naselje Lipnik, grad Mačvu i verovatno Beograd. To je dovelo do pogoršanja odnosa između Milutina i ugarskog

kralja Karla Roberta. Prvo je ugarska vojska prodrla u Srbiju 1319. zauzimajući sve bivše Dragutinove posede i prodirući dolinom Kolubare. Ali, ugarski uspesi bili su kratkog daha. U protivudaru Milutin je povratio deo zauzetih zemalja. Tako je u proleće 1320. Karlo Robert ipak uspeo da sačuva Mačvu pod svojom upravom. I Milutin je imao muka sa Dubrovnikom. Ratovao je sa Dubrovčanima 1317, ali se ne zna pod kojim uslovima je zaključeno primirje. Jedino je sigurno da je Milutin ostao dužan oko 4.000 perpera dubrovačkim trgovcima i da je izmirenje toga duga razvlačio sve do 1318. kada su Dubrovčani dobili dozvolu da slobodno trguju u Srbiji. Srpski kralj morao je da odoli i naletima albanskih velikaša koji su, kao katolici, poslušali rimskog papu u zapovesti da zbace Milutina 1319. godine. Na žalost ishod ove akcije ostao je nepoznat, ali je malo verovatno da je imala velikog uspeha. Još jednom je Milutin uspeo da se sačuva, ovoga puta uz pomoć epirskog despota Tome. Ono što je najvrednije iz dugogodinje vlasti kralja Milutina svakako su mnoge zadužbine i crkve koje je srpski vladar sagradio. Nijedna krunisana glava porodice Nemanjića nije toliko uradila da za sobom ostavi graditeljski i umetnički trag kao Milutin. S druge strane, srpska država koju je za sobom Milutin ostavio posle četrdeset godina na prestolu nije imala onaj unutrašnji sjaj i trajnost građevina njegovog doba. Istinski uspon srpske države Nemanjića doćiće tek sredinom četrnaestog veka.

Vladavina Stefana Prvovenčanog Venčanje krunom je drevni izraz za čin krunisanja. Otuda naziv Prvovenčani. Prvi srpski kralj, Stefan Nemanjić, vladao je nešto više od dve decenije (1205-1228). Njegovu vladavinu krasile su dve, u stvari suprotne, osobine. Prvo, i najvažnije, Stefan je srpskoj državi doneo krunu. Pod njegovom vlašću stvorena je srpska autokefalna crkva. Ali, ona druga strana Stefanove politike nije bila tako svetla i uzvišena. On je zaratio s rođenim bratom i time uspostavio jedan nesrećan običaj u srpskoj istoriji srednjeg veka. Često će se docnije ponavljati slični sukobi između najbližih srodnika iz dinastije Nemanjića. On je, istovremeno, Srbiju okrenuo katoličkom Zapadu. I koliko god je ta odluka imala praktično i političko objašnjenje, ona je Srbiju udaljavala od istinskih pravoslavnih korena. Zbog toga je Stefan došao u sukob i sa svojim mlađim bratom Savom. Vlast donosi nesporazume i razlaze. Ljubav pretvara u suparništvo, bliskost u izvor opasnosti. Ta sudbina nije mimoišla ni prvog srpskog krunisanog vladara. Nepravedna istorija pamti samo uspehe. Uspehe i žrtve.

U vreme sukoba između Vukana i Stefana, Vukan je bio taj koji je uživao podršku katoličke vlastele u Zeti. Oslanjao se na prijateljstvo Ugarske i papske kurije. Kada je za trenutak pobedio Stefana priznao je prvenstvo katoličke crkve i vrhovnu vlast ugarskog kralja. Posle pobede Stefana nad Vukanom i sam Stefan se okrenuo Zapadu, Mletačkoj Republici i Rimu. Raspad hiljadugodišnjeg carstva Vizantijskog primorao je Prvovenčanog da traži saveznike na drugoj strani. Sila Boga ne moli. Politika ne poznaje svete zavete. Ali, i pored svega toga, Stefan je imao uspeha. I u ratovima i u diplomatskim pregovorima. Mlada država je napredovala zahvaljujući saradnji dva brata Stefana i Save. Sve dok i braća nisu otišla različitim putevima. Vlast ima još jednu rđavu odliku. Ako je uspešna, onda je usamljena. Srpski vladar se našao potpuno sam. Bez saveznika među susedima i bez prijatelja na dvoru. Napustio ga je i Sava, njegov glavni diplomata i savetnik. Srpski kralj, Stefan Prvovenčani, umro je iznenada u septembru 1228. godine.

Sava Nemanjić Ako ima u srpskoj istoriji ličnosti pred kojom ostajemo bez reči, zasenjeni njenom veličinom, onda je to Sveti Sava. Zato je i ispisivanje redova posvećenih najvećem od svih Srba i teško i odgovorno. Rastko (Sava) Nemanjić bio je treći, najmlađi sin Stefana Nemanje. Ne zna se tačan datum njegovog rođenja, ali se smatra da se rodio negde oko 1174. godine. Još kao dečaku otac mu je dao Humsku oblast na upravu. Ali, mladi Rastko je želeo nešto drugo. Već 1191. on napušta Hum i odlazi u Svetu Goru da se zamonaši. Od tada nosi ime kaluđera - Sava. Boravio je u manastiru Stari Rusik, a potom u Vatopedu. Tu je i dočekao Stefana Nemanju 1197. godine. Zajedno sa svojim roditeljem, sada monahom Simeonom, obnavlja manastir Hilandar i osniva srpsku monašku porodicu na Svetoj Gori. Savina državnička delatnost počinje pomirenjem starije braće. Tada je preneo mošti Simeona i sahranio ga u očevoj zadužbini, Studenici. Nije nikako bio oduševljen Stefanovim vezivanjem za katolički Rim. Godine 1217. vraća se u Svetu Goru sa čvrstom odlukom da reši srpsko crkveno pitanje. U tome i uspeva 1219. Srpska crkva postaje

samostalna, a on, Sava, prvi srpski arhiepiskop. Čitavu državnu teritoriju podelio je na episkopije, protopopijate i parohije. Najodanije svoje prijatelje postavio je za episkope. Sve episkopije snabdeo je duhovnim knjigama i naredio da se izrade njihovi prepisi. Crkveno sedište smestio je u manastir Žiču. Srpsku crkvu je oslobodio svakog gospodara i učinio od nje prvu duhovnu ustanovu srpskog naroda. Temelji srpske crkvene organizacije koje je udario Sava Nemanjić uspeli su da prežive ne samo propast srpske države, nego i da ostanu tajni oslonac u budućim vremenima dugog razdoblja pod nekrstima. Sava je bio prvi veliki književnik srpskog roda. Pisao je mnogo i raznovrsno. Sasvim logično i očekivano, pisao je duhovne spise, sav prožet smislom pravoslavlja. U početku, Sava je pisao dela čisto crkvene sadržine: Karejski i Hilandarski tiptih. Napisao je i zakonik crkvenog prava, poznat pod nazivom - Krmčija. Ali, dela u kojima je pokazao svoj istinski spisateljski dar napisana su docnije. Tu svakako na prvo mesto dolazi Žitije Svetog Simeona (biografija Stefana Nemanje). Od izuzetnog značaja je Savina Služba Svetom Simeonu, duboko duhovni spis u tradiciji vizantijske hrišćanske poetike. Trag Svetog Save ne postoji samo u istoriji srpskog naroda, u nepreglednim stranicama pisane prošlosti. Njegova misao i duh žive u svim Srbima, čije duše nisu zatrpane besmislom i čija svest ne robuje zabludama vremena sadašnjeg.

