Terry Eagleton - Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο

Γ ΙΑ ΤΙ Ο Μ Α Ρ Ξ ΕΙ Χ Ε Δ Ι Κ Ι Ο

ClVITAS φ ΔΟΚΙΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Δΐίοθυντήί «ιρίς: ΧΑΡΗΣ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ

TERRY EA G L E T O N

ΓΙΑΤΙ O MAP ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ Μετάφραση Π Ε Τ Ρ Ο Σ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

Γ ια τ ο ν Ν τ ο μ κ α ι τ ο ν Χ α ν τ ί

Περιεχόμενα

Εισαγωγή ...........................................................................11 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ ΕΝ Α ....................................................................................... 17 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ ΔΤΟ ........................................................................................ 31 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Τ Ρ ΙΑ

.................................................................................... 55

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Τ Ε Σ Σ Ε Ρ Α ........................................................................... 97 Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Π Ε Ν Τ Ε .............................................................................. 149 Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Ε Ξ Ι ..................................................................................... 175 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ ΕΠ ΤΑ ................................................................................. 213 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ ΟΚΤΩ ................................................................................. 237 Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ ΕΝ Ν Ε Α .............................................................................. 257 Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ Δ Ε Κ Α ................................................................................. 275

Συμπέρασμα ...................................................................307 Σημειώσεις .....................................................................309 Ευρετήριο........................................................................ 319

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το ανά χ είρ α ς βιβλίο έλκει την κ α τα γω γή του α πό μ ία και μόνο σκέψη, η οπ οία μ πορεί να έχει εντυ­ π ω σιακές προεκτάσεις: Μ ήπως όλες οι πλέον δ ια δ ε­ δομένες ενστάσεις κα τά του έργου του Μ αρξ είναι λανθασμένες; Ή τουλάχιστον, αν δεν είναι τελείω ς αβάσιμες, μήπω ς είναι κα τά κύριο λόγο; Δεν θέλω να πω ότι ο Μ αρξ έκανε τα π ά ν τα σω­ στά. Δεν ανήκω σ ’ εκείνη τη συνωμοταξία αριστερών που με θρησκευτική ευλάβεια υποβάλλουν οτιδήποτε σε κριτική, αλλά αν τους ζητήσεις να α μ φισβητή ­ σουν τρεις βασικές θέσεις του Μαρξ καταπίνουν τη γλώσσα τους και σε κοιτάζουν με μισό μάτι. Στο π α ­ ρόν βιβλίο γ ίνετα ι ξεκάθαρο ότι αμφιβάλλω κι εγώ γ ια κά π οιες ιδέες του. Είχε όμως τόσο συχνά δίκιο σε τόσο σημαντικά ζητήματα, ώστε το να α υτοα ποκα λείτα ι κανείς μαρξιστής κα θ ίσ ταται εύλογη ε π ι­ λογή. Κανένας φροϋδιστής δεν πιστεύει στο αλάθητο

12

TERRY EAGLETON

του Φ ρόυντ και κα νένας θαυ μ ασ τής του Άλφρεντ Χ ίτσκοκ δεν υπ ερ α σ π ίζ ετα ι κάθε π λά νο και κάθε σεναριακή γραμμή του δασκάλου. Δεν έχω σκοπό να παρουσιάσω τις ιδέες του Μ αρξ ως τέλειες αλλά ως πειστικές. Για να το αποδείξω, παραθέτω σ ’ αυτό το βιβλίο δέκα καθιερωμένες επικρίσεις κατά του Μαρξ, σε τυχαία σειρά, και επιχειρώ να τις αντικρούσω μία π ρος μία. Στοχεύω παράλληλα να παράσχω και μια διαυγή, προσιτή εισαγω γή στη σκέψη του, γ ια όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με το έργο του. Το Μ α ν ιφ έ σ τ ο το υ Κ ο μ ο υ ν ισ τικ ο ύ Κ ό μ μ α το ς έχει χα ρ α κτη ρ ισ τεί, με γνώ μονα την επιρροή π ο υ άσκησε, «αναμφίβολα το πιο σημαντικό κείμενο του δέκατου ένατου α ιώ να » .1 Ελάχιστοι διανοητές, α ντί­ θετα με πολιτικούς, επιστήμονες, στρατιώ τες, θρη­ σκευτικές μορφές κτλ., έχουν α λλάξει τον ρου της ιστορίας τόσο αποφ ασ ιστικά όσο ο συγγρα φ έα ς του. Δεν υπάρχουν καρτεσιανές κυβερνήσεις, πλατωνιστές αντάρτες ή εγελιανά συνδικάτα. Ούτε καν οι πλέον αδυσώ πητοι επικριτές του Μαρξ δεν αρνούνται ότι ο τελευταίος μετέβαλε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο κα τα νοούμε την ανθρώ πινη ιστορία. Ο αντισοσ ια λιστής διανοητής Λ ούντβιχ φον Μ ίζες π ερ ιέγ ρ α ψ ε τον σοσιαλισμό ως «το π ιο ισχυρό μεταρρυθμιστικό κίνημα της ιστορίας, την πρώ τη ιδεολογική τάση που δεν π ερ ιο ρ ίζετα ι σ ’ ένα τμήμα της ανθρω πότητας, αλλά έχει οπ αδούς α πό όλες τις φυλές, τα έθνη, τις θρησκείες και τους πολιτισμούς».2 Κι όμως κυκλοφο­ ρεί ευρέως η π ερίεργη άποψ η ότι πλέον ο Μ αρξ και οι θεωρίες του ανήκουν οριστικά στο παρελθόν - κι αυτό συμβαίνει αμέσως μετά το ξέσπασμα μιας α πό

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

13

τις π ιο σαρω τικές καπ ιτα λιστικές κρίσεις που έχουν π οτέ κ α τα γ ρ α φ εί. Ο μαρξισμός, επ ί μακρόν η π ιο πλούσια θεωρητικά και η π ιο ασυμβίβαστη πολιτικά κριτική του καπιταλισμού, τοπ οθετείται αυτάρεσκα α πό κά ποιους στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Η εν λόγω κρίση, αν μη τι άλλο. έφερε στο π ρο ­ σκήνιο τη λέξη «κα π ιτα λισ μ ό ς» , η ο π ο ία συνήθως εμ φ α νίζετα ι μ ετα μφ ιεσ μ ένη με κά π ο ιο σεμνότυφο ψ ευδώ νυμο, όπ ω ς «νεότερη εποχή», «βιομηχανική κοινω νία » ή «Δύση». Ό ταν οι άνθρ ω π ο ι αρχίζουν να μιλούν γ ια τον κα πιτα λισμ ό, κα τα λα β αίνεις ότι το κα π ιτα λισ τικό σύστημα νοσεί. Το ότι μιλούν γ ι ’ α υτόν δείχνει π ω ς το σύστημα έχει π ά ψ ει ν ’ α πο τελεί κ ά τι φυσικό σαν τον α έρ α π ου α να π νέο υ μ ε και π ω ς οι άνθρω ποι το αντιλαμβάνονται ό πω ς εί­ ναι στην π ρα γμ α τικ ότη τα , δηλαδή ως ένα σχετικά π ρόσ φ α το ιστορικό φαινόμενο. Επιπλέον, ό.τι έχει γεννηθεί μπορεί κάλλιστα και να πεθάνει, κά τι που εξηγεί γ ια τ ί τα κοινω νικά συστή ματα α ρέσκονται ν ’ αυτοπροβάλλονται ως α θάνατα. Ό π ω ς μ ια κρίση δάγγειου πυρετού σε κάνει να συναισθανθείς εκ νέου το σώ μα σου, έτσι και μια μορφή κοινωνικής ζωής μπορεί να γίνει ουσιαστικά κατανοητή όταν αρχίζει ν ’ αποσ υ ντίθεται. Πρώτος ο Μ αρξ προσ διόρισε το ιστορικό αντικείμενο που είναι γνω στό ως κ α π ιτα ­ λισμός - την προέλευσή του, τους νόμους του και το π ώ ς θα μπορούσε να οδηγηθεί στο τέλος του. Ό πω ς ο Νεύτων ανακάλυψ ε τις α όρατες δυνά μ εις που εί­ ναι γνω στές ως νόμοι της βαρύτητας και ο Φρόυντ αποκάλυψ ε τις λειτουργίες του αόρατου φαινομένου που αποκαλούμε ασυνείδητο, έτσι και ο Μαρξ έφερε

Μ

TERRY EAGLETON

στο φ ω ς τον αληθινό χα ρ α κτή ρ α της καθημερινής ζωής μας και συνακόλουθα την αδιόρατη οντότητα που ονομάζουμε κα πιτα λιστικό τρόπο παρα γω γή ς. Α σχολούμαι πολύ λίγο σ ’ α υτό το βιβλίο με τον μαρξισμό ως ηθική και πολιτισμική κριτική. Σε γ ε ­ νικές γρ αμ μές, δεν εγείροντα ι ενστά σεις κα τά του μαρξισμού στη συγκεκριμένη κατεύθυνση, οπ ό τε η επέκταση σ ’ αυτήν δεν θα εξυπηρετούσε τον σκοπό μου. Πάντως θεωρώ ότι το εξα ιρ ετικ ά πλούσιο και γόνιμο σώ μα μαρξιστικώ ν κειμένω ν γύρω α π ό τ έ ­ τοιου είδους ζητήματα αποτελεί επαρκή λόγο γ ια να ευθυγραμμιστεί κανείς με τη μαρξιστική κληρονομιά. Αλλοτρίωση, «εμ πορευμ ατοποίηση» της κοινωνικής ζωής. κουλτούρα της απληστίας, επιθετικότητα, αλό­ γισ τος ηδονισμός και αυξανόμενος μηδενισμός: δ ύ ­ σκολα θα συναντήσει κανείς σοβαρή π ρα γμ άτευσ η αυτώ ν των θεμάτω ν η οπ οία να μην οφείλει πολλά στη μαρξιστική παράδοση. Τον πρώ το καιρό του φεμινισμού, κάποιοι άρρενες σ υγγρα φ είς δήλωναν ατελέσφορα, αν και καλοπρο­ αίρετα: «Όταν λέω “άντρες”,3 εννοώ φυσικά “άντρες και γυναίκες” ». Να σημειώσω στο ίδιο π νεύμ α π ω ς όταν λέω Μαρξ, πολύ συχνά εννοώ Μ αρξ και Έ νγκελ ς. Αλλά η μ ετα ξύ τους σχέση είναι μ ια άλλη ιστορία. Ε ίμ αι ευγνώ μω ν στον Άλεξ Καλλίνικος, τον Φίλιπ Κ ά ρ π εντερ κα ι την Έ λλεν Μ έικσινς Γουντ, οι οποίοι διάβασαν ένα προσχέδιο αυτού του βιβλίου κι έκαναν σχόλια και π ροτάσ εις που είχαν α νεκτί­ μητη αξία.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΕΝΑ

Ο μ α ρξισ μ ός έχ ει ξοφ λή σ ει. Ίσως κ ά π ο τε να ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα ενός κό­ σμου εργοστασίω ν χαι συλλαλητηρίων πεινασμένων, ανθρακωρύχων και καπνοδοχοκαθαριστών, γενικευμένη ς φτώ χειας και μαζοποιημένω ν ε ρ ­ γατικών τάξεων. Ασφαλώ ς όμως δεν έχει καμία σχέση με τις σημερινές ολοένα και πιο αταξικές μεταβιομηχανικές δυτικές κοινωνίες της υψηλής κοινωνικής κινητικότητας. Α π οτελεί το πιστεύω όσων είναι υπ ερβολικά ισ χυρογνώ μ ονες, φ οβ ι­ σμένοι ή αυταπατώ μενοι για ν ’ απ οδεχτούν ότι ο κόσμος έχει α λλάξει για τα κα λά , και μ ε τις δύο έννοιες της λέξης.

Οι απα νταχού μαρξιστές θα υποδέχονταν με α γα λ ­ λίαση την είδηση ότι ξόφλησε ο μαρξισμός. Θα μ π ο ­ ρούσ αν τό τε να π α ρ α τή σ ο υ ν τις π ο ρ ε ίες κ α ι τις δια δηλώ σεις, να επ ισ τρ έφ ο υ ν στους κό λ πο υ ς των

18

TERRY EAGLETON

πενθουσώ ν οικογενειώ ν το υ ς κα ι ν ’ α πο λ α ύ σ ο υν ένα βράδυ στη θαλπω ρή του σ π ιτιού τους αντί να παρευρεθούν σε μία ακόμη ανιαρή συνεδρίαση κάποια ς επιτροπής. Οι μαρξιστές δεν επιθυμούν τίπο τα περισσότερο α π ό το να πάψ ουν να είναι μαρξιστές. Από αυτή την άποψη, το να είναι κανείς μαρξιστής δ ια φ έρ ει π α ρ α σ ά γ γ α ς α π ό το να είναι βουδιστής ή δισ εκατομμυριούχος. Μ οιάζει π ιο πολύ με το να είναι για τρός. Ό π ω ς οι ασκούντες την ιατρική, έτσι και οι πολιτικοί ριζοσπάστες επιδιώκουν, μέσω της επίτευξης των σκοπών τους, να π άψ ει το έργο τους να είναι α ναγκαίο. Τότε θα μπορέσουν ν ’ α π ο σ υ ρ ­ θούν, να κάψουν τις αφίσες του Γκεβάρα, να ξαναπιάσουν εκείνο το α π ό καιρό παραμελημένο τσέλο και να κουβεντιάσουν γ ια κάτι πιο γοητευτικό α πό τον α σιατικό τρόπο παρα γω γή ς. Αν μετά α πό είκοσι χρόνια εξακολουθούν να υπάρχουν μαρξιστές ή φ ε ­ μινιστές, θα π ρόκειται γ ια θλιβερή εξέλιξη. Ο μ α ρξι­ σμός α ποτελεί εξ ορισμού μια προσωρινή υπόθεση, κι όποιος επ ενδύ ει σ ’ αυτόν όλη την τα υτό τητά του έχει χάσει το νόημα. Το όλο νόημα του μ αρξισμού είναι η ζωή μ ετά τον μαρξισμό. Υ πάρχει μόνο ένα πρόβλημα με α υτό το κ α τά τ ’ άλλα δελεαστικ ό όραμα. Ο μαρξισμός α π ο τελεί κριτική του καπιταλισμού - μ άλιστα την π ιο δ ιεισ ­ δυτική, αυστηρή και εμ π ερ ισ τα τω μ έν η . Α π οτελεί επίσ ης τη μοναδική τέτο ια κριτική π ο υ έχει μ ετα ­ μορφώσει μ εγάλες π εριοχές της υδρογείου. Έ π ε τα ι λοιπόν ότι όσο υ π ά ρ χε ι κ α π ιτα λισ μ ό ς, θα π ρ έ π ε ι να υ π ά ρ χει κα ι μαρξισμός. Μόνο αν ο τελ ευ τα ίο ς βγάλει στη σύνταξη τον α ντίπαλό του, θα μ πορέσει

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

19

να βγει κι ο ίδιος στη σύνταξη. Και ο καπιταλισμός φα ίνεται προς το παρόν π ιο σφριγηλός α π ό ποτέ. Η πλειονότητα των σημερινών επικριτώ ν του μαρ­ ξισμού δεν αμφισβητούν αυτή τη θέση. Το ε π ιχ ε ί­ ρημά τους είναι ότι το κα π ιτα λιστικό σύστημα έχει μεταβληθεί τόσο πολύ σε σχέση με την εποχή του Μαρξ, ώστε οι μαρξικές ιδέες έχουν π άψ ει να ανταπ οκρίνοντα ι στην π ρ α γμ α τικ ό τη τα . Προτού εξ ετά ­ σουμε αυτή τη θέση πιο διεξοδικά, αξίζει να σημειώ­ σουμε ότι ο ίδιος ο Μ αρξ είχε πλήρη συναίσθηση της διαρκώ ς μεταβαλλόμενης φύσης του συστήματος που αμφισβητούσε. Στον μαρξισμό οφείλουμε την έννοια τω ν διαφ ορετικώ ν μορφών του κεφαλαίου ιστορικά - εμ πορικό, α γρ οτικό, βιομηχανικό, μονοπω λιακό, χρημ α τιστικό, α υτοκρατορικό κτλ. Γ ιατί λοιπόν το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει μετασχηματιστεί τις τελ ευ τα ίες δ εκ α ετίες να κα θ ισ τά α νυπόληπτη μια θεω ρία που βλέπει τη μεταβολή ως ουσιώ δες χ α ρ α ­ κτηριστικό του; Εξάλλου ο ίδιος ο Μαρξ προέβλεψε μια ελάττω ση της εργατικ ής τά ξης και μ ια κάθετη αύξηση της υπαλληλικής απασχόλησης. Θα επανέλθουμ ε σ ’ α υ τό λίγο α ρ γό τερα . Προέβλεψε επ ίσ ης τη λεγόμενη π αγκοσμιοποίηση - παράξενο γ ια έναν άνθρ ω π ο με, υπ οτίθετα ι, α πηρχαιω μένη σκέψη. Αν κα ι ίσως η επ ικ α ιρ ό τη τα της μαρξικής σκέψης σή­ μερ α να ο φ είλ ετα ι ακριβώ ς στον « α πη ρ χα ιω μ ένο » χα ρ α κ τή ρ α της. Ο Μ αρξ κα τη γορ είτα ι ως ξ επ ερ α ­ σμένος α πό τους υπέρμαχους ενός καπιταλισμού που επ α ν α κ ά μ π τει ρ α γδ α ία στα επ ίπ εδ α ανισότητας της βικτοριανής εποχής. Το 1976, πολλοί άνθρω ποι στη Δύση πίσ τευα ν ότι

20

TERRY EAGLETON

ο μαρξισμός είχε να π ει κάτι ουσιαστικό. Μόλις το 1986. μεγάλος αριθμός α πό α υτούς είχε πάψ ει να το π ισ τεύει. Τι ακριβώ ς μεσολάβησε; Έ φ τα ιγ ε ά ρ α γε α π λ ά το ότι αυτοί οι ά νθρω π οι βρίσκονταν πλέον θαμμένοι κάτω α πό έναν σωρό κουτσούβελα; Μήπως η μαρξική θεω ρία είχε καταρριφ θεί ως ανυπόστατη α πό κά π οια βαρυσήμαντη νέα έρευνα; Έ τυχε μήπως να ξετρυπώ σουμε κανένα ά γνω στο χειρόγραφο του Μαρξ όπου ομολογούσε ότι όλα ήταν ένα αστείο; Δεν συνέβη π ά ντω ς ν ’ ανακαλύψ ουμ ε με απογοήτευση ότι ο Μ αρξ ήταν στη δούλεψ η του κ α π ιτα λισ μ ο ύ . Αυτό το γνω ρίζαμε ανέκαθεν. Χ ωρίς την υφ αντουρ­ γ ία Έ ρμεν & Έ νγκ ελς στο Σάλφορντ,1 η ο ποία ανήκε στον π α τέρ α του Φ ρίντριχ Έ νγκελς, ο μόνιμα χειμ α ­ ζόμενος α π ό τη φ τώ χεια Μ αρξ θα μπορούσε κάλλιστα να μην είχε επιζήσει γ ια να γ ρ ά φ ει π ολεμ ικές εναντίον των υφαντουργώ ν βιομηχάνων. Αυτό που μεσολάβησε είναι ότι στην εν λόγω π ε ­ ρίοδο το δυτικό σύστημα υπέστη κρίσιμες μ ετα βο­ λές.'2 Σημειώ θηκε η μετάβαση α π ό την π α ρ α δ ο σ ι­ ακή βιομηχανική παρ α γω γή στη «μεταβιομηχανική» κουλτούρα του καταναλωτισμού, των επικοινωνιών, της τεχνολογίας της πληροφορικής και της βιομηχα­ νίας των υπηρεσιών. Ή ρθαν στο προσκήνιο οι μικρής κλίμακας, αποκεντρωμένες, ευπροσάρμοστες, μη ιε­ ραρχικές επιχειρήσεις. Οι α γορές απορρυθμίστηκαν και το κίνημα της εργατικ ής τά ξης δέχτηκε ά γρ ια νομική και π ολιτική επίθεση. Α ποδυναμώ θηκαν οι π α ρ α δ οσ ια κοί τα ξικ οί δεσμοί, ενώ α πέκ τη σαν π ιο επ ιτακ τικ ή σημασία οι ταυτότητες που δια μ ο ρ φ ώ ­ νονται α π ό την εντοπιότητα, το φύλο και την εθνική

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

21

καταγω γή. Επίσης, σημείωσε συνεχή αύξηση η δ ια ­ χείριση και η χειραγώ γηση της πολιτικής. Οι ν έες τεχνολογίες της πληροφ ορικής έπ α ιξα ν ρόλο-κλειδί στην επ έκ τα σ η κα ι παγκο σ μιο π ο ίη σ η του κα π ιτα λισ τικού συστήματος, καθώς μια χούφ τα υ π ερ εθ ν ικ ές ετα ιρ ε ίε ς κ α τέν ειμ α ν την π α ρ α γω γή και τις επ ενδύ σ εις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου π ρος αναζήτηση του π ιο εύκολου και άμεσου κέρδους. Πολλές μ ονάδες πα ρ α γω γή ς μ ετα ­ φέρθηκαν στον « υ π α νά π τυ κ το » κόσμο, όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό, κά τι που οδήγησε ορισμέ­ νους στενόμ υ αλ ους Δ υτικούς στο σ υ μ πέρ α σ μ α ότι είχε εξαφανιστεί ολωσδιόλου α π ό τον πλανήτη η βα­ ριά βιομηχανία. Αυτή η π α γκ ό σ μ ια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μ εταναστεύσεις διεθνώ ς και κ α τ ’ επ έκ τα σ η την α να ζω πύρω ση του ρατσισμού και του φασισμού, καθώς φτωχοί μ ετα ­ νάστες συνέρρεαν στις π ιο ανεπτυ γμένες οικονομίες. Την ώ ρα π ου οι « π ε ρ ιφ ε ρ ε ια κ έ ς » χώ ρες υ π ο β ά λ­ λονταν σε εξοντω τική ερ γα σ ία , ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιώ ν κοινής ω φ έλεια ς, π ερικ οπή των προνοιακών δα π α νώ ν κα ι εξω φ ρ ενικά άνισους εμπορικούς όρους, τα ανώ τερα στελέχη τω ν μητροπολιτικώ ν χω ­ ρών έμενα ν α ξύρ ισ τα , π έ τ α γ α ν τις γ ρ α β ά τες τους, χαλάρω να ν του ς γ ια κ ά δ ε ς το υ ς και κόπτονταν γ ια την ψ υχική ευ εξία των υπαλλήλω ν τους. Τ ίποτε α πό α υ τά δεν συνέβη επειδή το κ α π ιτα λ ι­ στικό σύστημα ήταν κ εφ ά το και χαρούμενο. Αντιθέτως, η εκ νέου επ ιθετική σ τάσ η του οφειλόταν, όπω ς οι π ερισσότερες μορφές επιθετικότητα ς, σε βαθύ ά γ ­ χος. Το σ ύστη μα π ε ρ ιέ π ε σ ε σε μα νία εξ α ιτία ς της

22

TERRY EAGLETON

λανθάνουσας κατάθλιψής του. Το κύριο α ίτιο αυτής της αναδιοργάνω σης ήταν το α ιφ νίδιο ξεφούσκωμα του μετα π ολεμ ικού κύματος ευημερίας. Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους, στέρευε τις π ηγές άντλησης επενδυτικώ ν κεφαλαίω ν και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης. Ακόμη και η κοινωνική δημ οκ ρ ατία αποτελούσ ε πλέον υ π ε ρ ­ βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή. Έ τσι, στήθηκε το σκηνικό γ ια τον Ρίγκαν και τη Θάτσερ, οι οποίοι βοήθησαν να δια λυθεί η π α ρ α δ ο σ ι­ ακή βιομηχανία, να π εριοριστεί το εργατικό κίνημα, να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά, να ισχυροποιηθεί το κα τα π ιεσ τικ ό χέρι του κρά του ς και να προω θηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία, γνω στή ως ανα ίσ χυ­ ντη α πληστία. Η μ ετα τόπ ισ η των επενδύσεω ν α πό την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών, των χρημα τιστικώ ν προϊόντω ν και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια π α ρ α τεταμένη οικονομική κρίση, όχι ά λμα απόδρασης α πό έναν ελαττω ματικό παλ ιό κόσμο σ ’ έναν θαυμαστό νέο. Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι­ ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη γ ια το σύστημα α πό τα μέσα της δ εκ α ετία ς του ’70 μέχρι τα μέσα της δεκα ετία ς του ’80 το έκαναν α πλώ ς και μόνο επειδή μειώ θηκε ο α ρ ιθ μ ός τω ν υφ α ντουρ γιώ ν. Δεν τους οδήγησε α υτό να ξεφ ορτω θούν τον μαρξισμό μαζί με τις φ α β ο ρ ίτες κα ι τις μ π α ν τά νε ς τους, αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώ ς με το οποίο βρίσκονταν αντιμ έτω ποι είχε τελικά α π ο ­ δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι. Την π λά σ τιγγ α δεν την

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

23

έγειρα ν οι ψ ευδα ισθήσεις του νέου κα π ιτα λισμ ο ύ , αλλά η απογοήτευση γύρω α π ό τη δυνατότητα α λ­ λαγής του. Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια­ λιστών που διασκέδασ αν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη, τότε ήταν και αχρείαστη. Όμω ς η αποφ ασιστική π α ρ ά μ ε­ τρος της μεταστροφ ής τους ήταν η έλλειψη π ίστης σε κ ά π ο ια εναλλακτική προοπ τική . Λ όγω του ότι το κίνημα της εργατικ ής τάξης είχε χτυπ η θεί τόσο ά γρ ια και η π ολιτική α ρ ισ τερ ά είχε εξα ναγκα σ τεί σε σημαντική υποχώρηση, το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί. Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ σ τα τέλη της δ εκ α ετία ς του 1980 ήρθε να επ ιδεινώ σ ει την απογοήτευση κάποιω ν αριστερών. Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το π ιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής - ο επ α ν α σ τα τικ ό ς εθ ν ικ ισ μ ό ς- είχε σε μ εγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του. Η κουλτούρα του μετανεωτερισμού, η οποία α πέρριψ ε τις α ποκαλούμενες μ εγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το «τέλος της ιστορίας», βασίστηκε π άνω α π ’ όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα α ποτελούσ ε στο εξής α να π αρ α γω γή του παρόντος - ή, όπω ς το έθεσε ένα ς ενθουσιώ δης μ ετα νεω τερισ τής, « το π αρόν με περισσότερες επιλογές». Η α παξίω ση του μαρξισμού π ήγασ ε κα τά κύριο λόγο α πό μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι­ κανότητας. Δύσκολα δια τη ρ είς την π ίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φ α ίνεται να είναι εκτός θέ­ ματος, ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσα ι π ε ­ ρισσότερο. Σε τελική ανάλυση, αν δεν αντισ ταθείς

24

TERRY EAGLETON

στο φαινομενικά α ναπόφευκτο, δεν θα μ άθεις πο τέ πόσο α να π όφ ευ κτο ήταν στην π ρ α γ μ α τικ ό τη τα το αναπόφευκτο. Αν οι λιπόψ υχοι είχαν κατα φ έρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψ εις τους γ ια δύο ακόμη δεκ α ετίες, το 2008 θα είχαν γίν ει α υτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν π ια τόσο θριαμβευτικός και ακα τα μ άχητο ς ώ στε μόλις και μ ετά βίας κατόρθω νε να κρατήσει α νο ιχτά τα μ ηχα νήμα τα ανάληψ ης μετρητώ ν σ τους μ εγά λ ο υς εμπορικούς δρόμους. Θα είχαν επίσης δει μ ια ολό­ κληρη ή πειρο νότια της Δ ιώ ρυγας του Π αναμά να κάνει α ποφ ασ ιστική στροφή προς την πολιτική α ρ ι­ στερά. Το «τέλος της ιστορ ίας» είχε πλέον φτάσ ει στο τέλος του. Εν πάση π ερ ιπ τώ σ ει, οι μ α ρξ ισ τές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα. Ε ίχαν γνω ρίσ ει μ εγα λ ύτερες α ντιξοό τη τες α π ό τη συγκεκριμένη. Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι π ά ­ ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία, αν μη τι άλλο επειδή δια θέτει π ερισσότερα τανκς α π ’ ό,τι εσύ. Αλλά τα μεθυστικά ορά μα τα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δ εκα ετία ς του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδια ίτερ α πικρό γ ια να το πιουν όσοι εί­ χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής. Ο μαρξισμός λοιπόν δεν α πώ λεσε την π εισ τικ ό τη τά του επ ειδή ο κα π ιτα λισ μ ός άλλαξε τα π ο ικ ίλ ­ μ α τα αυτού. Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό π ου είναι, αλλά το έκανε και ακόμη π ιο ε π ι­ τα τικά . Κ ατά ειρωνικό τρόπο, λοιπόν, αυτό που συντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμ ού ενίσχυσε, θα λέγαμε, την α ξ ιο π ισ τία του. Σπρώ χτηκε στο π ε ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

25

ριθώ ριο όχι γ ια τί η κοινωνική τάξη π ρ α γμ ά τω ν με την οπ οία ήταν α ντιμ έτω πος έγινε π ιο μ ετριοπα θής και καλοπροαίρετη, αλλά γ ια τί έγινε π ιο πωρωμένη και αδιάλλακτη. Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μ α ρ­ ξιστική κριτική ακόμη π ιο επ ίκ αιρη. Σε π α γκ ό σ μ ια κλίμακα, το μεν κεφ ά λα ιο ήταν πλέον π ιο σ υ γκ ε­ ντρωμένο και α ρ π α κτικό α π ό π οτέ, η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μ έγεθος. Είχε α ρχίσει να δια φ α ίνετα ι το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μ εγισ τά νες του πλούτου θα έβρισκαν κ α τα φ ύ γιο σ τις ο π λισ μ ένες κα ι οχυρω μένες κοινότητές τους, ενώ το ένα π ερ ίπ ο υ δισ εκα τομ μύ ριο υπ ό λο ιπο ι Δυ­ τικ ο ί θα κα τοικού σ α ν σε δ υ σ ώ δ εις π α ρ α γ κ ο υ π ό λεις, π ερ ικ υκ λω μ ένοι α π ό ειδ ικ ο ύ ς φ ρ ο υρούς και σ υ ρ μ α τοπ λέγμ α τα . Υπό εκείνες τις συνθήκες, το να ισ χυρ ίζετα ι κα νείς ότι ο μ α ρξισμός είχε ξοφλήσει ισ ο δ υ ν α μ ο ύ σ ε με το να ισ χ υ ρ ίζετ α ι ότι η π υ ρ ο ­ σβεστική υπ η ρεσία α ποτελούσ ε ξεπερασ μ ένη ιδέα επ ειδή οι εμ π ρ ηστές είχαν γίνει π ιο πανο ύρ γο ι και π ιο π ολυμήχανοι α π ό π οτέ. Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν, όπ ω ς προέβλεψ ε ο Μαρξ, βαθύνει δρ α μ α τικά . Σ ή­ μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μ εξικανού δισεκ α τομ μ υ ρ ιού χου ισοδυνα μεί με τις α π ο δ ο χ ές των φτω χότερω ν δ εκ α επ τά εκ ατομμυρίω ν σ υ μ π α τρ ιω ­ τώ ν του. Ο κα π ιτα λ ισ μ ό ς δημιούργησ ε α σ ύγκριτη ευ μ ά ρ εια σε σχέση με οπ ο ια δ ή π ο τε άλλη ιστορική περίοδο, όμως το κόστος - η καταδίκη δισ εκατομ μ υ­ ρίων ανθρώ πω ν στη σχεδόν α πόλυτη φ τώ χ εια - ήταν αστρονομικό. Σύμφω να με την Παγκόσμια Τράπεζα, το 2001 2,74 δισ εκα τομμ ύ ρια ά νθρω ποι ζούσαν με