Srpski kraljevi Radoslav i Vladislav Posle smrti Stefana Prvovenčanog nije se postavljalo pitanje njegovog naslednika. Srpsku krunu je, sasvim prirodno po očevoj volji, poneo njegov najstariji sin Radoslav, iz braka sa Evdokijom. On je, još za života Stefanovog, dobio položaj savladara. O vladavini kralja Radoslava nema mnogo podataka. Jedino se znaju osnovne činjenice političke situacije na Balkanu i u Srbiji. Pod uticajem oca svoje žene, grčkog vladara Teodora I Anđela, novi srpski kralj je preokrenuo pravac državne politike sa zapada na istok. I vaspitanje koje je Radoslav stekao bilo je u duhu vizantijskih tradicija. I naravno, ova nagla i netaktična promena političkog pravca uzdrmala je unutrašnje stanje u Srbiji. Radoslav se u jednoj prilici obratio Ohridskoj arhiepiskopiji, u ono vreme grčkom središtu na zapadu. Namera mu je bila da se još više približi vizantijskoj strani i osnaži njen uticaj. Otišao je toliko daleko da je pregovarao sa Ohridom neposredno, zaobilazeći arhiepiskopa Savu, poglavara srpske crkve. U tome je Sava video ozbiljnu opasnost po samostalnost srpske crkve, jer su pregovori sa Ohridom vodili ka priznanju vrhovne vlasti ohridske arhiepiskopije. Time bi se uspostavili odnosi koji su postojali i pre 1219. godine. Ljut i razočaran, Sava ponovo odlazi na put. Boravi u Nikeji, Palestini i preko Soluna se vraća u Srbiju. Ali, njegovo držanje prema Radoslavu se ni posle toga nije promenilo.

Promena na srpskom prestolu 1233. godine bila je delo unutrašnjeg prevrata. Feudalni gospodari svrgnuli su Radoslava i na njegovo mesto doveli Stefanovog mlađeg sina Vladislava. Radoslav se sklonio u Dubrovnik. Iduće, 1234, Dubrovčanima je izdao poznatu Povelju, u kojoj im je obećao silne ustupke i široka prava, ako se vrati na srpski tron. Ali, bivši srpski kralj nije dugo ostao u Dubrovniku. Uskoro je bio prinuđen da se, posle neuspešnog pokušaja da u Draču nađe utočište, vratio u Srbiju. Kralj Vladislav se okrenuo Bugarskoj. I opet zahvaljujući rodbinskim vezama, spoljašnja politika Srbije je promenila pravac. Zbog dubrovačkog gostoprimstva Radoslavu došlo je do nesporazuma Republike i srpske države. Pregovori sa Dubrovnikom završili su se 1235. novim mirovnim ugovorom, mada odnosi dve države nikada nisu postali sasvim prijateljski. Od 1237. Vladislav je morao da se okrene svojim zapadnim granicama. Štiteći Hum od hercega hrvatskog Kolomana, Vladislav je stigao do grada Splita. Sa Splićanima je 1237. potpisao ugovor o prijateljstvu i skladnom delovanju protiv zajedničkih neprijatelja. Kralj Vladislav nije dugo izdržao na vlasti posle smrti svoga tasta i zaštitnika, bugarskog kralja, 1241. Jedva dve godine docnije, Vladislav je morao da padne i preda kraljevsku vlast svom najmlađem bratu Urošu, trećem sinu Stefana Prvovenčanog.

Vladavina Uroša I Sva tri potomka Stefanova smenila su se na srpskom tronu. I dok su vladavine prve dvojice bile srazmerno kratke, Uroš je na vlasti ostao više od trideset godina (1243-1276). Ono što je posebno zanimljivo za ovo razdoblje srpske istorije jeste pojava nemačkih rudara, poznatih pod imenom Sasi. Oni su stigli u Srbiju negde početkom četvrte decenije trinaestog stoleća. Sa sobom su doneli nove tehnike pronalaženja i prerade rudara plemenitih metala, pre svega srebra, bakra i olova. NJihovo znanje i sposobnost oživele su proizvodnju metala i širom otvorili vrata mediteranskog tržišta srpskoj privredi. Sasi su razvili rudnike u Breskovu, Trepči, Rudniku, Rogozni, Novom Brdu i u drugim rudarskim mestima. Razvoj rudarstva u Srbiji pokrenuo je čitavo kolo privrednih i trgovačkih veza sa primorjem i južnom Italijom. Ako bi se to dugo vreme Uroševe vladavine sagledalo jednim pogledom, ma kako to bilo i složeno i opasno, onda bi se moglo zaključiti da je Uroševo doba bilo doba beskrvne ravnoteže. Uroš je imao tu sreću da su mu spoljašnje okolnosti išle na ruku. Već je bilo reči o njegovim borbama i pomirenjima sa Dubrovnikom. Veze sa ugarskim kraljem i zbližavanje sa sicilijanskim kraljem Karlom Anžujskim uputile su ga protiv Vizantije. Uroševa žena Jelena, bila je iz roda Anžujskog, rođaka Karlova.

Od tih velikih planova koalicije i akcije uperene protiv Carigrada nije se mnogo ostvarilo, mada je Uroš dobar deo svoga vremena i pažnje upravio ka tom cilju. Čitavu deceniju Uroš je pripremao napad na Vizantiju, ali se do kraja svoje vladavine nije usudio da napravi odlučujući korak. Time je njegova dugogodišnja vlada u Srbiji ostala nekako nezavršena i nedorečena.

Srpski kraljevi Dragutin i Milutin Nepisano pravilo istorije jeste da posle duge vladavine jednog vladara dolazi kratka vladavina njegovog naslednika. Urošev sin Dragutin jeste imao snage da pobedi oca i skine ga sa vlasti, ali nije imao snage da na toj vlasti on sam dugo ostane. Poraz novog srpskog kralja od vizantijske vojske 1281. bio je presudan za Dragutina. NJegovom mlađem bratu, ratnički raspoloženom, nije bilo teško da savlada Dragutina i popne se na srpski presto. Bivši kralj se povukao u oblasti oko Rudnika, Mačvu i Srem. Tu je vladao sve do svoje smrti 1316. godine. Stariji pisci istorije imali su tu retku odliku da izriču ispravne sudove. Nemoguće je pronaći bolju ocenu kralja Milutina od one koju je zapisao Stanoje Stanojević u osvit dvadesetog veka: "Milutin nije bio vladalac velikih sposobnosti, ali je bio pun volje i ambicije da osnaži svoju državu. On je na tom poslu radio voljno i istrajno, on je imao smelosti da postavi nove, velike ciljeve raškoj državi i da državnu politiku povede putem koji će dovesti srpski narod do snage koja mu je dala dominantan položaj na Balkanskom poluostrvu." Ono prvo pravilo ima i svoj drugi deo. Posle kratke vladavine jednog monarha dolazi duga vladavina sledećeg. Tačno je to bio slučaj kralja Milutina. Milutin je nastavio politiku svojih prethodnika i spremao se za napad na Vizantiju. Za razliku od njih on je taj napad i ostvario. Nekoliko puta je ratovao sa Carigradom da bi najzad u drugoj polovini osme decenije trinaestog veka osvojio Poreč i okolne krajeve. Još jedanput je Milutin krenuo na Vizantiju pred sam kraj stoleća. Pobeda je bila ubedljiva, a srpski kralj je dobio sve one teritorije koje je ranije osvajao i vizantijsku princezu Simonidu za ženu. Sve se to dogodilo 1299. godine. I Milutin je imao muke sa svojim naslednicima. Svome sinu Stefanu dao je na upravu zetsku oblast. Nezadovoljni kraljević napadne oca, bude poražen, oslepljen i proteran u Carigrad. Razlozi sinovljevog nezadovoljstva bili su istovetni razlozima nesloge u ranijim generacijama - pitanje kraljevskog nasleđa. Ali, ovog puta bilo je

i načelnih neslaganja. Milutinov pomirljiv stav prema Vizantiji, pod uticajem kraljice Simonide, naveo je Stefana na oružani otpor ocu. Rezultati Milutinove vladavine u Srbiji bili su jasno vidljivi. Kada je primio državnu vlast, granice srpske države bile su kod Lipljana. U trenutku njegove smrti (1321) granice su bile pomaknute daleko i na sever i na jug. Bili su to pravi osnovi za uspon srednjovekovne Srbije u četrnaestom veku.

Zadužbine, crkve, gradovi Srbi nisu mnogo srećan narod. Od njihove velike srednjevekovne države nije ostalo gotovo ništa. A ono što je ostalo samo su spomenici. Siromašan je onaj narod kome ostanu samo spomenici. I to spomenici koje su rušili i skrnavili i neprijatelji, i strani gospodari i neumitni zub vremena. Svi srpski vladari kraljevske porodice Nemanjića za sobom su ostavljali zadužbine, svoje crkve i manastire, da iskupe svoje duše i pokažu svoju veličinu. Sveti Sava i njegov brat veliki župan Stefan počeli su izgradnju crkve Svetog Spasa u Žiči čija je gradnja trajala punih dvadeset godina. Završena je tek dvadesetih godina trinaestog veka. Bogorodičina crkva u Studenici, zadužbina Stefana Nemanje, nije završena za života svog osnivača. Unutrašnjost crkve oslikana je tek 1208-09. godine. Vladislav je sazidao svoju zadužbinu manastir Mileševu oko 1225. godine. U njemu se nalaze najznačajnije freske srpskih vladara toga doba. Radoslav je obogatio zadužbinu svoga dede Stefana Nemanje manastir Studenicu. On je proširio Bogorodičinu crkvu u tom manastiru. Još dok je Sava bio živ započeta je gradnja hrama Sv. Apostola u Peći. Završen je tek sredinom trinaestog veka. Od velike vrednosti je i manastir Morača čiji je zaštitnik i graditelj bio Vukanov sin Stefan. Podignut je 1251-52. godine. Zadužbina kralja Uroša I je manastir Sopoćani sa crkvom Svete Trojice iz 1260, jedan od najvelelepnijih u Srbiji. Kralj Dragutin kritor je crkve Svetog Ahilija u Arilju, sagrađenoj oko 1290. godine.

Daleko najveće graditeljske poduhvate preduzimao je kralj Milutin. Za vreme njegove vladavine podignuto je ili dovršeno više crkava i manastira velikog istorijskog i umetničkog značaja. Ovde će biti pomenute samo najvažnije. Milutinova zadužbina je crkva Sv. Jovana u Svaču iz 1300. godine, On je sazidao crkvu u Hilandaru (1303) poznatu kao crkva kralja Milutina. Njegova glavna zadužbina je manastir Gračanica, jedan od najlepših graditeljskih spomenika srpske srednjovekovne arhitekture. Tu se nalazi i Milutinov mauzolej, crkva Svetog Stefana u Banjskoj, neverovatno brzo završena (1312-17). Milutin je u poslednjih dvadesetih godina svoje vladavine sagradio ili obnovio crkvu Bogorodice Ljeviške u Prizrenu (1313-14), Kraljevu crkvu u Studenici, crkvu Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu i samu Gračanicu. Ali, umesto nezgrapnih reči i opisa, neka slike same govore čitaocu...

Hronološka tablica 1199 1204-05 1217 1219 1228 1228 1233 1236 1243 1276 1282 1299 1321

-

smrt Stefana Nemanje Stefan postaje veliki župan Stefan se krunisao za kralja i postao Stefan Prvovenčani Srpska crkva postaje autokefalna (samostalna) smrt Stefana Prvovenčanog Radoslav postaje srpski kralj Vladislav smenjuje Radoslava na srpskom prestolu smrt Save Nemanjića Uroš I postaje srpski kralj Dragutin smenjuje Uroša na srpskom prestolu Milutin nasleđuje krunu od Dragutina Milutin se oženio vizantijskom princezom Simonidom smrt kralja Milutina