26

TERRY EAGLETON

λιγότερ α α π ό δύο δολά ρ ια τη μέρα. Ε νδέχετα ι να ζήσουμε σ ’ ένα μέλλον στο ο π οίο κρά τη εξ ο π λ ι­ σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικ ώ ντα ς α νε­ π α ρ κ είς φυσικούς πόρους - κι αυτή η α νεπά ρ κεια οφ είλετα ι σε μεγάλο βαθμό στον κα π ιτα λισμ ό . Για π ρώ τη φ ορ ά στην ισ τορ ία , το κυ ρ ία ρ χο μοντέλο ζωής μ π ο ρεί όχι α π λ ώ ς να κ α λλ ιεργεί τον ρ α τσ ι­ σμό και να δ ια σ π είρ ει τον πολιτισ μ ικό κρετινισμό, να μ α ς οδ η γεί στον π όλεμ ο ή να μ α ς μ α ντρώ νει σε σ τ ρ α τό π ε δ α ερ γ α σ ία ς, α λλά κα ι να μ α ς ε ξ α ­ φανίσει ως είδος. Ο κα π ιτα λισ μ ός δεν δ ισ τά ζει να συμ περιφ ερθεί αντικοινω νικά προκειμένου να α π ο ­ κομίσει κέρδος, κά τι π ου πλέον μπορεί να απο β εί α φ ά ντα σ τα κ α τα σ τρ επ τικ ό γ ια την α νθρ ω π ό τη τα. Ενδεχόμενα που κά ποτε ανήκαν στη σφ αίρα της πιο τρομα κτική ς φ α ντα σ ία ς σήμερα α πλ ώ ς εκφράζουν τον νηφάλιο ρ εαλισμό. Το π α ρ α δ ο σ ια κ ό αρ ιστερ ό σύνθημα «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» δεν υπήρξε ποτέ π ερισ σότερο α πειλη τικά επ ίκ αιρο, πο τέ λιγότερο ρητορική φιοριτούρα. Τπό α υτές τις δ ρ α μ α τι­ κές συνθήκες, ό π ω ς γ ρ ά φ ει ο Φ ρέντρικ Τζέιμσον, «επ ιβά λλ ετα ι ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινός».3 Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται α πό θεα μα τι­ κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας, α π ό ιμ π ερ ια ­ λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση - δηλαδή α πό τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες. Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να π ει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κά π ο ια δ ι­ δά γ μ α τα να π ροσφέρει στο παρόν. Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπω σιαστεί ιδια ίτερ α με την εξα ιρετικά βί­

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

27

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη π α τρ ίδ α του. την Αγγλία - διερ γα σία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία, την Κίνα, τη Ρωσία και την Ινδία. Ο Τ ρίστραμ Χαντ επισ ημ α ίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο π λα νή τη ς των π α ρ α γκ ο υπ ό λεω ν [Planet of Slums], το οποίο κα τα γρά φ ει τα «δυσώδη βουνά π ερ ιττω μ ά τω ν» π ου είναι γνω στά ως π αρ α γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λ άγος ή στην Ντάκα, μ οιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Έ ν γκ ελ ς Η κ α τ ά σ τ α σ η τη ς ε ρ γ α τ ικ ή ς τά ξη ς. Καθώς η Κίνα μ ετα τρ έπ ετα ι στο εργοστάσιο του πλανήτη, σχολιάζει ο Χαντ. «οι ειδι­ κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σ α γκ ά η ς θυμίζουν αλλόκοτα το Μ άντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκα ετία ς του 1 8 4 0 » / Μ ήπως δεν έχει ξεπ ερ ασ τεί ο μαρξισμός αλλά ο κα π ιτα λισμός; Ή δη στη βικτοριανή Αγγλία, ο Μαρξ θεω ρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του. Στην ακμή του ο κα π ιτα λισμός είχε π ρ ο α γ ά γ ει την κοινω νική ανάπτυξη, αλλά πλέον λειτουργούσε ως τρ ο χ ο π έδη της. Ο Μ αρξ π ίσ τευ ε π ω ς η κ α π ιτα λ ι­ στική κοινωνία, όσο κι αν υπερη φ α νευότα ν γ ια τα ν εω τερ ικ ά σ τοιχεία της, ήταν βουτηγμένη στις φ α ­ ν τα σιώ σεις, τον φετιχισμό. τον μύθο και την ειδ ω ­ λολατρία. Ο ίδιος ο Δ ιαφω τισμός της -η αυτάρεσκη π ίσ τη τη ς στην α νω τερ ότη τα της δικ ής της ορθολο γ ικ ό τη τα ς- α ποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας. Ή τα ν μεν ικανός να ε π ιτ ύ χ ει εκπληκτική πρόοδο, α λλά υ π ό μία άλλη έννοια ήταν α να γκα σμ ένο ς να π α σ χ ίζει γ ια να μην οπισθοδρομήσει. Το τελικό όριο

TERRY EAGLETON

του κα πιτα λισμού, σχολίασε κά π οτε ο Μαρξ, είναι το ίδιο το κεφάλαιο, του οποίου η α διάκοπη α ν α π α ­ ραγω γή α ποτελεί α πα ρ αβία στο σύνορο. Το π ιο δ υ ­ ναμικό κοινωνικό καθεστώ ς στην ιστορία χαρα κτη ­ ρίζεται λοιπόν α πό μια στατικότητα και επανάληψη. Το γεγονός ότι η λογική π ου το δ ιέ π ει π α ρ α μ ένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο γ ια τον οποίο η μαρξιστική κριτική που α σκείται σε αυτό παρ α μ ένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη. Αυτό θα έπ αυ ε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους π εριορισμούς του και να εγκαινιάσ ει κάτι εντελώς νέο. Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον π ου δεν θα α ν α π α ρ ά γ ει τελ ετου ργικά το π αρόν του - με, π ε ­ ριττό να προσθέσουμε, π ερισσότερες επιλογές... Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι­ κές προόδου ς. Ωστόσο, π α ρ ’ ότι ο συγκεκριμ ένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεώ ν μ ας είχε στη δ ι­ άθεσή του πολύ χρόνο γ ια να α π ο δ είξει π ω ς είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώ πινες α π α ι­ τήσεις, δεν έχει κάνει καμ ία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό. Πόσο θα περιμένουμε; Γιατί εξακολου­ θούμε να π ιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού­ τος που δημ ιουργείται μ ’ αυτόν τον τρόπο π α ρ α γω ­ γής θα κα τα στεί όταν έρθει το πλήρω μα του χρόνου δια θ έσ ιμ ος σε όλους; Ά ραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της ά κρας αριστεράς; Οι δεξιοί π ου π αρα δέχοντα ι ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν γ ια μια σκληρή πρα γμ ατικ ότητα αλλά οι εναλ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

29

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες, είναι τουλάχιστον, π α ρ ά την α δια ντρ οπιά τους, π ιο έντι­ μοι α πό εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν. Αν α πλ ά συνέβαινε να υπάρχουν π λού­ σιοι και φτωχοί, όπω ς υπάρχουν μαύροι και λευκοί, τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορω ν να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο­ μιούχους. Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι α πλ ά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος α πλ ά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες. Όντω ς ισχύει το τελευταίο· έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επ ειδή υπάρχουν εγκληματίες...

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ Δ ΥΟ

Μ πορεί ο μαρξισμός να τα πηγαίνει πολύ καλά στη θεωρία. Ω στόσο, όπ ου εφαρμόστηκε, κατέ­ ληξε στον τρόμο, την τυραννία και τις μαζικές δ ο λοφ ονίες σε ασύλλη πτη κλίμ ακα. Μ π ορ εί ο μαρξισμός να φ αίνεται καλή ιδέα σε εύπ ορους Δυτικούς ακαδημαϊκούς π ου έχουν την π ολυτέ­ λεια να εκλαμβάνουν ως δεδομένες την ελευθερία και τη δημοκρατία. Σ ε εκατομμύρια απλώ ν α ν­ θρώπων έφ ερε πείνα, κακουχίες, βασανιστήρια, καταναγκαστική ερ γα σ ία , διάλυση της οικονο­ μία ς κι ένα τερατω δώ ς κατα π ιεσ τικό κρά τος. Όσοι εξακολουθούν, σε πείσμα όλων αυτών, να υπ οστη ρίζουν τη θεωρία είτε είνα ι β ρ α δ ύνοες είτε ανήθικοι είτε α υταπ ατώ ντα ι. Σ οσιαλισμός σημαίνει έλλειψ η ελευθ ερ ία ς- επ ίσ η ς σημαίνει έλλειψη υλικών αγαθώ ν, αφ ού σε αυτήν οδη γεί αναγκαστικά η κατάργηση των αγορώ ν.

32

TERRY EAGLETON

Πλήθος Δυτικών είναι ένθερμοι υποστηρικτές α ιμ α ­ τοβαμμένων καταστάσεων. Οι χριστιανοί, π α ρ α δ είγ ­ ματος χάριν. Συμβαίνει, επίσης, ηθικοί κι ευσπλαγχνικοί άνθρω ποι να υποστηρίζουν πολιτισ μούς που είναι ολόκληροι βουτηγμένοι στο αίμα. Τα σύγχρονα κα πιτα λιστικά έθνη αποτελούν τον κα ρπό μ ιας ιστο­ ρικής διαδρομής που έχει σημαδευτεί α πό σκλαβιά, γενοκτονίες, βία κι εκμετάλλευση και είναι ακριβώς το ίδιο αποτρ όπ αιη με την Κίνα του Μάο ή τη Σοβι­ ετική Ένωση του Στάλιν. Και ο κα πιτα λισμ ός σφυρηλατήθηκε μέσα στο α ίμα και τα δάκρυα, μόνο που έχει επιβιώ σει γ ι ’ αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, ώστε να λησμονήσει εν πολλοίς τη φρίκη του π α ρ ελ­ θόντος του, κάτι που δεν ισχύει στην περίπτω σ η του σταλινισμού και του μαοϊσμού. Ο Μαρξ γλίτωσε α πό αυτή την αμνησία, εν μέρει επ ειδή έζησε κα τά την εποχή δημ ιουργία ς του συστήματος. Ο Μ άικ Ντέιβις γ ρ ά φ ει στο βιβλίο του Ό ψ ιμα βικ το ρ ια ν ά ο λ ο κ α υ τώ μ α τα [Late Victorian Holocausts] γ ια τα δ εκά δ ες εκατομμύρια Ινδιάνων, Αφρικανών, Κινέζων, Βραζιλιάνων, Κορεατών, Ρώσων και άλλων που πέθαναν κα τά τις τελευταίες δεκα ετίες του δ έ­ κατου ένατου α ιώ να εξα ιτία ς λιμών, ξηρασιών και α σθενειώ ν π ου θα μ π ορούσα ν κά λλ ισ τα να είχαν π ρολ η φ θεί. Πολλές α π ό α υ τέ ς τις κα τα σ τρ ο φ ές, όπ ω ς (π α ρ α δ είγ μ α το ς χάριν) η ά νοδος τω ν τιμώ ν των σιτηρών πάνω α π ό τις οικονομικές δυνατότητες των α πλ ώ ν α νθρώ πω ν, οφείλονταν στο δ ό γμ α της ελεύθερης α γορ ά ς. Και δεν χ ρ ειά ζετα ι να α να τρ έ­ ξουμε στους Βικτοριανούς γ ια να ανακαλύψουμε τέ­ τοιες τερα τω δίες. Τις δύο τελευταίες δεκα ετίες του

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

33

εικοστού αιώ να, ο αριθμός των ανθρώπων π ο υ ζουν με λιγότερα α π ό δύο δολάρια τη μέρα έχει αυξηθεί π αγκοσμίω ς κατά εκατό περ ίπ ου εκατομμύρια.' Σή­ μερα ένα σ τα τρ ία π α ιδ ιά στη Β ρετανία ζει κάτω α π ό το όριο της φ τώ χειας, την ίδια στιγμή π ο υ οι τρ α π εζ ίτες κα τσ ουφ ιά ζουν αν τύ χει και το ετήσιο μπόνους τους πέσει στο ένα ψωροεκατομμύριο λίρες. Σίγουρα ο κα π ιτα λισμ ός μάς έχει κληροδοτήσει, π έρ α α π ’ α υ τά τα εκτρώ ματα, και μ ερικά α νεκτί­ μητα α γα θά. Χωρίς τις μεσαίες τάξεις, τις ο π οίες ο Μ αρξ θ αύμαζε τόσο βαθιά, δεν θα είχαμ ε μεν μια ιστορία βιοτικής κι ερ γασ ια κή ς εξαθλίω σης, φ α σ ι­ σμού, ιμ περ ιαλ ισ τικ ώ ν πολέμω ν και τον Μελ Γκίμπσον, αλλά ούτε και μ ια κληρονομιά ελευθερίας, δημοκρατίας, πολιτικώ ν δικαιω μάτω ν, φεμινισμού, επιστημονικής προόδου και πολλών άλλων. Όμως και το λεγόμενο σοσιαλιστικό σύστημα είχε τα επ ιτεύγμα τά του. Η Κ ίνα και η Σ οβιετική Έ νωση έσυραν τους π ολίτες τους α π ό την οικονομική καθυστέρηση στον σύγχρονο βιομηχανικό κόσμο, όσο φ ρικτό κι αν ήταν το α νθρώ πινο κόστος - κόστος π ο υ ήταν τόσο υψηλό εν μέρει εξα ιτία ς της εχθρικότητας της κ α π ιτα λ ισ τικ ή ς Δύσης. Η εχθρ ικ ότητα αυτή α ν ά ­ γκα σε επ ίσ ης τη Σοβιετική Έ νω ση να επ ιδ ο θ εί σε μια κούρσα εξοπλισμών π ου επιδείνω σε ακόμη π ε ­ ρισσότερο την ήδη νοσούσα οικονομία της και τελικά την οδήγησε στην κατάρρευση. Ε ντω μ ετα ξύ όμω ς είχε κ α τα φ έρει μαζί με τους δορ υφ όρ ους της να ε π ιτ ύ χ ει χαμηλό κόσ τος σ τ έ­ γασης, καυσίμω ν, μετακινήσ εω ν κα ι πο λιτισ τικ ώ ν αγαθών, πλήρη απασχόληση και εντυπω σιακές κοι­

34

TERRY EAGLETON

νωνικές υπηρεσίες γ ια τους μίσους πολίτες της Ε υ­ ρώπης, καθώς κι έναν ασύγκριτα μεγαλύτερο βαθμό ισότητας και (εντέλει) υλικής ευημερίας α π ό αυτόν που απολάμβαναν προηγουμένω ς οι συγκεκριμένες χώ ρες. Η κομουνιστική Ανατολική Γ ερμ ανία μ π ο ­ ρούσε να καυχιέται ότι διέθετε ένα α πό τα καλύτερα συστήματα π αιδικ ής φ ροντίδας στον κόσμο. Η Σ ο ­ βιετική Έ νωση δια δραμά τισε ηρωικό ρόλο στη μάχη κατά του φασισμού και συνέβαλε στην ανατροπή της α ποικιοκρα τίας. Καλλιέργησε επίσης στους πολίτες της μια αλληλεγγύη την οποία τα δυτικ ά έθνη φ α ί­ νετα ι να επ ιτυγχά ν ο υν μόνο όταν σκοτώνουν τους α υτόχθονες άλλω ν χωρών. Σ ίγο υ ρ α όλα α υ τά δεν υποκαθιστούν την ελευθερία, τη δημοκρατία και τα κηπευτικά είδη στα ρά φια των καταστημάτων, αλλά δεν π ρ έπ ει να τα π αρα βλέπουμε. Η ελευθερία και η δημοκρατία κατέφθασαν τελικά να σώσουν το σοβιε­ τικό μπλοκ με μια οικονομική θεραπεία σοκ, η οποία αποτελεί ληστεία που δια π ρ ά ττετα ι μέρα μεσημέρι με το « σ εις» και με το « σ α ς», και μ ετα φ ρ ά ζετα ι στους τεχνικούς όρους: ιδιωτικοποίηση, ανεργία γ ια δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπων, αλματώδης αύξηση της φ τώ χειας και της ανισότητας, κλείσιμο των δω ­ ρεάν π αιδικώ ν σταθμών, α πώ λεια των δικαιω μάτω ν των γυναικώ ν και σχεδόν πλήρης αποσάθρωση των δικτύω ν κοινωνικής π ρόνοιας, τα ο π ο ία είχαν κα ­ λύψ ει τόσο ικα νοπ οιητικά τις α νά γκες αυτώ ν των χωρών. Ωστόσο οι ζημιές του κομουνισμού σχεδόν ισοφα­ ρίζουν τα οφέλη του. Μ πορεί να ήταν σχεδόν α να ­ π όφ ευ κ το κ ά π οιο είδος δικ τα τορ ικ ής δ ια κυβέρνη ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