Srpska država Nemanjića 1321-1371

Uvod Bio je to vek i veličanstven i tragičan. I trijumfalan i porazan. Nema u prošlosti Srba nijednog perioda tako velikog i, u isti mah, tako neumitno poraznog kao što je četrnaesto stoleće. Doba srpske istorije od 1321. do 1371. godine bilo je ono najsjajnije vreme srednjovekovne države i srpskog carstva, koje je nagovestilo posrtanje i pad. Od dolaska na vlast Stefana III Dečanskog, preko veličanstvenog Dušanovog carstva do poraza na Marici, zloslutnom vesniku Kosovske bitke. Smrt kralja Milutina obeležila je novo razdoblje u istoriji srednjovekovne Srbije. NJene su granice bile znatno proširene i prema jugu i prema severu. Ali, unutrašnje stanje u državi nikako nije bilo sređeno u onoj meri u kojoj je to bilo potrebno da bi se Milutinova Srbija stabilizovala i održala. Središnja vlast nije se učvrstila, a lokalna vlastela, se toliko osilila da su njeni zahtevi ozbiljno ugrožavali interese države. Ni pitanje o nasleđu nije bilo rešeno. Stariji sin Milutinov, Stefan, gotovo slep, bio je logičan naslednik, mada je njegov mlađi brat Konstantin takođe pretendovao na krunu. I Dragutinov sin Vladislav imao je ambicija da dođe na srpski presto, na osnovu sporazuma svoga oca i kralja Milutina. Tako je počeo građanski rat u Srbiji. Do 1322. Stefan III, docnije nazvan Dečanski, ipak je uspeo da pobedi svoje protivnike i da se ustoliči kao vladar Srbije. Tada je i krunisan "bogodarovanim vencem kraljevstva srpskog" (6. januara 1322). Oženio se 1325. godine Marijom Paleolog, kćeri panhipersevasta Jovana, sinovca vizantijskog cara Andronika II. U vizantijskom sukobu između dede i unuka, Andronika II i Andronika III, Stefan je stao na stranu svoga tasta. Iako je njegova strana poražena, Stefan je uspeo da u ovom ratu zauzme Veles, Prosek i još neke gradove u Makedoniji. Dečanski je ratovao i sa Dubrovačkom Republikom na jugozapadu. Krajem treće decenije četrnaestog veka, on je povratio Ston i Pelješac, verovatno i delove Huma. Ali, srpskoj državi i njenom vladaru kao da nije bilo mira. Snaga Srbije ujedinila je bugarskog vladara Mihaila i Andronika III. Moralo je da dođe do ratnog sukoba. Bitka kod Velbužda 1330. godine između Srba i Bugara bio je taj odlučujući sudar. Bugari su do nogu potučeni, a sam car Mihailo poginuo je u ovoj bici. Andronik III, na vest o porazu Bugara, povukao je svoju vojsku koju je već bio poslao u pomoć Mihailu. Iako je pobedio Bugare, Stefan III je i dalje imao jake protivnike u svojoj državi. Srpska vlastela mu je najviše zamerala pomirljiv stav prema Vizantiji i to objašnjavala uticajem kraljičinim. A ona je, sa svoje strane, uporno radila da naslednik Stefanov bude njen sin Siniša, a ne stariji sin Stefana Dečanskog, Dušan.

Kraljević Dušan i srpska vlastela u Zeti uveliko su rešili da je kucnuo čas da se učini kraj vladavini Stefanovoj. NJihovo uverenje utvrdio je prevrat u Bugarskoj, u kojoj je za cara proglašen Jovan Aleksandar. NJegove pretnje Srbiji ozbiljno su ugrožavale i državne granice i samu državu. Dušan je ubrzo, uz pomoć zetske vlastele, krenuo na oca, lako ga savladao i zarobio. Dušan se krunisao za kralja 8. septembra 1331. a svrgnuti otac i vladar umro je posle nekoliko meseci, novembra iste godine. Stefan Dušan bio je sigurno jedan od najznamenitijih i najuspešnijih srpskih vladara srednjeg veka. On je bio taj koji je srpski narod doveo do vrhunca moći i političke i zavojevačke. On je ostvario one snove koje su sanjali Uroš I i Milutin. I mnogo više. Najtačniji opis Dušanov dao je veliki srpski istorik Stanoje Stanojević u svojoj Istoriji srpskog naroda, pre više od osamdeset godina, 1908: "Duboke političke mudrosti u njega nije bilo, ali je on imao prirodne bistrine da shvati neposrednu situaciju i da je iskoristi. Osim toga, on je shvatao potrebu u korist dobre organizacije, mada sam nije bio dobar organizator". (str. 168) Dušan se ubrzo oženio sestrom Jovana Aleksandra, Jelenom. Uglavnom zahvaljujući tom braku odnosi između Srbije i Bugarske ostali su dobri i prijateljski sve do smrti cara Dušana. Već 1331. Dubrovčani su svečano dočekali novog srpskog kralja. Dve godine docnije od njega su dobili čitavu Dalmaciju od Stona do Dubrovnika. Mladi srpski vladar odmah je napao Vizantiju i osvojio gotovo čitavu Makedoniju, gradove Prilep, Ohrid, Kostur i Strumicu. Na osnovu mira sa Vizantijom zaključenim 1334. Srbiji su priznate sve nove granice. Jedino od čega je u ovom trenutku srpski kralj morao da odustane bila je opsada Soluna. Uskoro je Srbija nastavila da ratuje na jugoistoku. Od 1336. do 1340. Dušan je osvojio dobar deo Albanije i proširio teritoriju svoje države sve do Janjine. Do 1345, kada je osvojen grad Ser, Dušanova Srbija je obuhvatala celu Makedoniju osim Soluna, čitavu Albaniju i Epir, sve bivše oblasti Vizantijskog carstva. Naredne 1346. godine Stefan Dušan se krunisao za cara u Skoplju, a svog sina Uroša proglasio je kraljem. Ali, pošto je krunisanje mogao da obavi samo patrijarh, to je srpski sabor prvo izabrao arhiepiskopa Joanikija za patrijarha, koji je potom, proglasio cara Dušana. Ratovanja i osvajanja Dušanova nikako nisu prestajala. On je do kraja 1348. osvojio Etoliju, Akarnaniju i Tesaliju. Već 1349. napadnuta je i Bosna, ali Dušan nije uspeo da osvoji grad Hum, mada je neke od ovih krajeva propisno opusteo i opljačkao. Početkom pete decenije četrnaestog veka Dušan se okrenuo prema severu. U sukobu sa ugarskim vladarem Lajošem osvojio je Mačvu i Beograd 1353. Godinu dana pre toga, Dušanova vojska se, zajedno sa Bugarima, prvi put suprotstavila turskoj najezdi, u prvoj Maričkoj bici. Iako je srpska vojska ubedljivo poražena, to nije ni u kom slučaju zaustavila Dušanova osvajanja. Krajem 1355. izbio je rat između Dušana i Mletačke republike s jedne strane, i Ugarske i Bosne, s druge strane. Ali, tek što je rat počeo, car Dušan je iznenada umro (20. decembra

1355). Rat se završio posle tri godine, a Ugarska je dobila Dalmaciju i Dubrovnik (1358). Verovatno najznačajniji dokument Dušanove vladavine u Srbiji bio je njegov Zakonik iz 1349. godine (dopunjen 1354). Dušanov zakonik kodifikovao je i pravno uobličio sve one pravne norme i običaje koji su do toga doba vladali u Srbiji. Posle smrti Dušanove, Srbija je ušla u novo razdoblje svoje burne istorije. Doba u kome su lokalni feudalni gospodari preuzeli vodeću ulogu i ugrozili prvenstvo centralne vlasti. Kralj Uroš II, sin cara Dušana, nije imao ni snage ni mudrosti da im se suprotstavi. Nije mnogo vremena prošlo pre nego što se Dušanovo carstvo nije sasvim raspalo. U prvi plan došla je porodica Mrnjavčevića i još nekoliko predstavnika srpske vlastele. Neki od njih priznavali su vrhovnu vlast Uroša (Lazar Hrebeljanović u južnoj Srbiji, Vuk Branković na Kosovu, braća Baošići u Zeti, Nikola Altomanović na Zlatiboru i Rudniku), dok se Vukašin Mrnjavčević odvojio od Uroša i 1366, u svojoj prestonici Prilepu, proglasio za kralja. Ali, svaki od njih, bez obzira na svoj odnos prema Urošu, sami su brinuli o svojim posedima, jer sam Uroš to nije ni mogao, ni umeo. Tako je Srbija, podeljena i slaba, dočekala tursku najezdu. A otomanski zloglasni i rušilački huk, već je stizao do srpskih zemalja. I postajao je sve jači...

Vladavina Stefana Dečanskog Doba Stefana III Dečanskog u srpskoj istoriji srednjeg veka bilo je jedna od onih velikih stepenica u razvitku srpske države, čiji je vrhunac obeležila vladavina njegovog sina Stefana Dušana. Iako je na srpskom prestolu proveo nepunih deset godina, Dečanski je ostao jedan od uspešnijih i marljivijih srpskih vladara. U trenutku kada mu je otac kralj Milutin umro, Stefan se nalazio u izgnanstvu u Carigradu. Njegova sudbina je bila još teža, jer je bio skoro sasvim oslepljen. Dokumenti iz njegovog vremena govore o "predivnom čudu" vraćanja vida srpskom vladaru. I nekoliko izuzetnih fresaka iz ovog perioda prikazuju taj božiji čin, mada se čitava priča nikada nije mogla sa sigurnošću utvrditi. Jasno je samo jedno. Dečanski je, i pored svih svojih nedaća, uspeo da dođe na srpski tron i da pobedi sve svoje suparnike. Neposredno posle povratka u Srbiju, kralj Stefan je izgubio svoju prvu ženu Teodoru. I kako je to bilo uobičajeno u srednjem veku, odmah je počeo sebi da traži novu kraljicu. Prvo je pokušao da dobije kćer tarinskog kneza Filipa, Blanku. Do venčanja, koje je već bilo zakazano za proleće 1323. u Skadru, nije došlo. Uslov da srpski kralj, vlastela i sveštenstvo priznaju papsku vlast Stefan nije ni želeo ni mogao da ispuni. Umesto na Zapadu, srpski vladar je potražio sebi

nevestu na Istoku. I pronašao je na carigradskom dvoru. Bila je to sasvim mlada devojka, Marija Paleolog, vizantijska princeza. Brak je sklopljen 1324. godine. Srpski vladar Stefan III Dečanski nije imao mnogo sreće. U izgnanstvu je proveo mladost, u izgnanstvu je i umro. Bežeći od ruke svoga sina, sa kojim nikada nije bio u prijateljskim odnosima, sklonio se u zvečansku tvrđavu. Njegova smrt, u novembru 1331, ostala je prekrivena velom tajne za sva vremena. Dečanski je za sobom ostavio dubok trag. Na prvom mestu, blistavo delo srpskog srednjovekovnog građevinarstva i umetnosti, manastir Visoki Dečani. Po ugledu na svoje pretke, i Stefan Dečanski gradio je svoju zadužbinu. Za razliku od njih, on je poneo i ime manastira čiji je bio zaštitnik. Slike koje slede samo su jedan isečak njegove lepote.

Vladavina Stefana Dušana Bilo je u srpskoj istoriji više uspešnih vladara i ratnika. Ali samo je jedan bio car Stefan Dušan, poznatiji kao Dušan Silni. Takav nadimak u jednom borbenom i nepokornom narodu mogao je da stekne samo borac najređe vrste, one koja ume da pobeđuje i osvaja. Dušan je vojevao na svim stranama. I na jugu i na severu. Proširio je teriotriju srpske države do granica koje ni pre, ni posle njega niko nije dostigao. Dvadeset i četiri godine njegove vladavine bile su ispunjene neprekidnim ratovanjima. On je bio taj koji je uzdigao Srbiju do najznačajnije vojne sile Balkanskog poluostrva. Borio se i pregovarao sa Vizantijom i uspešno i ravnopravno. I sa carem Andronikom III i sa moćnim Jovanom Kantakuzinom. Godine 1336, Dušan je proveo čitavih nedelju dana u Radovištu na Strumici razgovarajući i pregovarajući sa Andronikom III. Vizantijskog pretendenta Jovana Kantakuzina primio je u Prištini 1342. Tada je i potpisan sporazum o zajedničkoj borbi protiv zvanične vlasti carice Ane Savojske u Carigradu. Docenije su se njih dvojica razišli i postali veliki protivnici i neprijatelji. Stefan Dušan se krunisao za cara u Seru 1345. godine. Pod novom titulom, srpski vladar se prvi put pominje u hrisovulji manastiru Ivironu na Svetoj Gori iz januara 1346. godine. Tada je i Srbija postala carevina, a Dušan car "Srba i Grka".

Svakako najznačajniji dokument Dušanove vladavine u Srbiji bio je njegov Zakonik. Ovaj pravni spis donet je na saboru u Skoplju, maja meseca 1349. godine, pod zvaničnim naslovom "Zakon blagovernoga cara Stefana". U Skoplju je usvojeno prvih 135 članova Zakonika, dok je drugi deo, do završnog člana 201, donet na saboru u Seru, šest godina docenije 1354. Zakonik cara Dušana čini sveobuhvatni pravni akt pisanog prava u kome su objedinjeni osnovi običajnog i vizantijskog prava. Ovaj dokument izvanredne važnosti, ustanovio je pravni položaj države, vladara i crkve i predstavljao je onaj vrhovni pravni akt iz koga proizilaze svi pojedinačni i ostali propisi i norme. Dušanov zakonik bio je u stvari ustav srednjovekovne srpske države. Dušanova iznenadna smrt 1355. najavila je raspad i postepeno propadanje srpske srednjovekovne države.

Vladavina Uroša II Vladavina Uroša II, sina cara Dušana, bila je, gotovo u svakom pogledu suprotna vladavini njegovog roditelja. I sudbina i istorija ponekad igraju nemilosrdne igre. Tako je prvi potomak Dušana Silnog poneo nadimak Uroš Nejaki. Novi srpski car, koji je tu titulu nasledio od oca, nije uspevao da zaštiti svoju državu ni od spoljnih napada, ni od unutrašnjih potresa. I kako je već bilo pravilo u srednjem veku i Uroš je morao da vodi bitku za svoja nasledna prava. Najozbiljniji protivnik bio mu je Simeon Nemanjić, Dušanov polubrat. Iako je celokupna srpska vlastela i crkva stala na Uroševu stranu Simeon, vojno daleko snažniji, sebi je dodelio carske dostojanstvene oznake. Tek 1358, Simeon je poražen kod Skadra, ali je još godinu dana posle toga, nosio titulu