35

σης υπό τις ά γριες συνθήκες της πρώ ιμης Σοβιετικής Έ νωσης, δεν ήταν όμως α νάγκη αυτή να π ά ρ ει τη μορφή του σταλινισμού ή κάποιου ανάλογου καθε­ στώτος. Γενικά, ο μαοϊσμός και ο σταλινισμός α ποτέλεσαν τσαπατσούλικα, αιματοβαμμένα π ειρά μ ατα, τα οποία έκαναν την ίδια την ιδέα του σοσιαλισμού να βρομάει στα ρουθούνια πολλών α πό εκείνους που κατοικούσαν σε άλλα μέρη του κόσμου και θα μ π ο ­ ρούσαν να ωφεληθούν τα μάλα α πό αυτόν. Τι γίν ε­ τα ι όμως με τον καπιταλισμό; Την ώρα που γράφ ω αυτό το βιβλίο, υπάρχουν εκατομμύρια άνεργοι στη Δύση, και ο αριθμός τους αυξά νετα ι σταθερά, οι δε κα π ιτα λισ τικές οικονομίες έχουν α πο φ ύγει την κ α ­ τάρρευση μόνο και μόνο επ ειδή σφ ετερίζονται τρ ι­ σεκ α τομμύρ ια δολά ρ ια α π ό τους π ο λίτες τους. Οι τρ α π εζίτες και οι μεγαλοεπενδυτές, οι οποίοι έχουν φέρει το παγκόσ μιο οικονομικό σύστημα στο χείλος της αβύσσου, συνω στίζονται στα ιατρ εία των π λ α ­ στικώ ν χειρουργώ ν, α π ό φόβο μ ήπω ς τίπ ο τ ε α γα νακ τισμένοι π ο λ ίτες του ς α να γνω ρίσ ουν κα ι το υ ς λιντσάρουν. Η α λήθεια είναι ότι ο κ α π ιτα λισ μ ό ς φ έρνει και καλά α ποτελέσμ α τα , υπ ό την έννοια ότι έχει δημ ι­ ουργήσει α νείπ ω τη ευ μ ά ρ εια σε ορισ μένες π ερ ιο ­ χές του κόσμου. Ό μω ς το έχει επιτύχει, ό πω ς και ο Σ τάλιν και ο Μάο, με τρομερό α νθρώ πινο κόστος. Το θέμα δεν είναι μόνο οι γενοκτονίες, οι λιμοί, ο ιμπεριαλισμός και το δουλεμπόριο. Το σύστημα έχει επίσης αποδειχτεί ανίκανο να π α ρ ά γει υλικό πλούτο χω ρίς να δ ημιουργεί παράλληλα τερ ά σ τιο υς θύλα­ κες α νέχειας και στερήσεων. Ε νδέχεται βέβαια αυτό

36

TERRY EAGLETON

να μην έχει και μεγάλη σημασ ία μακροπρόθεσ μα, αφού ο κα π ιτα λιστικός τρόπος ζωής α πειλεί πλέον να καταστρέψ ει ολοσχερώς τον πλανήτη. Έ ν α ς δ ια ­ κεκριμένος Δ υτικός οικονομολόγος π ερ ιέγρ α ψ ε την κλιματική αλλαγή ως «τη μεγαλύτερη α π ο τυ χία της α γορά ς στην ιστορ ία».2 Ο ίδιος ο Μ αρξ δεν θεώρησε ποτέ ότι ο σοσιαλι­ σμός θα μπορούσε να π ρα γ μ α τω θ εί υπ ό συνθήκες φ τώ χεια ς. Κ ά τι τέτο ιο θα ήταν το ίδιο α λλόκοτο με το να α να π τυχθ εί το δ ια δ ίκ τυ ο τον Μ εσαίωνα. Ούτε κανένας μαρξιστής πριν α π ό τον Στάλιν θεώ­ ρησε εφικτό κάτι τέτοιο, συμπεριλαμβανομένου του Λένιν. του Τρότσκι και των υπόλοιπω ν ηγετών των μπολσεβίκων. Δεν μ πορείς να α ναδιοργανώ σεις τον π λούτο π ρ ο ς όφελος όλων αν υ π ά ρ χει εξα ιρ ετικ ά λίγος πλούτος π ρος αναδιοργάνω ση. Δεν μπορείς να κ α τα ρ γή σ εις τις κοινω νικές τά ξ εις υπ ό κα θεστώ ς βιοτικών στερήσεων, αφού οι συγκρούσεις γ ια ένα υλικό πλεόνασμα υπερβολικά ισχνό γ ια να καλύψει τις α νά γκες όλων α π λ ά θα τις αναβιώ σουν. Ό π ω ς σχολιάζει ο Μαρξ στη Γερμανική ιδεολο γία , μια επ α ­ νάσταση υπό τέτοιες συνθήκες έχει ως αποτέλεσμ α να επ α να κά μ ψ ουν οι « π α λ ιές βρομο δο υλειές» (ή, σε λιγότερο κομψή μετάφραση, οι « ίδιες π αρω χη μ έ­ νες μ π ούρ δες»). Το μόνο π ου θα κα τα φ έρεις είναι ένα σοσιαλιστικοποιημένο κα θεστώ ς βιοτικών σ τε­ ρήσεων. Αν π ρ έ π ει να συσσω ρεύσεις κεφάλαιο λίγο πολύ α π ό το μηδέν, τότε ο π ιο α π ο τελ εσ μ α τικ ό ς τρόπος γ ια να το κάνεις, όσο βάναυσος κι αν είναι αυτός, είναι η εκμετάλλευση του κινήτρου του κέρ­ δους. Το άπληστο ιδιοτελές συμφέρον συνήθως συσ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

37

σωρεύει πλούτο εξα ιρ ετικ ά γρήγορα, αν και συνήθως επ ισ ω ρεύει τα υτό χρ ο ν α και εξαιρετικά εκτεταμένη φτώ χεια. Ο ύτε θεώ ρησαν π ο τέ οι μ α ρξισ τές ότι θα ήταν δυνατόν να π ρα γ μ α τω θ εί ο σοσιαλισμός σε μία μόνο χώ ρα. Το κίνημα ή θα ήταν διεθνές ή δεν θα ήταν τίποτα . Επρόκειτο γ ια μια πρα γματιστική υλιστική αξίωση, όχι γ ια σ υναισθηματικά ιδεαλιστική. Αν μια σοσιαλιστική χώ ρ α α π οτύ γχα νε να εξασφαλίσει δ ι­ εθνή υποστήριξη σ ’ έναν κόσμο όπου η π α ρ α γω γή ήταν εξειδικευμένη και καταμερισμένη σε διάφ ορες χώρες, δεν θα είχε τη δυνατότητα πρόσβασης στους παγκόσμιους βιοτικούς πόρους έτσι ώστε να καλύψει τις ζωτικές ανά γκες της. Ή ταν απίθανο να επαρκεί ο π αρ α γω γικός π λούτος μίας μόνο χώρας. Η αλλόκοτη έννοια του σοσιαλισμού σε μία μόνο χώ ρα επινοήθηκε τη δ εκα ετία του 1920 α π ό τον Στάλιν, εν μέρει ως μια κυνικά εκλογικευτική αντίδραση στο γεγονός ότι δεν είχαν σταθεί ικανές άλλες χώρες να συντρέ­ ξουν τη Σοβιετική Έ νωση. Σε καμ ία περίπτω σ η δεν υποστηρίζει κά τι τέτοιο ο ίδιος ο Μαρξ. Οι σοσια­ λιστικές επ α να σ τά σ εις, βέβαια, π ρ έ π ει α π ό κάπου να ξεκινήσουν. Αλλά δεν μπορούν να ολοκληρωθούν εντός εθνικών συνόρων. Το να κρίνει κανείς τον σο­ σιαλισμό βάσει τω ν αποτελεσμά τω ν του εντός των ορίων μιας α π ελ π ισ τικ ά απομονωμένης χώ ρας ισοδ υναμεί με το να βγάζει κανείς συμπερά σμ α τα γ ια την ανθρώπινη φυλή βάσει κά π οια ς μελέτης επάνω σε ψ υχοπ αθείς στο Κ αλαμαζού.3 Η οικοδόμηση μιας οικονομίας α πό πολύ χαμηλό επ ίπ εδ ο α ποτελεί εξουθενω τικό και α ποκαρδιω τικό

38

TERRY EAGLETON

έργο. Είναι α πίθανο οι π ολίτες να υποστούν οικειοθελώς τις κακουχίες ενός τέτοιου εγχειρήματος. Έ να τέτοιο σχέδιο ή θα εκτελεστεί σταδιακά, υπό δημο­ κρατικό έλεγχο και σύμφωνα με σοσιαλιστικές αξίες, ή α πό ένα α υτα ρχικό κράτος, π ου θα εξα ναγκά σει τους π ολίτες του να κάνουν ό,τι είναι απρόθυμοι να αναλάβουν εθελοντικά. Τέτοια περίπτω ση α ποτελεί η στρατιω τικοποίηση της ερ γασ ία ς στην μπολσεβικική Ρω σία. Το τρ ομ α κτικά ειρω νικό α πο τέλεσ μ α είναι η υπονόμευση του πολιτικού εποικοδομήματος του σοσιαλισμού (λαϊκή δημοκρατία, γνήσια αυτοκυ­ βέρνηση) α κριβώ ς με την π ρο σ π ά θ εια δημ ιο υρ γία ς της οικονομικής βάσης του. Κάτι ανάλογο με το να π α ς ως προσκεκλημένος σ ’ ένα π ά ρ τι και ν ’ α να κα ­ λύψ εις ότι π ρ έ π ει όχι μόνο να ψ ήσεις το κέικ και να παρα σκευά σεις την μπίρα, αλλά και να σκάψ εις τα θεμέλια του σπιτιού και να στρώ σεις τις σανίδες του π ατώ ματος. Δεν θα σου έμενε και πολύς χρόνος να διασκεδάσεις. Οι ιδεώ δεις π ροδιαγρα φ ές του σοσιαλισμού είναι: ειδικευμένος, μορφωμένος, π ολιτικά καλλιεργημένος πληθυσμός, ακμαίοι δημόσιοι θεσμοί, εξελιγμένη τε­ χνολογία, δια φ ω τισ μ έν ες φιλελεύθερες παρ α δό σ εις και η έξη της δημοκρατίας. Είναι α πίθανο να έχεις οτιδήπ οτε α π ό α υ τά αν δεν είσα ι σε θέση να ε π ι­ σκευάσεις τους μελαγχολικά λιγοστούς αυτοκινητο­ δρόμους σου ή δεν διαθέτεις καμία άλλη πρόνοια γ ια την αρρώ στια ή τη λιμοκτονία π έρ α α π ό ένα κα τοι­ κίδιο γουρούνι. Ειδικά οι χώ ρες π ου έχουν υποστεί α ποικιοκρα τικά καθεστώ τα είναι εξα ιρετικ ά πιθανό να στερούνται τα π ροα ναφ ερθέντα πλεονεκτήματα.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

39

αφού οι α ποικιοκρα τικές δυνά μεις δεν έχουν μείνει ακριβώ ς στην ιστορία γ ια τον ιδια ίτερ ο ζήλο τους να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη πολιτικών ελευθεριών ή δημοκρατικώ ν θεσμώ ν μ ετα ξύ των υπ ο τα κτικώ ν τους. Ό π ω ς επ ιμ έν ει ο Μαρξ. ο σοσιαλισμός α π α ιτ ε ί επίσης μια μείωση των ωρών εργασίας - εν μέρει για να π αρά σχει στους πολίτες ελεύθερο χρόνο γ ια π ρο ­ σω πική ολοκλήρωση, εν μέρει γ ια να δημιουργήσει χρόνο γ ια την ευόδωση της πολιτικής και οικονομι­ κής αυτοκυβέρνησης. Δεν μπορείς να το κάνεις αυτό αν οι άνθρω ποι δεν έχουν π α π ο ύ τσ ια να φ ο ρ έσο υν και η διανομή παπ ουτσ ιώ ν σ' εκατομ μ ύρια π ολίτες θ ’ α π α ιτή σ ει π ιθ α ν ό τα τα ένα συγκεντρω τικό γ ρ α ­ φ ειοκρατικό κράτος. Αν η χώ ρα σου δεχτεί εισβολή α πό μια ομά δα εχθρικών καπιταλιστικώ ν δυνάμεων, όπω ς συνέβη με τη Ρωσία στο ξεκίνημα της επ α ν ά ­ στασης τω ν μπολσεβίκω ν, θα π ροβά λει ως ακόμη π ιο επ ιτ α κ τικ ά α να π ό φ ευ κ τη η εγκα θίδρ υσ η ενός α υταρχικού κράτους. Η Β ρετανία κα τά τη διά ρκεια του Β' Π α γκοσμίου π ολέμου δεν θα μπορούσε σε καμία π ερίπτω σ η να ονομαστεί απολυταρχία, όμως δεν ήταν ε π ’ ουδενί ελεύθερη χώρα. και δεν θα περίμενε κανείς να είναι. Για ν ’ ακολουθήσεις λοιπόν σοσιαλιστικό δρόμο, π ρ έ π ει να έχεις π α π ο ύ τσ ια να φορέσεις, και μ ά λι­ στα καλά. Κ ανένας μαρξιστής, α π ό τον Μ αρξ και τον Έ νγκελ ς μέχρι τον Λένιν και τον Τρότσκι, δεν ονειρεύτηκε ποτέ οτιδήποτε άλλο. Ή, αν δεν έχεις ο ίδιος καλά π α π ούτσ ια να φορέσεις, π ρέπει να σπεύσει να σε βοηθήσει κάποιος αρκετά εύπορος γείτονας

40

TERRY EAGLETON

που συμμερίζεται τις ιδέες σου. Στην περίπτω ση των μπολσεβίκων, οι γείτονες (ιδίω ς η Γερμανία) έπ ρ επ ε να κάνουν κι αυτοί τις δικές τους επανα στά σεις. Αν οι εργατικές τά ξεις αυτών των χωρών κατάφερναν, παράλληλα με την επανάσταση των μπολσεβίκων, να ανατρέψουν τους δικούς τους κα π ιτα λιστές αφέντες και να αποκτήσουν τον έλεγχο των μέσων π α ρ α γω ­ γής τους, θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν α υτές τ ις π λ ο υ τ ο π α ρ α γ ω γ ικ ές δ υ ν ά μ εις γ ια να σώ σουν α π ό το ν α υ ά γ ιο το π ρ ώ το ερ γ α τικ ό κρ ά το ς στην ιστορία. Δεν π ρ ό κ ειτα ι γ ια τόσο α πίθα νο σενάριο όσο ακούγεται. Εκείνη την εποχή, η Ευρώπη βρισκό­ ταν σε επ ανα στα τικό αναβρασμό, καθώς συμβούλια αντιπροσώ πω ν εργατώ ν και στρατιω τώ ν (ή σοβιέτ) ξεφ ύτρω ναν σε δ ιά φ ο ρες πόλεις, όπ ω ς στο Βερο­ λίνο, τη Βαρσοβία, τη Βιένη, το Μόναχο και τη Ρίγα. Όταν καταπνίγηκαν α υτές οι εξεγέρσεις, ο Λένιν και ο Τρότσκι ήξεραν ότι και η δική τους επ ανά στα ση βρισκόταν σε δεινή θέση. Δεν ισχυρίζομαι ότι η οικοδόμηση του σοσ ια λι­ σμού είναι ανέφικτη υπό υλικά μειονεκτικές συνθή­ κες, αλλά ότι χω ρίς επ α ρ κ είς υλικούς π όρους έχει την τάση να ακολουθεί στρεβλή π ορεία και να κ α τα ­ λήγει στην τερατώ δη καρικατούρα του σοσιαλισμού ως σταλινισ μού. Η επ α νά σ τα σ η τω ν μπολσεβίκω ν βρέθηκε σύντομα πολιορκημένη α π ό ιμ π ερ ια λ ισ τι­ κούς δ υτικ ούς σ τρα τούς κι επίσης υπό την απειλή της αντεπανάσ τασ ης, της σοβαρής έλλειψης τρ ο φ ί­ μων στις π όλεις και ενός π ολυα ίμ α κ το υ εμφ υλίου π ολέμ ου . Ή τα ν εγ κ α τα λ ειμ μ έν η σ ’ έναν ω κεα νό εχθρικών κα τά κανόνα χωρικών, π ου δεν εννοούσαν

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

41

να π αραδώ σουν υπό την απειλή των όπλων στις λι­ μοκτονούσες πόλεις το επίμοχθο πλεόνασμά τους. Η ανεπαρκής κα πιτα λιστική βάση, το ολέθρια χαμηλό επ ίπ εδ ο υλικής παραγω γής, η α νεπάρκεια πολιτικών και διοικητικώ ν θεσμών, μ ια εξαντλημένη εργατική τάξη, οι εξεγέρσεις των χωρικών και μια διογκωμένη γρ αφ ειοκρατία , α ντάξια της τσαρικής, έριξαν ευθύς εξαρχής την επανά στα ση σε βαθιά νερά. Τελικά οι μπολσεβίκοι υποχρεώ θη κα ν να εξα ναγκά σ ο υ ν τον λιμοκτονούντα, α πελ πισ μ ένο, καταβεβλημένο α π ό την πολεμική προσ πά θ εια λαό τους να βαδίσει στη σύγχρονη εποχή υπό την απειλή των όπλων. Μεγάλη μ ερίδα των πλέον πολιτικοποιημένω ν εργατώ ν τους είχε χαθεί στον υποδαυλιζόμενο α πό τη Δύση εμ φ ύ­ λιο πόλεμο, κι έτσι η κοινωνική βάση του μπολσεβικικού κόμ μα τος είχε συρρικνω θεί. Το κόμμα δεν άργησε να σφ ετεριστεί τα σοβιέτ τω ν εργατώ ν και να καταργήσει την ανεξαρτησία του τύ πο υ και της δικαιοσύνης. Απαγόρευσε την πολιτική διαφ ω νία και τα α ντιπ ολιτευτικ ά κόμματα, μεθόδευσε την εκλο­ γικ ή νοθεία κα ι σ τρ α τιω τικ ο π ο ίη σ ε την ερ γα σ ία . Αυτό το α δ ίσ τ α κ τα α ντισ οσ ια λισ τικό π ρ ό γ ρ α μ μ α είχε ω ς υπ όβα θρ ο τον εμφ ύλιο πόλεμο, τον εκ τε­ ταμένο λιμό και την ξένη εισβολή. Η οικονομία της Ρω σίας ήταν ερειπω μένη και ο κοινωνικός ιστός της σε αποσύνθεση. Κ α τά τρ α γικ ή ειρω νεία, η ο π ο ία έμελλε να σημαδέψ ει συνολικά τον εικοστό αιώνα, ο σοσιαλισμός α π ο δ είχτη κ ε λιγότερο εφ ικ τό ς εκεί όπου ήταν περισσότερο αναγκαίος. Ο ιστορικός Ισα άκ Ν τόιτσερ π ερ ιγ ρ ά φ ει τις εν λόγω π ερ ισ τάσ εις με τη συνήθη α παράμιλλη ευ φ ρ ά ­

42

TERRY EAGLETON

δ ειά του. Οι τότε π ερισ τάσ εις στη Ρωσία «σήμαιναν ότι η πρώ τη και μέχρι στιγμής μοναδική προσ πάθεια οικοδόμησης του σοσιαλισμού έπ ρ επ ε να αναληφθεί υπό τις χειρότερες δυνα τές συνθήκες, χω ρίς τα π λ ε­ ονεκτήματα ενός εντατικού διεθνούς καταμερισμού εργασίας, χω ρίς τη γονιμοποιό επιρροή παλιώ ν και πολυσύνθετων πολιτισμικών παραδόσεων, σ' ένα π ε ­ ριβάλλον σαρωτικής υλικής και πολιτισμικής ένδειας, το οποίο ήταν τόσο τραχύ και πρω τόγονο ώστε υ π ο ­ νόμευε και παραμόρφωνε τον ίδιο τον αγώ να γ ια τον σοσιαλισμό».4 Μόνο ένας άκρως ξετσ ίπω τος επ ικ ρ ι­ τής του μαρξισμού θα ισχυριζόταν ότι όλα α υτά δεν έχουν σημασία γ ια τί ο μαρξισμός α ποτελεί ούτως ή άλλως απολ υτα ρ χικ ό δόγμ α . Σύμ φ ω να μ ’ αυτή τη λογική, αν α ύριο ο μ αρξισμός εγ κα θ ιδ ρ υό τα ν στις Χόουμ Κ άουντις,5 μέσα στην εβδομά δα θα υπήρχαν στο Ν τόρκινγκ6 σ τρα τόπ εδα εργασίας. Ο ίδιος ο Μ αρξ κατέκρινε, όπ ω ς θα δούμε, τον άκα μ πτο δογματισμό, τη στρατιω τική τρομοκρατία, την πολιτική καταπίεση και την αυθαιρεσία της κρα­ τικής εξουσίας. Π ίστευε στη λογοδοσία τω ν π ο λιτι­ κών α ντιπ ρ οσ ώ π ω ν α π ένα ντι στους εκ λο γείς το υ ς και επέκρινε τους Γερμανούς σοσιαλδημοκράτες της επ οχής του γ ια τον κρα τισμό τους. Ε π έμ εν ε στην ελευθερία του λόγου και τις π ολιτικ ές ελευθερίες, αποστρεφόταν με φρίκη την κα τα ναγκα στική δημι­ ουργία ενός αστικού προλεταριάτου (εν προκειμένω, στην Α γγλία) και υποστήριζε ότι η κοινοκτημοσύνη στην ύ π α ιθ ρ ο θα έ π ρ ε π ε να π ρ ο κ ύ ψ ει μ έσ α α π ό μια δ ιερ γα σ ία εθελοντικού και όχι κ α τα ν α γ κ α σ τικού χαρακτήρα. Ό ντας ωστόσο ένας ά νθρω πος που

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

43

αντιλαμβα νόταν ότι ο σοσ ιαλισμός δεν μ π ο ρεί να ευδοκιμήσει υπό συνθήκες φτώχειας, θα κατανοούσε α πόλυτα την α ποτυ χία της ρωσικής επανάστασης. Μ άλιστα, υπ ό μία π α ρ ά δ οξη έννοια, ο σ τα λιν ι­ σμός, α ντί να δ υσ φ η μεί το έρ γο του Μ αρξ, μ α ρ ­ τυρεί την εγκυρότητά του. Αν θέλεις μ ια πεισ τικ ή π ερ ιγρ α φ ή του π ώ ς π ρο κ ύπ τει ο σταλινισμός, π ρ έ ­ π ει να α να τρ έξεις στον μαρξισμό. Οι α π λ ές ηθικές κα τα δ ίκ ες του θηρίου δεν αρκούν. Π ρέπει να γ νω ­ ρίζουμε υπ ό π ο ιες υλικές συνθήκες γεννιέτα ι, π ώ ς σ υ μ π ερ ιφ έ ρ ετα ι και π ώ ς μ π ορεί να εκλείψ ει, και α υτή η γνώ ση έχει κ α τα κτη θ εί στην εν τέλ ειά της α π ό ορισ μένα κύρια ρ εύ μ α τα του μαρξισμού. Τ έ­ τοιοι μαρξιστές, οπ αδοί συνήθως του Λέον Τρότσκι ή κά π οιου «ελευθεριακού» σοσιαλισμού, διαφ έρουν α π ό τους Δ υτικούς φ ιλελεύθερους στο εξής βασικό σημείο: η κριτική του ς κ α τά τω ν α πο κ αλ ο ύμ ενω ν κομουνιστικών κοινωνιών είναι πολύ π ιο βαθιά. Δεν αρκέστηκαν σε μ ελαγχολικές εκκλήσεις γ ια π ερ ισ ­ σότερη δημ οκ ρατία και π ολιτικ ά δ ικ α ιώ μ α τα . Αντ’ αυτού επισήμαναν, ως κατεξοχήν σοσιαλιστές, την α νά γκη ολικής α να τρ ο π ή ς του κ α τα π ιεσ τικ ο ύ συ­ στή μ α το ς. Ε π ιπ λέο ν , ξεκίνησαν την κρ ιτική το υ ς σχεδόν α π ό την π ρώ τη μ έρ α εξου σ ίας του Σ τάλιν και δεν έπ α ψ α ν π οτέ να την επαναλαμ βάνουν. Πα­ ράλληλα, π ροειδ οπ οιού σ α ν ότι ενδεχόμενη κ α τά ρ ­ ρευση του κομ ουνιστικ ού σ υ στή μ ατο ς θα γ ινό τα ν π ρ ο ς όφ ελος ενός α ρ π α κ τικ ο ύ κ α π ιτα λ ισ μ ο ύ π ο υ καραδοκούσε πεινασμένος γ ια να επ ιδοθεί σε π λ ιά ­ τσ ικ ο α νά μ εσ α σ τα χ α λ ά σ μ α τα . Ο Λέον Τρότσκι π ροέβλεψ ε ακριβώ ς ένα τέτοιο τέλος γ ια τη Σ οβιε­

TERRY EAGLETON

τική Ένωση, και επ ιβεβαιώ θηκε πριν α πό π ερ ίπ ο υ είκοσι χρόνια. Φ ανταστείτε μια ελαφρώς παρανοϊκή ομάδα κα π ιτα ­ λιστών με την ειδική αποστολή να μετατρέψ ει, μέσα σ ’ ένα εξω πρ α γμ α τικά σύντομο χρονικό διάστημα, μια μεσαιωνική συντεχνία σ ’ ένα σύνολο α δίσ τακ τα α ρ πα κτικώ ν και τεχνολογικά υπ ερσύγχρονω ν ε π ι­ χειρηματιώ ν που θα μιλούν τη διάλεκτο των δημο­ σίων σχέσεων και των οικονομικών της ελεύθερης αγοράς. Άραγε το γεγονός ότι το π είρ α μ α θα α π ο ­ δ ειχτεί κα τά π ά σ α πιθ ανότη τα κά τι λιγό τερ ο α π ό εντυπω σιακά επ ιτυχές συνιστά δίκαιη καταδίκη του κα π ιτα λισ μ ού ; Σ ίγου ρ α όχι. Το να ισχυριστεί κ α ­ νείς κά τι τέτοιο ισοδυναμεί με το να υ π ο σ τηρ ίξει ότι π ρ έπ ει να διαλυθούν οι Π ροσκοπίνες επ ειδή δεν μπορούν να λύσουν ορισ μένα π ερ ίπ λ ο κ α προβλή ­ μ α τα της κβαντικής φυσικής. Οι μαρξισ τές δεν π ι­ στεύουν ότι η σπ ουδα ία φιλελεύθερη π αράδοση α πό τον Τόμας Τζέφφερσον μέχρι τον Τζον Σ τιούα ρτ Μιλ ακυρώ νεται α πό την ύπαρξη μυστικών φυλακώ ν της CIA γ ια τον βασανισμό μουσουλμάνων, ακόμη κι αν τέτοιες φ υλακές αποτελούν κομμάτι της π ολιτικ ής των σημερινώ ν φ ιλελεύθερω ν κοινωνιώ ν. Ό μ ω ς οι επ ικ ρ ιτέ ς του μαρξισμού σ π ανίω ς είνα ι πρό θυ μ ο ι να π αρα δεχτούν ότι οι δ ίκ ες-π α ρ ω δ ία κα ι η μαζική τρομοκρατία δεν τον αναιρούν. Υπάρχει ωστόσο και μία άλλη έννο ια υ π ό την οποία κά ποιοι θεωρούν τον σοσιαλισμό α νεφ ά ρ μ ο ­ στο. Ακόμη κι αν τον οικοδομούσες υ π ό συνθήκες ευ μ ά ρ εια ς, π ώ ς θα μ π ορού σ ες π ο τέ να έχ εις μ ια

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

45

πολυσύνθετη σύγχρονη οικονομία χω ρίς α γο ρ ές; Η απάντηση π ου δίνουν ολοένα και περισσότεροι μ α ρ­ ξιστές είναι ότι δεν χ ρ ειά ζετα ι κά τι τέτο ιο . Κ ατά την άποψ ή τους, οι α γορ ές θα εξακολουθούσαν να υ π ά ρ χου ν σε μ ια σοσ ιαλιστική οικονομία, ως ο ρ ­ γανικό κομμά τι της. Ο λεγόμενος σοσιαλισμός της α γορά ς ορα μα τίζετα ι ένα μέλλον στο οποίο τα μέσα π α ρ α γω γή ς θα ανήκουν μεν στην κοινω νία, αλλά αυτοδιοικούμενοι συνεταιρισμοί θα ανταγω νίζονται μετα ξύ τους στις α γο ρ ές.7 Κ α τ’ α υτόν τον τρόπο, θα μπορούσαμε να διατηρήσουμε κάποια πλεονεκτή­ μ α τα της α γορά ς και να α πα λλα γούμ ε α π ό κά π ο ια ελαττώ ματά της. Στο επ ίπ εδο των μεμονωμένων ε π ι­ χειρήσεων, ο συνεργατισμός θα εξασφάλιζε αυξημένη α π ο τε λ εσ μ α τικ ό τη τα , α φ ού τα σ το ιχ εία δείχνο υ ν ότι είναι σχεδόν π άντοτε το ίδιο ή και περισσότερο αποδοτικός α π ό την κα π ιτα λιστική επιχειρημ α τική δρασ τηριοποίηση. Στο επ ίπ εδ ο της ο ικονομ ία ς ως όλου, ο ανταγωνισμός διασφαλίζει ότι δεν θα ανακύψουν τα προβλήματα πληροφόρησης, κατανομής των κρατικώ ν πιστώ σεω ν και προσ φοράς κινήτρων που σχετίζονται με το π α ρ α δ οσ ια κό σταλινικό μοντέλο κεντρικού σχεδιασμού. Μ ερικοί μ α ρ ξ ισ τ ές θεω ρούν ότι κα ι ο ίδ ιο ς ο Μ αρξ ήταν σοσ ια λιστή ς της α γορ ά ς, το υ λά χισ το ν υπό την έννοια ότι π ίσ τευε π ω ς η αγορά θα εξακο­ λουθούσε να υφ ίστα τα ι κα τά τη μεταβατική π ερίοδο μετά τη σοσιαλιστική επανάσταση. Θεωρούσε επίσης ότι η α γορ ά δεν ήταν μόνο θεσμός εκμετάλλευσης, αλλά και χειραφέτησης, καθώ ς είχε συντελέσει στην α πελευθέρω ση των ανθρώπων α π ό την προηγούμενη