srpskog vladara. A mladi Uroš, uz podršku majke Jelene, državnog sabora održanog u Skoplju i Dubrovčana uspeo je nekako da spase svoje vladalačko nasleđe. Dušanovo carstvo se brzo smanjivalo. Države u srednjem veku nikako nisu imale stabilne i dugotrajne granice. Učestali ratovi i feudalno ustrojstvo činili su da veličine država zavise od moći i snage pojedinih vladara. Otuda je i osipanje srpskog carstva cara Dušana počelo onog trenutka kada je nestalo njegovog glavnog oslonca i nosioca. Srpska država se u stvari podelila na dva carstva. Uroševo i Simeonovo. Onim većim, koje je obuhvatalo sve stare srpske zemlje vladao je Uroš. U Epiru i Tesaliji, Simeon je osnovao svoju državu. I kako to već obično biva uvek kada je slaba središnja vlast, pojedini lokalni vlastelini, dobijaju veći značaj i moć. Dva istaknuta feudalca Dušanovog doba, despot Oliver i sevastokrator, tj, despot Dejan, nestaju sa pozornice srpske istorije, ostavljajući za sobom velelepne zadužbine i maloletne naslednike. Po istom zakonu prirode i istorije pojavljuju se novi feudalni gospodari. Među njima svakako su najznačajniji i najsnažniji bili braća Uglješa i Vukašin Mrnjavčević. NJihov uspon došao je šezdesetih godina četrnaestog veka, a njihovi posedi nalazili su se u Makedoniji. Njihova vlast i uticaj vrlo brzo su rasli, pa je već 1365. Vukašin dobio kraljevsku titulu od Uroša i time postao njegov savladar. Istovremeno Uglješa je dobio oznake despota i ustoličio svoju vlast u Seru. Svi ostali srpski gospodari, poznati u srpskoj istoriji predkosovskog vremena, sticali su svoj značaj docenije, posle Maričke bitke. Ali, ni Mrnjavčevići nisu dugo uživali u blagodetima moći. Obojica su poginula istog dana, 26. septembra 1371. u Maričkoj bici. Iste godine umro je i poslednji srpski car, Uroš II.

Zadužbine, crkve, gradovi I graditeljska i likovna dostignuća srpske države četrnaestog stoleća bez sumnje ulaze u red najvrednijih spomenika srpske prošlosti. Veliki broj zadužbina, manastira i crkava sagrađeno je u ovom razdoblju. Na žalost, mnogi od njih nestali su pod naletima nesrećne srpske sudbine, a mnogi i danas stoje ranjeni i okrnjeni kao ubedljivo svedočanstvo srpske veličine i, istovremeno, srpske tragične prošlosti, ali i sadašnjisti.

Stoga, pomena zaslužuju bar one najznačajnije i najlepše. Na prvom mestu u ovom dostojanstvenom i nemom nizu nalazi se manastir Visoki Dečani, zadužbina kralja Stefana III Dečanskog. Zidanje je trajalo od 1327. do 1335. Unutrašnji zidovi oslikani su 1347-1348. godine. Dečani su najveća zadužbina kraljevske i carske porodice Nemanjića. Tu su radili najbolji zidari, klesari i slikari koje je srpski vladalac mogao da pronađe. Većina ih je dolazila iz primorskih oblasti. Crkva Sv. Arhanđela kod Prizrena, nekada davno kitnjasti mauzolej cara Cušana sa crkvom Sv. Nikole, danas je tužna ruševina. NJeno kamenje oskrnavljeno je i ugrađeno u Sinan Pašinu džamiju u Prizrenu, na zalasku šesnaestog veka. Dušanova zadužbina je i crkva Svete Bogorodice u Matejču. Dovršena je i oslikana posle smrti careve (1355-1360). Njena lepota gotovo da doseže sjaj prethodnih građevinskih poduhvata dinastije Nemanjića. I pojedini feudalni gospodari zidali su svoje crkve i manastire. Tako je župan Radoslav podigao crkvu Svetog Spasa u Kučevištu tridesetih godina četrnaestog veka. Crkva u LJubotenu sagrađena je 1336. ili 1337. kao zadužbina vlastelinke Danice. Manastir u Rili delo je protosevasta Relje Ohmučevića. Najveća i u najvećoj meri očuvana zadužbina četrnaestog veka svakako je crkva Sv. Arhistratiga Mihaila u Lesnovu. Sazidao je despot Oliver (1342-1349. Od izuzetne važnosti je i crkva Sv. Nikole u Psači, koju su podigli knez Paskač i sevastokrator Vlatko (1365-71). Iako nevelika, ova crkva je poznata po svom zidnom slikarstvu, naročito po izvanrednim portretima vladara. Danas Srbima ostaju samo sećanje, divljenje i ponos. I jedan veliki nauk.

Hronološka tablica 1321 - smrt kralja Milutina

1322 - krunisanje Stefana III Dečanskog 1325 - ženidba Stefana Dečanskog vizantijskom princezom Marijom Paleolog 1330 - bitka kod Velbužda 1331 - dolazak na presto Stefana Dušana 1331 - smrt Stefana Dečanskog 1331 - ulazak kralja Dušana u Dubrovnik 1331 - ženidba Dušanova bugarskom princezom Jelenom 1334 - mir zaključen između Dušana i Vizantije kojim su priznate nove granice srpske države 1336 - Dušan osvaja Beograd i Mačvu 1336 -1340 - Dušan zauzima celu Makedoniju osim Soluna, celu Albaniju i Epir na jugoistoku 1346 - državni sabor u Skoplju 1346- krunisanje Dušanovo za cara i Uroša za kralja 1349- donošenje Dušanovog zakonika 1354- donošenje dopuna Dušanovom zakoniku 1355- smrt cara Stefana Dušana 1358- poraz Simeona Nemanjića kod Skadra 1365- Vukašin Mrnjavčević krunisan za kralja savladara 1371- bitka na Marici

Propast srpskog carstva

Uvod Sredinom XIV veka na tlu Evrope se pojavila jedna nova sila, koja će, kasnije, vekovima odlučivati o sudbini balkanskih naroda. U to vreme retko ko je mogao da pomisli da će se Osmanlije zaustaviti tek pod zidinama Beča. Jedini su Srbi predvideliudbinsku opasnost od nabujale turske matice. Iako i oni slabi, krenuli su van granica svojih zemalja da odlučnom bitkom preduprede neprestane nalete Osmanlija i jednom za svagda ih vrate u Anadoliju. Ipak, pod okriljem noći, između 25. i 26. septembra 1371. godine (po starom kalendaru), Turci su izveli prepad na neopreznu srpsku vojsku i potukli je do nogu. Strahoviti poraz na Marici imao je dalekosežne posledice. Označio je početak propasti Srpskog Carstva. Pogibijom kralja Vukašina i despota Uglješe Mrnjavčevića, nesposobni car Uroš izgubio je oslonac svoje vlasti. Državu je zahvatilo bezvlašće, zemlja je opustela, zavladala je glad, strah i panika. Ne dugo posle bitke, decembra iste godine, umro je i car Uroš. NJegovom smrću ugasila se dinastija Nemanjića. Bio je to kraj Srpskog Carstva. Državu su razdrobili oblasni gospodari: Kraljević Marko, braća Jovan i Konstantin Dejanovići (Dragaši), Đurađ Balšić, Vuk Branković, Nikola Altomanović, Lazar Hrebeljanović i drugi. Još uvek zvaničnog kralja, Marka Mrnjavčevića, nijedan srpski velikaš nije hteo da prizna za vrhovnog gospodara. Uostalom, kao prvi na udaru, on je zajedno s braćom u