46

TERRY EAGLETON

εξάρτησή τους α π ό αφέντες και άρχοντες. Η αγορά ξεγυμνώνει τις κοινωνικές σχέσεις α πό την αύρα μυ­ στηρίου που τις περιβάλλει και φανερώνει την ωμή π ρα γμ ατικ ότητά τους. Ο Μαρξ έδωσε τόση σημασία σ ’ αυτό το σημείο, ώστε η φιλόσοφος Χάννα Άρεντ περιέγρα ψ ε κάποτε τις εναρκτήριες σελίδες του Κ ο ­ μ ο υ νιστικ ού Μ α ν ιφ έσ το υ ως «το κορυφαίο εγκώ μιο του κα π ιτα λισ μ ού ».8 Οι σοσιαλιστές της αγορά ς το ­ νίζουν επίσης π ω ς οι αγορές δεν αποτελούν σε καμία περίπτω σ η αποκλειστική ιδιαιτερότητα του κ α π ιτα ­ λισμού. Ακόμη και ο Τρότσκι, γεγονός που ίσως να ξαφνιάσει κάπ οιου ς οπ αδούς του, πήρε θέση υπ έρ της α γορ ά ς, αν και μόνο όσον α φ ορ ά τη μ ετα β α ­ τική προς τον σοσιαλισμό περίοδο και σε συνδυασμό με οικονομικό σχεδίασμά. Προέβαλε το επιχείρημ α ότι η α γορ ά ήταν α να γ κ α ία ως ερ γα λ είο ελέγχου της καταλληλότητας και της ορθολογικότητας του σχεδιασμού. αφού «ο οικονομικός απολογισμ ός εί­ ναι α δια νόη τος χω ρίς τις σχέσεις της α γο ρ ά ς» .9 Ο Τρότσκι υπήρξε, μ αζί με τη σοβιετική «Α ριστερή Αντιπολίτευση», σφοδρός επ ικ ρ ιτή ς της λεγόμενης κατευθυνόμενης οικονομίας. Ο σοσιαλισμός της αγοράς κα τα ργεί την ιδιωτική ιδιοκτησία, τις κοινωνικές τά ξεις και την εκ μ ετά λ­ λευση. Επίσης, μ ετα φ έρ ει την οικονομική δύναμη στα χέρια των ίδιων των π αρα γω γώ ν. Χάρη σε όλα αυτά, συνιστά ευπρόσδεκτη πρόοδο έναντι της κ α π ι­ ταλιστικής οικονομίας. Ωστόσο ορισμένοι μαρξιστές αντιτείνουν ότι διατηρεί υπερβολικά πολλά κ α π ιτα ­ λιστικά στοιχεία. Στον σοσιαλισμό της αγοράς, θα εξακολουθούσε να υπ ά ρ χει εμ π ορ ευμ α τική π α ρ α ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

47

γω γή, ανισότητα, α νεργία κα ι η δράση τω ν δ υ ν ά ­ μεων της α γορ ά ς π έρ α α πό τον ανθρώ πινο έλεγχο. Πώς θα μπορούσε να αποφ ευχθεί η μετατροπή της εργατικής τάξης σε φυτώ ριο συνεργατικών κ α π ιτα ­ λιστών που μεγιστοποιούν τα κέρδη τους, υποβαθμί­ ζουν την ποιότητα των προϊόντων, παραβλέπουν τις κοινω νικές α νά γκες και ενθαρρύνουν τον κ α τα ν α ­ λωτισμό με σκοπό την αέναη συσσώρευση πλούτου; Πώς θα μπορούσε να α ποφ ευχθεί η π ά γ ια τακτική των αγορώ ν να κινούνται με γνώ μονα β ραχυπρόθε­ σμες σκοπιμότητες, η συνήθειά τους να αγνοούν τη συνολική κοινωνική εικόνα και τα μακροπρόθεσμα αντικοινωνικά α ποτελέσμα τα της μερικής π ρ ο ο π τι­ κής που χαρακτηρίζει τις δικές τους α ποφ άσ εις; Η π α ιδ ε ία και η κρατική ε π ο π τε ία θα μπορούσαν να μειώσουν αυτούς τους κινδύνους, ωστόσο ορισμένοι μαρξιστές προσβλέπουν σε μια οικονομία που δεν θα είναι ούτε κεντρικά σχεδιασμένη ούτε υπό το κράτος της α γο ρ ά ς.10 Σύμφω να με αυτό το μοντέλο, οι π ό ­ ροι θα κατανέμονται με δια π ρα γμ α τεύσ εις ανάμεσα σε παραγω γούς, καταναλωτές, περιβαλλοντιστές και άλλες σχετικές κοινωνικές ομάδες, μέσα α πό δίκτυα συμβουλίων που θα σχηματίζονται με κριτήριο τον χώ ρο ερ γα σ ία ς, τον τό π ο κα το ικ ία ς και το κ α τα ­ ναλω τικό ενδια φ έρον. Οι γ εν ικ ές π α ρ ά μ ετρ ο ι της οικονομίας, συμπεριλαμβανομένω ν των αποφ άσεω ν γ ια τη συνολική κατανομή των πόρων, τους α να π τυ ­ ξιακούς κι επενδυτικούς ρυθμούς, την ενέργεια, τις συγκοινω νιακές και οικολογικές πολιτικ ές κτλ., θα καθορίζονται α π ό α ντιπ ρ οσ ω π ευτικ ές συνελεύσεις σε τοπικό, περιφ ερειακό και εθνικό επ ίπ εδο . Αυτές

TERRY EAGLETON

οι γενικ ές α ποφ άσ εις, φ ε ρ ’ ειπ είν όσον α φ ορά την κατανομή, θα μ ετα φ έρ ονται εν συνεχεία σε χα μ η ­ λότερα π ερ ιφ ερ ειακ ά και τοπ ικ ά επ ίπ εδ α , όπου θα γίνετα ι π ροοδευτικά ο π ιο λεπτομερής σχεδιασμός. Σε κάθε στάδιο, θα π α ίζε ι ουσ ια στικό ρόλο η δη­ μόσια συζήτηση γύρω α πό εναλλακτικά οικονομικά σχέδια και π ολιτικ ές. Κ α τ’ α υτόν τον τρόπο, το τι και π ώ ς π α ρ ά γο υ μ ε θα κ α θ ορ ίζετα ι α π ό τις κ ο ι­ νω νικές α νά γ κ ες κα ι όχι α π ό το ιδιω τικ ό κέρδος. Στο πλαίσιο του καπιταλισμού, δεν διαθέτουμε την εξουσία να α ποφ ασ ίσουμε αν θέλουμε να π α ρ α γά γουμε, π α ρ α δ είγ μ α το ς χάριν, περισ σότερα νοσοκο­ μεία ή περισ σότερα δημητριακά γ ια το πρωινό. Στο π λα ίσιο του σοσιαλισμού, θα ασκούσαμε ελεύθερα μια τέτοια εξουσία. Οι εν λόγω συνελεύσεις θα εκλέγονται δημοκρα­ τικά α πό τους πολίτες. Δ ημοκρατικά εκλεγμένα σώ­ μ α τα που θα α ντιπροσω πεύουν τον κάθε κλάδο του εμπορίου ή της π α ρ α γω γή ς θα δ ια π ρα γμ α τεύο ντα ι με μια εθνική οικονομική επιτροπή, προκειμένου να λαμβάνονται οι επενδυτικές αποφ άσεις. Οι τιμές δεν θα καθορίζονται κεντρικά, αλλά α πό τις π α ρ α γω γι­ κές μ ονάδες σε συνεννόηση με τους κα τα ναλω τές, τους χρήστες, τις ομάδες συμφερόντων κτλ. Κ άποιοι υπέρμαχοι τέτοιω ν συμμετοχικών οικονομιών, όπω ς λέγονται, πρεσβεύουν μια μεικτή σοσιαλιστική οικο­ νομία: τα α γα θά ζωτικής σημασίας γ ια την κοινότητα (τρόφιμα, υγεία, φ α ρ μ α κευ τικά προϊόντα, π α ιδ εία , συγκοινωνίες, ενέργεια, είδη πρώ της ανάγκης, οικο­ νομικοί θεσμοί, ΜΜΕ κτλ.) π ρ έ π ε ι να τεθούν υπ ό δημόσιο δημοκ ρ ατικ ό έλεγχο, γ ια τ ί αυτο ί π ο υ τα

ΓΙΑΤΙ Ο MAP; ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

49

δια χειρίζονται τείνουν να π αίρνουν α ντικοινω νικές αποφ άσ εις όταν οσφραίνονται αυξημένα κέρδη. Λιγότερο α π α ρ α ίτη τα (κα τα να λω τικ ά και πολυτελή) κοινω νικά α γ α θ ά μπορούν να δ ιέ π ο ν τα ι α π ο κ λ ει­ στικά α π ό τους νόμους της αγοράς. Ορισμένοι σοσι­ αλιστές της α γορ ά ς θεωρούν όλο αυτό το σύστημα υπερ βολικά π ολύπ λοκ ο γ ια να εφ αρ μ ο στεί. Ό π ω ς παρατήρησε κά π οτε ο Ό σκαρ Ουάιλντ, το πρόβλημα με τον σοσιαλισμό είναι ότι σου τρώ ει π ά ρ α πολλά βράδια. Ωστόσο οφείλει κανείς να π α ρ α δ εχτεί ότι η σύγχρονη τεχνολογία της πληροφ ορικής μ πορεί να αναβαθμίσει τη λειτουργικότητα ενός τέτοιου συστή­ ματος. Ακόμη και ο πρώην α ντιπρόεδρος της Procter & Gamble έχει αναγνω ρίσει ότι η πληροφορική κ α ­ θιστά εφικτή την αυτοδιοίκηση των εργαζομένω ν." Εξάλλου, ο Πατ Ντιβάιν μ ας υπενθυμίζει πόσο πολύς χρόνος α φ ιερώ νετα ι σήμερα στην κα πιτα λιστική δ ι­ οίκηση και οργάνωση.12 Δεν υπάρχει κανένας π ροφ α ­ νής λόγος μια σοσιαλιστική διοίκηση και οργάνωση να α π α ιτεί περισσότερο χρόνο. Ορισμένοι θια σώ τες του συμμετοχικού μοντέλου υποστηρίζουν ότι θα π ρ έ π ε ι όλοι να αμείβονται το ίδιο γ ια την ίδια π οσότη τα εργασ ία ς, α νεξαρτήτω ς διαφ ορώ ν ως π ρος το ταλέντο, την εκ παίδευση και το είδος απασχόλησης. Ό π ω ς το θέτει ο Μ άικ Άλμπερτ, «ο για τρ ό ς π ου δουλ εύει σ ’ ένα π ολυτελές περιβάλλον με ά νετες και προσ ω π ικ ά ικανοποιητι­ κές συνθήκες κερδίζει π ερισ σότερα α π ό τον εργάτη συναρμολογητή εν σειρά π ου δουλεύει μέσα σε έναν φοβερό θόρυβο, δια κινδυνεύοντα ς τη ζωή του και τα μέλη του, και υπ ομ ένοντας την πλήξη και κα κομ ε­

50

TERRY EAGIETON

ταχείριση. ανεξάρτητα α πό το πόσο πολύ χρόνο και πόσο σκληρά δουλ εύει ο κα θ ένα ς α π ό α υ τ ο ύ ς» .,;t Ε ίναι π ρ ά γ μ α τι βάσιμη η ά ποψ η ότι όσοι ασκούν ανιαρά, βαριά, βρόμικα ή επικίνδυνα επ α γγέλμ α τα π ρ έ π ε ι να π ληρώ νοντα ι π ερ ισ σ ότερ ο α π ’ ό.τι. ας πούμε, οι για τρ οί ή οι ακαδημαϊκοί, η εργασ ία των οποίω ν σ υ νε π ά γε τα ι ση μ αντικά μ εγα λ ύτερες ε π ι­ βραβεύσεις. Μ εγάλο μέρος αυτής της βρόμικης και επικίνδυνη ς ερ γα σ ία ς θα μ πορούσε να επ ιτελ είτα ι α πό πρώην μέλη της βασιλικής οικογένειας. Πρέπει να αντιστρέψ ουμε τις π ροτεραιότη τές μας. Μ ιας και μόλις α νέφ ερ α ότι τα Μ ΜΕ π ρο σ φ έρονται γ ια ν ’ αποτελέσουν δημόσια ιδιοκτησία, ας τα εξετάσουμε ως π αρ α δειγμ α τικ ή περίπτω ση. Πριν α π ό μισό αιώ να, ο Ρέυμοντ Γουίλλιαμς, στο βιβλίο του Επικ οινω νίες [Communications].Κ σκιαγράφ ησε ένα σοσ ια λιστικό σχέδιο α να φ ορ ικά με τις καλές τέχνες και τα Μ ΜΕ το οποίο α π έρ ρ ιπ τε τόσο τον κρατικό έλεγχο του περιεχομένου τους όσο και την υποτα γή τους στο κίνητρο του κέρδους. Το εν λόγω σχέδιο π ροέβλεπ ε όσοι π α ρ ά γο υ ν έργο σε α υτούς τους τομείς να έχουν οι ίδιοι τον έλεγχο των εκ φ ρα ­ στικώ ν και επικοινω νιακ ώ ν μέσων τους. Πρότεινε οι π α ρ α γω γικ έ ς εγ κ α τα σ τά σ εις των καλών τεχνών και των Μ ΜΕ -ραδιοφ ω νικοί σταθμοί, συναυλιακές αίθουσες, τηλεοπτικά δίκτυα, θέατρα, γρ α φ εία εφη­ μερίδω ν κ τ λ .- να περάσουν σε καθεστώ ς δημόσιας ιδιοκτη σ ία ς (το οπ ο ίο μ π ο ρεί να λά βει δ ιά φ ο ρ ε ς μορφές) και η διαχείρισή τους να τεθεί στη δικ αιο ­ δοσία δημοκρατικά εκλεγμένων σωμάτων. Αυτά θα συγκροτούνται τόσο α π ό μέλη του κοινού, όσο και

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

51

α π ό α ντιπ ρ ο σ ώ π ο υς όσων δρ α σ τη ρ ιο π ο ιο ύντα ι σ' αυτούς τους δύο τομείς. Αυτές οι επ ιτροπ ές, οι οπ οίες θα είναι α πό λυτα ανεξάρτητες α π ό το κράτος, θα αναλαμβάνουν την κατανομή των δημοσίων πόρω ν και την «ενοικίαση» των κατάλληλων μέσων και εγκαταστάσεω ν είτε σε μεμονωμένους επ α γ γ ελμ α τίες είτε σε ανεξάρτητες, δημοκρατικά α υτοδιοικούμενες ετα ιρ είες ηθοποιών, δημοσιογράφων, μουσικών κτλ. Έ τσι, οι εργαζόμενοι στους τομ είς των καλών τεχνών και τω ν ΜΜΕ θα είναι σε θέση να παρ ά γου ν το έργο τους α πα λ λ α γ ­ μένοι τόσο α πό τον κρατικό έλεγχο όσο και α πό τις π αρ α μ ο ρ φ ω τικ ές π ιέσ εις της α γορ ά ς. Κ α τ’ αυτόν τον τρόπο, θα ξεφ εύγαμε, εκτός των άλλων, και α πό τη γνω στή κατάσταση στην οπ οία ένα μάτσο εξουσιομανείς, φιλά ργυροι ντα ήδες υπ α γο ρ εύ ο υν μέσω των ιδιωτικών μιντιακώ ν πρατηρίω ν τους τι οφείλει να π ισ τεύει το κοινό - δηλαδή τις δικές τους ιδιοτελείς απόψ εις και τα όσα επιτάσσ ει το σύστημα που υποστηρίζουν. Θα είμαστε βέβαιοι ότι ο σοσιαλισμός έχει εδρ α ιω θεί όταν θα έχουμε φτάσ ει στο σημείο να μας φ α ίνεται τελείω ς ακατανόητη η ιδέα ότι κά ­ π οτε μια χούφ τα τραμ πούκοι του εμπορίου είχαν το ελεύθερο να διαφ θείρουν τα μυαλά των ανθρώπων με νεα ντερτάλιες πολιτικ ές α πόψ εις που δεν είχαν κ αμ ία άλλη ιδιαίτερη χρησιμότητα π έρ α α π ό το να φουσκώνουν τους τρα πεζικούς λογαριασμούς τους. Σ το π λα ίσ ιο του κα π ιτα λισ μ ού , μεγάλη μ ερ ίδα τω ν ΜΜΕ α π ο φ εύ γ ει το δύσκολο, επ ίμ α χ ο ή καινοτόμο έργο, επ ειδή β λά πτει την κερδοφ ορία της. Προτιμά να συμβιβάζεται με την κοινοτοπία, τον κι-

52

TERRY EAGLETON

τρινισμό και τη βαθιά προκατάληψη. Τουναντίον τα σ οσ ια λιστικά ΜΜΕ δεν θα α π α γό ρ ευ α ν τα π ά ν τα εκτός α π ό τον Σένμπεργκ, τον Ρακίνα και α τέλειω ­ τες δραματοποιημένες εκδοχές του Κ ε φ α λ α ίο υ του Μαρξ. Θα υπήρχε εμπ ορ ικ ό θέατρο, τηλεόραση κι εφημερίδες με τη σέσουλα. «Ε μ πορικό» δεν σημαί­ νει κ α τ ’ ανά γκη «κα τώ τερ ο » . Ο Νέλσον Μ αντέλα είναι ιδια ίτερα δημοφιλής, αλλά όχι άνθρωπος χαμη­ λού επ ιπ έδου. Πάρα πολλοί συνηθισμένοι άνθρωποι δια βά ζουν άκρ ω ς εξειδ ικ ευ μ ένα έν τυ π α π ο υ βρί­ θουν α π ό α κ α τά λη π τη γ ια του ς αμύη το υς ορολο­ γ ία . Α πλώς α υ τά τα έν τυ π α α φορούν συνήθως το ψ άρεμα, τον α γρ οτικό εξοπλισμ ό ή την α νατροφ ή των σκύλων και όχι την αισθητική φιλοσοφία ή την ενδοκρινολογία. Το εμπορικό γ ίν ετα ι σκουπίδι και κιτς όταν τα ΜΜΕ αισθάνονται την ανάγκη να υφαρ­ πάξουν όσο το δυνατόν π ιο γρήγορα και εύκολα την προτίμηση όσο το δυνατόν μεγαλύτερης μερίδας του κοινού. Πρόκειται γ ια μια ανάγκη π ο υ έχει ως επί το πλείστον εμπορικά ελατήρια. Αναμφίβολα οι σοσιαλιστές θα συνεχίσουν να δ ια ­ φωνούν μεταξύ τους γύρω α πό τις λεπτομέρειες μιας μ ετα κα π ιτα λιστική ς οικονομίας. Δεν δια τίθετα ι κα ­ νένα άψογο μοντέλο αυτού του είδους στη σημερινή αγορά. Σ ’ αυτή την ατελή θεωρία μπορεί κανείς να αντιπαραθέσει την καπιταλιστική οικονομία, η οποία βρίσκεται σε άψογη κατάσταση λειτουργίας και ου­ δέποτε έχει φταίξει γ ια το παραμικρό κρούσμα φτώ ­ χειας, σπατάλης ή οικονομικής κρίσης. Έ χ ει φταίξει, βέβαια, γ ια κά ποια δυσθεώ ρητα ύψη ανεργίας, όμως το π ιο καπιταλιστικό έθνος του κόσμου έχει βρει ένα

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

53

μαγικό φάρμακο γ ι ’ αυτό το κουσούρι. Σήμερα, στις Ηνωμένες Πολιτείες, περισσότεροι α π ό ένα εκ ατομ ­ μύριο άνθρωποι θα έψαχναν κι αυτοί δουλειά, αν δεν βρίσκονταν στη φυλακή.

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΤΡΙΑ

Ο μαρξισμός α π ο τελ εί μια μορφή αιτιοκρατίας. Β λέπ ει τους ανθρώπους απλώ ς ως ερ γα λεία της ιστορίας, χι έτσι τους α φ α ιρεί την ελευθερία και την ατομιχότητά τους. 0 Μ αρξ πίσ τευε σε μια ανυπέρβλητη ιστορική νομοτέλεια, που επ ιβάλλε­ ται αδυσώπητα και την οποία δεν μ π ορ εί ν ’ α να ­ τρέψει καμία ανθρώπινη ενέργεια . Η φεουδαρχία ήταν προορισμένη να γεννήσει τον καπιταλισμό, και ο καπιταλισμ ός θα δώσει α να π όφ ευκ τα τη θέση του στον σοσιαλισμό. Υπό αυτό το πρίσμα, η θεωρία του Μ αρ ξ για την ισ τορ ία α π ο τ ε λ ε ί απλώ ς μια κοσμική εκδοχή της Θείας Π ρόνοιας ή της Μ οίρας. Όπως και τα μαρξιστικά κράτη, π ροσ βά λλει την ανθρώπινη ελευθερία και α ξιο­ πρέπεια.

Μ πορούμε να ξεκινήσουμε με το ερώτημα π ο ια είναι η ειδοποιός διαφ ορά του μαρξισμού. Τι διακρίνει τον

56

TERRY EAGLETON

μαρξισμό α πό οποια δήπ οτε άλλη πολιτική θεωρία; Ο πωσδήποτε όχι η ιδέα της επανάστασης, η οπ ο ία είναι πολύ προγενέστερη του έργου του Μαρξ. Ούτε η έννοια του κομουνισμού, η οποία έχει α ρχα ίες κα ­ ταβολές. Το κίνημα της εργατικ ής τά ξης στην Ε υ­ ρώπη είχε ήδη α να π τύξει σοσιαλιστικές ιδέες ενώ ο ίδιος ο Μ αρξ ήταν ακόμη φιλελεύθερος. Στην π ρ α γ ­ ματικότητα, δύσκολα εντοπίζει κανείς στη σκέψη του κ ά π ο ια μοναδική πολιτική ιδια ιτερ ότητα . Σ ίγουρα αυτό που την κάνει ξεχωριστή δεν είναι η ιδέα του επ ανα στα τικού κόμματος, η οπ οία π ροέρχεται α πό τη Γαλλική Επανάσταση. Ούτως ή άλλως ο Μαρξ δεν έχει να π ει πολλά π ρ ά γ μ α τα γ ι ’ αυτή. Μ ήπως η έννοια της κοινωνικής τάξης; Ο ίδιος ο Μ αρξ είχε την εντιμότητα να αρνηθεί ότι αποτελούσε δική του επινόηση. Αληθεύει ότι την επ α να π ρ ο σ δ ι­ όρισε σημαντικά, π άντω ς δεν τη δημιούργησε. Ούτε συνέλαβε την ιδέα του προλεταριάτου, η οπ ο ία ήταν γνω στή σε αρκετούς διανοητές του δέκα του ένατου αιώ να. Η ιδέα της αλλοτρίωσης προερχόταν κυρίω ς α πό τον Χέγκελ. Ανάγεται επίσης στον σπουδαίο Ιρ­ λανδό σοσιαλιστή και φεμινιστή Γουίλλιαμ Τόμπσον. Π αρακάτω θα δούμε ακόμη ότι ο Μ αρξ δεν ήταν ο μόνος που έδωσε τέτοια υψηλή π ροτεραιότη τα στην οικονομική παράμετρο της κοινωνικής ζωής. Πιστεύει σε μια συνεργατική κοινωνία, α παλλαγμένη α π ό την εκμετάλλευση, στην οποία κατέχουν την εξουσία οι ίδιοι οι παρα γω γοί, και υποστηρίζει ότι αυτή μπορεί να π ρ α γ μ α τω θ εί μόνο με ε π α ν α σ τα τικ ά μέσα. Το ίδιο όμως π ίσ τευ ε και ο μεγάλος σοσιαλιστής του εικοστού α ιώ να Ρέυμοντ Γουίλλιαμς, ο ο π ο ίο ς δεν

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

57

θεωρούσε τον εα υτό του μαρξιστή. Πληθώρα αναρ­ χικών, ελευθεριακώ ν σοσιαλιστώ ν και άλλων π ρ ο ­ σ υ πογρ ά φ ουν το εν λόγω κοινω νικό ό ραμα, αλλά α πορρίπτουν μετά βδελυγμίας τον Μαρξ. Στην καρδιά της σκέψης του Μαρξ βρίσκονται δύο κύρια δ όγμ α τα . Το ένα είναι ο πρω τα ρχικός ρόλος του οικονομικού π α ρ ά γοντα στην κοινωνική ζωή, το άλλο η ιδέα μιας συγκεκριμένης διαδοχής των τρό­ πων π αρα γω γή ς στην π ορεία της ιστορίας. Θα δούμε όμω ς α ρ γότερα π ω ς ούτε η μ ία ούτε η άλλη ιδέα α ποτελεί καινοτομία του Μαρξ. Μ ήπως λοιπόν η ιδι­ αιτερότητα του μαρξισμού συνίσταται όχι στην ιδέα της κοινωνικής τάξης αλλά σ ’ αυτήν της ταξικής π ά ­ λης; Η τελευταία βρίσκεται οπω σδήποτε κοντά στον πυρήνα της σκέψης του Μαρξ, ωστόσο δεν αποτελεί ειδοποιό δια φ ορά του περισσότερο α πό την ιδέα της κοινωνικής τά ξης καθαυτή. Ας πάρ ου με το δίσ τιχο που ανα φ έρετα ι σ ’ έναν πλούσιο γαιοκτήμονα, α πό το π οίημ α του Ό λιβερ Γκόλντσμιθ Το εγκ α τ α λ ειμ ­ μένο χω ριό [The Deserted Village]: Η φορεσιά που ντύνει τα μέλη του σε ραστώνη μεταξωτή έχει ξεντύσει α π ’ το μισό της βιος τη γειτονική γη. Η σ υ μ μ ετρ ία και η οικονομία τω ν ίδιω ν τω ν σ τ ί­ χων, με τη δεξιοτεχνικά ισορροπημένη αντίθεσή τους. έρχονται σε α ντιδιασ τολή με την οικονομική σ π α ­ τάλη και α νισορροπία που περιγράφ ουν. Το δίστιχο α να φ έρετα ι ξεκάθαρα στην ταξική πάλη. Αυτό που ντύνει τον μεγαλογαιοκτήμονα ξεντύνει τους μισθω­

58

TERRY EAGLETON

τές-καλλιεργητές των χω ραφιώ ν του. Ας δούμε και τους π αρ α κά τω στίχους α π ό τον Κώμο [Comus] του Μίλτον: Αν κάθε δίκαιος άνθρωπος που τώρα μαραζώνει από στέρηση κατείχε ένα μέτριο και ταιριαστό μερίδιο α π ’ αυτό που η αισχρά παραχαϊδεμένη χλιδή συσσωρεύει τώρα με τεράστια υπερβολή σε λίγους. οι γενναίες ευλογίες της Φύσης θα ήταν σωστά μοιρασμένες σ’ απέριττες ίσες ποσότητες ... Την ίδια εν πολλοίς άποψ η εκφράζει ο βασιλιάς Λιρ. Μ άλιστα, ο Μίλτον είχε κλέψει κρυφά αυτή την ιδέα α πό τον Σαίξπηρ. 0 Βολταίρος π ίσ τευε ότι οι πλούσ ιοι ρουφ ούσαν το α ίμ α τω ν φτω χώ ν και ότι στην καρδιά της κοινωνικής σύγκρουσης βρισκόταν η ιδιοκτησία. Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσό, όπ ω ς θα δούμε, υποστήριζε π ερ ίπ ου το ίδιο. Η ιδέα της ταξικής π ά ­ λης δεν α ποτελεί σε καμία π ερίπτω σ η αποκλειστική ιδια ιτερότητα του Μαρξ, όπω ς γνώ ριζε καλά και ο ίδιος. Πάντως κατέχει πολύ κεντρική θέση στο έργο του. Μ άλιστα τόσο κεντρική, ώστε ο ίδιος να τη θεωρεί ούτε λίγο ούτε πολύ τη δύναμη π ου κινεί την α ν­ θρώ πινη ιστορία. Η τα ξική πάλη γεννά ει την ίδια τη δυνα μικ ή της α νθρ ώ π ινη ς εξέλιξη ς - μ ια ιδέα που δεν θα περνούσε α π ’ το μυαλό του Τζον Μίλ­ τον. Ενώ πολλοί κοινωνικοί διανοητές βλέπουν την

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

59

ανθρώ πινη κοινω νία ως οργανική ενότητα, α π ό τη σ κοπιά του Μ αρξ η ουσία της είναι η διαίρεση. Κυ­ ρ ια ρ χ είτα ι α π ό α συμβίβα στα μ ετα ξύ τους συ μ φ έ­ ροντα. Τη δ ιέ π ει η λογική της σύγκρουσης και όχι της συνοχής. Π αραδείγματος χάριν, το συμφέρον της καπιταλιστικής τάξης είναι να κρατάει τους μισθούς χαμηλά, ενώ οι μ ισθω τοί έχουν συμφέρον να τους ωθούν ψηλότερα. Μια διάσημη ρήση του Μ αρξ α π ό το Κ ο μ ο υ ν ι­ στικό Μ ανιφέστο λέει ότι «η ιστορία όλων των κοι­ νωνιών του παρελθόντος είναι η ιστορία της ταξικής π άλης». Δεν μπορεί, φυσικά, να το εννοεί κυριολε­ κτικά. Αν το βούρτσισμα των δοντιώ ν μου την π ε ­ ρ ασμένη Τετάρτη α π ο τελ εί κομμ ά τι της ιστορίας, δύσκολα μπορώ να συνδέσω κάτι τέτοιο με την τα ­ ξική πάλη. Το να σκοράρει κανείς στο κρίκετ ή το να έχει παθολογική εμμονή με τους πιγκουΐνους δεν είναι α κριβώ ς ά μ εσ α συνυφασμένο με την τα ξική π άλη. Με τη λέξη « ισ το ρ ία » ο Μ αρξ α να φ έρ ετα ι μάλλον σε δημόσια γεγονότα, όχι σε ιδιω τικά σαν το βούρτσισμα των δοντιών. Αλλά κι ο χθεσινοβραδινός κα βγάς στο μπ αρ ήταν α ρκετά δημόσιος. Ίσ ω ς λοι­ πόν η ιστορία να περιορίζεται στα μείζονα δημόσια γεγονότα. Ό μω ς π οιος θα τα ορίσει αυτά; Πώς μ π ο ­ ρεί τέλος πάντω ν να θεωρηθεί η Μ εγάλη Π υρκαγιά του Λονδίνου προϊόν της ταξικής πάλης; Αν τον Τσε Γ κεβάρα τον είχε π ατή σ ει φορτηγό, α υτό θα μ π ο ­ ρούσε να θεωρηθεί αποτέλεσμα της ταξικής πάλης, αλλά μόνο αν στο τιμόνι βρισκόταν π ρά κτο ρ α ς της CIA. Διαφορετικά, θα επρόκειτο α πλώ ς γ ι ’ ατύχημα. Η ιστορία της κα τα πίεσ ης των γυναικώ ν συνδέεται