Dragašima, bio primoran da posle Maričke bitke postane turski vazal. Središte srpske države se pomerilo na sever, u oblast kneza Lazara Hrebeljanovića. Mudrim i dalekovidim državničkim potezima, knez Lazar se brzo izdigao iznad drugih velikaša i nametnuo kao naslednik Nemanjića. Veliki ugled je stekao kada je pomirio srpsku i carigradsku crkvu, čime je srpskom verskom poglavaru konačno priznata titula patrijarha. Posle pobede nad Nikolom Altomanovićem (1371), u čemu mu je pomogao bosanski kralj Tvrtko, knez Lazar je proširio svoju neposrednu vlast na Rudnik i Zlatibor. Kasnije, 1379. godine, pripojio je i oblast Kučeva i Braničeva koje su pripadale Radiču Brankoviću. U svom najvećem obimu, oblast kneza Lazara se prostirala od izvorišta Južne Morave do Dunava, Save i Drine. Gospodario je celim Pomoravljem, s gradovima Nišem, Kruševcem (prestonica), Užicem i rudarskim središtima Novim Brdom i Rudnikom. Pored Lazara, najveći srpski velikaši su bili njegovi zetovi Vuk Branković, gospodar Kosova i Skoplja i Đurađ Balšić u Zeti. Obojica su kovali novac sa svojim likovima, što je govorilo o njihovoj potpuno samostalnoj vlasti. Knez Lazar nije imao ni dovoljno moći, ni dovoljno vremena da ih potčini, i na taj način, možda ujedini srpsku državu. Sve njegove državotvorne napore zaustavili su Turci. Na Lazarevu oblast prvi put su napali 1381. godine, deset godina posle Maričke bitke. Tada su ih na Dubravnici kod Paraćina potukli vlastelini Crep i Vitomir. Kasnije su Turci zauzeli Niš (1386), ali ih je Lazar sačekao i suzbio kod Pločnika. Širenje Osmanske države i sve češći turski upadi upozorili su kneza Lazara da se neminovno približava vreme odlučne bitke. Bitka se dugo i pažljivo pripremala na obe strane. Koliki značaj su joj dali i Srbi i Tuci vidi se po tome što su vojske predvodili sami vladari. Za poprište su odredili kosovsku ravnicu. Boj je započeo u vidovdansko jutro, u utorak 15. juna 1389. godine (28. juna po novom kalendaru). Ako se kao odrednica uzme Muratovo tulbe, vojske su se sukobile negde blizu sastava Laba i Sitnice. U početku su Srbi imali vidnog uspeha. Vuk Branković, koji je zapovedao desnim krilom, potpuno je razbio odrede Muratovog sina Jakuba. Lazar je bio bitku u centru, odakle se jednog trenutka verovatno odvojio plemić Miloš, koji se prema predanju prezivao Obilić, i krenuo u turski tabor da ubije sultana Murata i reši bitku. Da bi nekako dospeo u njegovu blizinu, pretvarao se kako hoće da se preda. Kada su ga priveli, istrgao je mač i zario ga u sultana. Posle Muratove smrti nastala je zbrka u kojoj se najbolje snašao njegov drugi sin Bajazit. Naredio je da se prikrije sultanova smrt, i istovreme, pogubio je Jakuba kao mogućeg pretendenta na presto. Potom je sabrao sve turske snage, učinio odlučni juriš i preokrenuo situaciju na bojištu. Zarobio je kneza Lazara i odmah ga pogubio. Među retkim plemićima koji su izbegli smrti, nalazili su se Vlatko Vuković i Vuk Branković. Narodno predanje je potonjeg osudilo za izdaju i dogovor s Turcima. Iako o izdaji nema potvrde u izvorima, docniji potezi Vuka Brankovića i njegovih sinova govore da se tradicija ne bi smela olako odbaciti. Smrt sultana Murata i činjenica da su se Turci odmah povukli, stvorili su utisak da su Srbi izašli iz bitke kao pobednici. Evropa je slavila hrišćansku pobedu. Ipak, posledice bitke su bile porazne po Srbe. Izgubili su cvet svog plemstva i veliki deo vojske. Pogibijom kneza Lazara, koji je jedini pokušavao da zaustavi proces raspadanja srpske države, zemlja je dovedena na ivicu katastrofe. Prvi ishod Kosovskog boja možda nikada neće biti rasvetljen zbog oskudnosti i neusaglašenosti savremenih izvora i brzo stvorene legende koju su već u XV veku podlegli potonji hroničari. Kakav god da je bio, predanje ga je prihvatilo kao poraz, što je potpuno razumljivo ako se sagleda u svetlu izgubljene slobode, grčevite borbe za poslednje ostatke

države i početka nepreglednog niza beznadnih seoba. Srbija nije propala na Kosovu, ali je ova ključna bitka okrenula njen istorijski razvitak u drugom pravcu. Kosovska bitka i Lazarev izbor Carstva nebeskog prerasle su u legendu koju je narodna tradicija sudbinski vezala za srpskog čoveka razvivši kolektivno osećanje odgovornosti i uzdignuvši ga na visinu moralne obaveze okajanja greha, ne molitvom, nego svesnom borbom. Simbol Kosova se vremenom oblikovao u posebnu etiku, koja je, uz pravoslavnu crkvu kao osnovnog nosioca, često bila jedini element svesti zajedništva, obeležje pripadnosti jednom narodu dugo rasutom po okolnim carstvima. Postao je simbol otpora tuđoj religiji i kulturi, koje su se uporno i sistematski trudile da Srbe potčine, progutaju i pretope, pre svega duhovno, uništavajući sve što bi ih podsećalo na njihovu postojbinu i nacionalni identitet. Kosovski mit je u toku proteklih vekova bio toliko čvrsto usađen u narodnu svest, da je postao osnovno i trajno obeležje jednog mentaliteta, i kako se pokazalo, neugasivo nadahnuće, strahovit unutrašnji naboj u svim oslobodilačkim pokretima, ustancima i ratovima, naročito u XIV i XV veku.

Bitka na Marici Navikla na uspehe, srpska vojska je smelo, ali i nepromišljeno krenula na "izgnanije Turk". Predvodili su je braća Mrnjačevići, kralj Vukašin i despot Uglješa. U toku noći, između 25. i 26. septembra 1371. godine, Turci ih iznenadiše i potukoše. "Turke ne isteraše već sami od njih izgiboše, i kosti im tamo padoše i nepogrebene ostaše, i veliko mnoštvo vojske ili pogibe od mača ili dopade ropstva". (Starac Isaija)

Doba oblasnih gospodara

Posledice Maričke bitke su bile katastrofalne. "I tolika nužda i zlo ljuto obli sve gradove i krajeve zapadne, koliko ni uši slušaše ni oči videše. Prosuše se Ismailćani i poleteše po svoj zemlji i jedne od hrišćana mačem klahu, druge u ropstvo odvođahu. Takva glad bi po svim krajevima, kakva ne bi od postanka sveta. I uistinu, tada živi oglašavahu za blažene one koji su ranije umrli". (Starac Isaija) Car Uroš Nemanjić je umro dva meseca posle Maričke bitke. Bio je poslednji izdanak svetorodne dinastije Nemanjića. Velikaši razdrobiše carstvo. Zvanični kralj Marko nije imao nikakve stvarne vlasti, izuzev u svojoj oblasti. Kraljević Marko je živeo od 1335. do 1395. godine. Poginuo je u bici na Rovinama, boreći se na strani Turaka. U narodnom predanju Kraljević Marko je postao oličenje nepobedivog junaka, koji je život posvetio borbi protiv turskog zuluma. Kraljević Marko je podigao manastir posvećen sv. Dimitriju, koji je poznat kao Markov manastir. Nalazi se u selu Sušici, nedaleko od Skoplja. Manastir Svetog Andreje je zadužbina Andrejaša, sina kralja Vukašina i brata Kraljevića Marka. Podignut je 1389. godine.

OBLAST KNEZA LAZARA I VUKA BRANKOVIĆA Vuk Branković je držao oblasti oko Prištine i Skoplja. Bio je potpuno nezavisan od kneza Lazara. Knez Lazar se državotvornom politikom nametnuo kao naslednik dinastije Nemanjića. Međutim, sve njegove napore oko ujedinjenja Srbije, prekinuli su prodori Osmanlija. Zahvaljujući brizi monaha, čuvara srpske tradicije kroz tursko ropstvo, ostala je sačuvana svilena odora kneza Lazara. Carigradska crkva je anatemisala srpsku kada se ova samovoljno uzdigla u rang patrijaršije. Zaslugom kneza Lazara skinuta je anatema, dve crkve su izmirene, a srpskom patrijarhu je priznata titula. Knez Lazar je oživeo duhovni život u Srbiji. Podigao je manastir Ravanicu 1375-77. godine, kao svoju zadužbinu i budući mauzolej. "Hoću gradit crkvu Ravanicu u Resavi kraj vode Ravana; imam blaga koliko mi drago,

udariću temelj od olova, pa ću crkvi sagraditi platna, sagradiću od srebra bijela, pokriću je žeženijem zlatom, podnizati drobnijem biserom, popunjati dragijem kamenjem." ( Zidanje Ravanice) Kao vladar koji je nastavljao tradicije Nemanjića, knez Lazar je bogato darivao Hilandar. I u prestonom gradu Kruševcu, knez Lazar je 1376. godine podigao zadužbinu, Lazaricu, crkvu posvećenu Svetom Stefanu Prvomučeniku. Ljubostinja je zadužbina i grobno mesto kneginje Milice. Sagrađena je od kamena, neposredno pre Kosovske bitke 1389. godine. Lazareva vlastela je, takođe, predano podizala zadužbine. Braća Musići, Lazar i Stefan, bili su sestrići kneza Lazara. Iako je period između 1371. i 1389. godine bio vrlo kratak, buran i nepredvidiv, srpski plemići su podigli mnoge crkve i manastire, koji su živopisci bogato oslikali.

Kosovska bitka Kosovska bitka se urezala u narodno pamćenje kao središni događaj čitave srpske istorije. U veoma brzo nastaloj legendi opisan je, u detaljima, sam tok bitke, kao i mnogi događaji pre i posle nje. Predanje, koje je tokom vekova bilo prenošeno s kolena na koleno i obogaćivano novim pojedinostima, uzeto je kao osnova za prikaz Kosovske bitke, premda ono nije i istorijski potvrđeno.

Veče uoči bitke, knez Lazar je priredio večeru za svoju vlastelu i tom prilikom održao čuvenu zdravicu, na kojoj je izrazio sumnju u odanost Miloša Obilića. Na zdravicu je Miloš odgovorio: "Vala tebe, slavni knez Lazare! Vala tebe na tvojoj zdravici, na zdravici i na daru tvome: al' ne vala na takoj besedi! Jer, tako me vjera ne ubila," ja nevjera nikad bio nisam, nit' sam bio, niti ću kad biti, nego sjutra mislim u Kosovu za rišćansku vjeru poginuti!" Komad iz jedne od kosovskih narodnih pesama Knez Lazar je oko sebe okupio cvet srpske vlastele. U narodnoj pesmi je sačuvana njegova kletva: "Ko je Srbin i srpskoga roda, i od srpske krvi i kolena, a ne došo na boj na Kosovo, ne imao od srca poroda, ni muškoga ni devojačkoga! Od ruke mu ništa ne rodilo, rujno vino ni pšenica bela! Rđom kapo dok mu je kolena!" Borba je počela u rano jutro, u utorak 15/28. juna 1389. godine. Miloš Obilić ispunjava zavet i ubija sultana Murata. Srbi su imali prednost u početku bitke, naročito kada je Miloš ubio sultana Murata. U gornjem delu minijature je ranjeni Murat koga pridržavaju sluge. Ispod, Turci ubijaju Miloša Obilića. Okolo su posvuda glave posečenih ratnika. Prisebni turski princ Bajazit uspeo je da prikrije očevu smrt i suzbije srpsku vojsku koja je imala početne uspehe. Kraj bitke je počeo da se nazire kada su Turci zarobili i pogubili cara Lazara. Opredeljenje kneza Lazara: "Mili Bože, što ću i kako ću? Kome ću se privoleti carstvu: da li ću carstvu nebeskome, da li ću carstvu zemaljskome? Ako ću se privoleti carstvu, privoleti carstvu zemaljskome,

zemaljsko je za maleno carstvo, a nebesko uvek i doveka". (Propast carstva srpskoga) Monahinja Jefimija, negdašnja despotica Jelena Mrnjavčević, ovekovečila je svoju zahvalnost knezu Lazaru vezući srebrnom i zlatnom niti po crvenom atlasu jedan od najpoetičnijih tekstova srpske srednjovekovne književnosti. 1988. godine ćivot kneza Lazara je vraćen u fruškogorski manastir Ravanicu. U Sabornu crkvu u Beogradu su prenesene za vreme II svetskog rata, da bi se spasle od divljanja ustaša. Na polju Kosovu je ostao mramorni stub da svedoči o velikoj srpskoj pogibiji. Natpis na kosovskom mramornom stubu. Stub je raznesen u dalekoj prošlosti. Prepis teksta je s kraja XVI veka.

Hronološka tablica 1371

-

1373

-

1375

-

1379

-

(26. septembar) Bitka na Marici. Pogibija kralja Vukašina i despota Uglješe Mrnjavčevića. (4. decembar) Smrt cara Uroša. Knez Lazar pobedio Nikolu Altomanovića i pripojio deo njegovih oblasti (Rudnik, Zlatibor). Carigradska crkva priznala srpskom verskom poglavaru titulu patrijarha. Smrt patrijarha Save IV i ustoličenje Jefrema. Ustoličenje patrijarha Spiridona Knez Lazar potukao Radiča Brankovića i pripojio Kučevo i

1381

-

1386

-

1389

-

Braničevo. Lazareva vlastela Crep i Vitomir porazili Turke na Dubravnici kod Paraćina. Murat I osvojio Niš. Knez Lazar pobedio Turke u bitki kod Pločnika. (15/28. juni) Bitka na Kosovu. Pogibija kneza Lazara i sultana Murata.