60

TERRY EAGLETON

με την ιστορία της ταξικής πάλης, αλλά δεν αποτελεί α π λ ά μια όψη της. Το ίδιο ισχύει και όσον αφορά την ποίηση του Γουόρντσγουορθ ή του Σ ίμους Χίνυ. Η ταξική πάλη δεν καλύπτει τα π άντα. Ίσ ω ς ο Μ αρξ να μην εννοούσε κυ ριολεκτικ ά τη φράση του. Σε τελική ανάλυση, το Κ ο μ ο υνιστικ ό Μ α νιφέστο είχε σκοπό την π ολιτική π ρ ο π α γά ν δα , οπ ότε βρίθει α π ό ρητορικές φιορ ιτο ύρ ες. Π άντως είναι σημαντικό να προσδιορίσουμε το πρα γμ ατικ ό πεδίο αναφοράς της μαρξικής σκέψης. Κάποιοι μαρ­ ξιστές την έχουν μεταχειριστεί ως «θεω ρία των π ά ­ ντων», κάτι που σίγουρα δεν είναι. Το γεγονός ότι ο μαρξισμός δεν έχει τίπ ο τα ιδια ίτερα ενδιαφέρον να π ει σχετικά με το ουίσκι μαλτ ή τη φύση του α συ­ νειδήτου, την αξέχαστη μυρωδιά ενός τριαντάφυλλου ή το γ ια τί υπ ά ρ χει κάτι αντί του τίπο τα, α υτό δεν τον μειώνει. Δεν είχε ποτέ σκοπό να α ποτελέσει μια συνολική φιλοσοφία. Δεν μας εξηγεί την ομορφιά ή τον ερωτισμό, ούτε τον τρ όπ ο με τον οποίο ο Γέιτς επ ιτ υ γ χά ν ει τον π ερ ίερ γ ο απόηχο της ποίησής του. Ο μαρξισμός έχει ως επ ί το πλείστον σιωπήσει γύρ ω α π ό ζητή ματα π ου α φορούν την α γά πη , τον θάνατο και το νόημα της ζωής. Σίγουρα προσφέρει μια μεγάλη αφήγηση, η ο π ο ία εκ τείνετα ι α π ό τις α π α ρ χές του πολιτισμού έω ς το παρόν και το μέλ­ λον. Τπάρχουν όμως και άλλες μ εγάλες αφηγήσεις, όπω ς η ιστορία της επιστήμης ή της θρησκείας ή των φύλων, οι οπ οίες αλληλεπιδρούν μεν με την ιστορία της ταξικής πάλης, αλλά δεν ανάγονται σ ’ αυτή. (Οι μετανεω τεριστές τείνουν να υποθέτουν π ω ς υπάρχει είτε μία μεγάλη αφήγηση είτε πολλές μικρές. Αλλά

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

61

δεν είναι έτσι τα π ρ ά γ μ α τα .) Άρα, ό,τι κι αν είχε στο μυαλό του ο Μαρξ, το «η ιστορία όλων των κοι­ νωνιών του παρελθόντος είναι η ιστορία της ταξικής π άλης» δεν σημαίνει π ω ς ό,τι έχει π οτέ συμβεί είναι συνυφασμένο με την τα ξικ ή π άλη. Σ η μ αίνει όμω ς π ω ς η τα ξικ ή π άλ η α π ο τε λ εί το πλέον θεμελια κό στοιχείο της ανθρώπινης ιστορίας. Θ εμελιακό, όμως, υ π ό π ο ια έννοια ; Με ποιο ν τρόπο, π α ρ α δ είγ μ α το ς χάριν. είναι π ιο θεμελιακό α π ό την ισ τορ ία της θρησκείας, της επ ισ τή μ η ς ή της κ α τα π ίεσ η ς τω ν γυναικώ ν; Η κοινωνική τάξη δεν είναι α πα ρ α ίτη τα θεμελιακή υπό την έννοια ότι π αρ έχει το ισχυρότερο κίνητρο γ ια πολιτική δράση. Ας σκεφτούμε, λόγου χάριν, τον ρόλο της εθνικής ταυτότητας, στον οποίο ο μαρξισμός έχει α ποδώ σει υπερβολικά μικρή σημασία. Ο Άντονυ Γκίντενς υπ ο ­ στηρίζει ότι οι διακρατικές συγκρούσεις, όπω ς και οι ανισότητες με βάση τη φυλή ή το φύλο, «είναι εξίσου σημαντικές με την ταξική εκ μ ετά λλευ σ η » .1 Εξίσου σημαντικές, όμως, όσον αφορά τι; Την ηθική και π ο ­ λιτική σπουδαιότητά τους ή την πραγμάτω ση του σο­ σιαλισμού; Μ ερικές φορές αποκαλούμε ένα π ρά γμ α θεμελιακό όταν αυτό α ποτελεί την α να γκ α ία βάση γ ια να υ π ά ρ ξει κ ά π ο ιο άλλο π ρ ά γ μ α , α λλά είναι δύσκολο να θεωρήσουμε ότι η ταξική πάλη αποτελεί την α να γ κ α ία βάση γ ια να υ π ά ρ ξει η θρησκευτική π ίστη, η επισ τημονική ανα κά λυψ η ή η κ α τα π ίεσ η των γυναικώ ν, όσο κι αν δια πιστώ νουμ ε τον έντονο συσχετισμό της με όλα αυτά. Δεν φαίνεται να ευσταθεί η άποψ η ότι αν αφαιρούσαμε αυτό το θεμέλιο, ο βουδισμός, η αστροφυσική και ο διαγω νισμός «Μ ις

62

TERRY EAGLETON

Κ όσμος» θα κατέρρεαν. Αυτά έχουν τις δικές τους, σχετικά ανεξάρτητες ιστορίες. Όσον α φορά τι λοιπόν είναι θεμελιακή η ταξική πάλη; Η απάντηση του Μαρξ μοιάζει διττή. Η ταξική πάλη διαμορφώ νει π ά ρ α πολλά γεγονότα, θεσμούς και μορφές σκέψης που εκ πρώ της όψεως δείχνουν να μη σχετίζονται μ ’ αυτή και επίσης δια δραμ α τίζει αποφ ασ ιστικ ό ρόλο στην τα ραχώ δη μετάβαση α πό τη μία ιστορική εποχή στην άλλη. Με τη λέξη «ισ το ­ ρ ία » ο Μαρξ δεν εννοεί «οτιδήποτε έχει π οτέ συμβεί», αλλά μια συγκεκριμένη διαδρομή που συνιστά την υπο-δομή των όσων συμβαίνουν. Χ ρησιμοποιεί τον όρο «ιστορ ία» υπό την έννοια της σημαίνουσας πορεία ς των γεγονότω ν, όχι ως συνώνυμο όλου του παρελθόντος της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι λοιπόν η ιδέα της ταξικής πάλης αυτό που διακρίνει τη σκέψη του Μαρξ α πό τις άλλες κοινωνι­ κές θεωρίες; Ό χι ακριβώς. Είδαμε ότι η συγκεκριμένη έννοια δεν α ποτελεί δική του επινόηση, όπω ς και η έννοια του τρόπου παρ α γω γή ς. Η π ρ ω το τυ π ία της σκέψης του συνίσταται στο ότι συνδυάζει α υτές τις δύο ιδέες -τα ξ ικ ή πάλη και τρόπος π α ρ α γω γή ς- γ ια να σχηματίσει μια π ρα γματικ ά καινοτόμο άποψη γ ια την ιστορική εξέλιξη. Το π ώ ς ακριβώς συνδυάζονται μ εταξύ τους οι δύο ιδέες έχει α ποτελέσει επ ίμ α χο θέμα συζήτησης α νά μ εσ α σ τους μα ρξ ιστές, κα ι ο ίδιος ο Μαρξ δεν είναι ιδια ίτερ α διαφ ω τιστικός. Αν ωστόσο αναζητούμε τη μοναδική ιδιαιτερότητα του έργου του, καλύτερα να σταματήσουμε εδώ. Ουσια­ στικά. ο μαρξισμός α ποτελεί αφενός μια θεωρία γ ια τη μακροπρόθεσμη ιστορική αλλαγή και α φετέρου

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

63

την αντίστοιχη πρακτική που στοχεύει σ ’ αυτή την α λλαγή. Ό π ω ς θα δούμ ε όμως, το κύριο σ τοιχείο π ου καθισ τά πρω τότυ πο τον Μ αρξ είναι και το πιο προβληματικό. Σε γ εν ικ ές γρ α μ μ ές, τρ ό π ο ς π α ρ α γ ω γ ή ς γ ια τον Μ αρξ σημαίνει συνδυασ μός ορισμένων π α ρ α γ ω γ ι­ κών δυνάμεω ν με ορισμένες π α ρ α γω γικ έ ς σχέσεις. Παραγω γική δύναμη σημαίνει οποιοδήποτε όργανο με το οποίο εργαζόμαστε επάνω στον κόσμο γ ια να α να π α ρ α γά γο υμ ε την υλική ζωή μας. Η έννοια κ α ­ λ ύπτει οτιδήποτε π ροά γει την ανθρώπινη επιβολή ή έλεγχο επάνω στη Φύση γ ια παρα γω γικούς σκοπούς. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές αποτελούν παραγω γική δύναμη όταν συμβάλλουν στη συνολική υλική π α ­ ραγω γή, και όχι όταν χρησιμοποιούνται α πλώ ς γ ια να συνομιλούμε με κα τά συρροή δολοφ όνους που π ροσ ποιούντα ι τους φιλικούς α γνώ στους. Στην Ιρ­ λα ν δ ία του δ έκ α το υ ένα του α ιώ να, τα γ α ϊδ ο ύ ρ ια αποτελούσαν παρα γω γική δύναμη. Η ανθρώπινη ερ­ γατική δύναμη α ποτελεί π αρ α γω γική δύναμη. Αλλά α υτές οι δυνά μ εις είναι π άντοτε συνυφασμένες με συγκεκριμ ένες κοινωνικές σχέσεις, δηλαδή, α π ό τη σκοπιά του Μαρξ, με σχέσεις ανάμεσα σε κοινωνικές τάξεις. Π αραδείγμ ατος χάριν, μπορεί μια κοινωνική τάξη να κατέχει και να ελέγχει τα μέσα παραγω γής, και μια άλλη να γίνετα ι αντικείμενο εκμετάλλευσης α πό την πρώτη. Ο Μ αρξ π ισ τεύ ει π ω ς στην π ορεία της ιστορίας οι π α ρ α γω γικ έ ς δ υνά μ εις έχουν την τάση να α να ­ πτύσσονται. Αυτό δεν σημαίνει ότι προοδεύουν συνέ­

64

TERRY EAGLETON

χεια, αφού μπορεί να περιπέσουν και σε μακρόχρονη στασιμότητα. Ο κα θοριστικός π α ρ ά γο ν τα ς σ ’ αυτή την α νά π τυξη είναι η κοινωνική τάξη π ο υ έχει τον έλεγχο της υλικής π α ρ α γω γή ς. Στο πλα ίσ ιο αυτής της εκδοχής της ιστορίας, οι π α ρ α γω γικές δυνάμεις δίνουν την εντύπω ση ότι «επ ιλ έγου ν» την κοινωνική τάξη που είναι π ιο ικανή να τις α να π τύξει. Ωστόσο, κά π ο ια στιγμή, οι κρα τού σες κοινω νικές σχέσεις, αντί να προω θούν την ανά πτυξη των π αρα γω γικώ ν δυνάμεων, αρχίζουν να την εμποδίζουν. Τότε δημιουργείτα ι μεταξύ τους βαθιά αντίθεση και συνεπώ ς οι συνθήκες που ευνοούν την πολιτική επανάσταση. Η ταξική πάλη εντείνεται και οδηγεί στην κατάληψη της εξουσίας α π ό μια κοινωνική τάξη π ο υ είναι σε θέση να α να π τύξει περαιτέρω τις π α ρ α γω γικές δ υ ­ νάμεις. Ο καπιταλισμός, π α ρ α δ είγ μ α το ς χάριν, π α ­ ρ α π α ίε ι α π ό τη μ ια οικονομική κρίση στην άλλη, εξα ιτία ς των κοινωνικών σχέσεων τις οπ ο ίες συνε­ π ά γετα ι, και σε κά ποιο σημείο της παρα κμ ή ς του η εργατική τάξη έρχεται να π άρ ει αυτή στα χέρια της την ιδιοκτησία και τον έλεγχο της π αρα γω γή ς. Μά­ λιστα, ο Μ αρξ ισχυρίζεται ότι η μία κοινωνική τάξη δεν δ ια δ έχ ετα ι στην εξουσία την άλλη αν π ρώ τα η απερχόμενη δεν έχει α να π τύξει στο έπ ακ ρο των δ υ ­ νατοτήτων της τις π α ρ α γω γικ ές δυνάμεις. Το επιχείρημα εκφ ρά ζεται άκρω ς π ερ ιεκ τικά στο ακόλουθο πολύ γνω στό χωρίο: Σ ’ ένα ορισμένο στάδιο της ανάπτυξής τους οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχο­ νται σε αντίθεση με τις υφιστάμενες παραγωγικές

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

65

σχέσεις ή -κ ά τι που δεν είναι παρά μια νομική έκφραση του αυτού π ρά γμ ατος- με τις ιδιοκτη­ σιακές σχέσεις στο πλαίσιο των οποίων λειτουρ­ γούσαν έως τότε. Αυτές οι σχέσεις μετατρέπονται, από δομές ανάπτυξης των παραγω γικώ ν δυνά­ μεων, σε δεσμά τους. Τότε ξεκινάει μια εποχή κοινωνικής επανάστασης.2 Η θεωρία αυτή π αρουσιά ζει π ολυάριθμα προβλή­ μ α τα, όπ ω ς δεν άργησαν να επισ ημάνουν οι ίδιοι οι μ α ρξιστές. Πρώτον, γ ια τί να θεωρεί δεδομένο ο Μ αρξ ότι γενικ ά οι π α ρ α γω γικ ές δυνά μ εις συνεχί­ ζουν να εξελίσσονται; Π ράγματι η τεχνολογική α νά ­ πτυξη τείνει να συσσωρεύεται, υπό την έννοια ότι τα ανθρώ πινα όντα είναι απρόθυμα να εγκαταλείψ ουν τις προόδους τις οποίες έχουν πραγματοποιήσει όσον α φ ορά την ευημ ερία και την α π ο δ οτικό τη τά τους. Αυτό οφ είλ ετα ι στο γ εγονός ότι ως είδος είμ α σ τε ορθολογικοί μέχρ ις ενός βαθμού, αλλά κι ελαφ ρώ ς οκνηροί, οπότε ρ έπουμε προς την εξοικονόμηση του μόχθου μας. ( Σ ’ α υτούς τους π α ρ ά γοντες οφείλεται το γεγο ν ό ς ότι οι σ ειρές σ τα τα μ εία των σ ο υ π ερ ­ μάρκετ έχουν πάντοτε το ίδιο π ερ ίπ ου μήκος.) Από τη στιγμή π ου έχουμε εφεύρει το ηλεκτρονικό τα χ υ ­ δρομείο, είναι απίθανο να επισ τρέφουμε στη χάραξη των βράχων. Η τεχνολογική γνώση σ πανίω ς χάνεται, ακόμη κι όταν η ίδια η τεχνολογία κ α τα στρ έφ ετα ι. Αυτή όμως είναι μια τόσο γενική αλήθεια, ώ στε δεν μας χρησιμεύει και πολύ. Δεν εξηγεί, επί π α ρ α δ είγ ματι, γ ια τί οι π α ρ α γω γικ ές δ υνά μ εις άλλοτε εξελίσ­ σονται ρα γδα ία και άλλοτε μένουν στάσιμες επ ί α ιώ ­

66

TERRY EAGLETON

νες. To αν θα υπά ρξει ή όχι σημαντική τεχνολογική ανάπτυξη εξα ρ τά ται α πό τις κρατούσες κοινωνικές σχέσεις, όχι α πό κά π οια εγγενή παρόρμηση. Μερικοί μαρξιστές θεωρούν την τάση συνεχούς βελτίωσης των π α ρ α γω γικώ ν δυνά μεω ν όχι γενικ ό ιστορικό νόμο, α λλά επ ιτα γ ή π ου π ροσ ιδ ιά ζει α ποκ λεισ τικά στον καπιταλισμό. Διαφωνούν με τη θέση ότι κάθε τρόπος π α ρ α γω γή ς α ντικ α θ ίσ τα τα ι οπω σδή ποτε α π ό έναν π ιο αποδοτικό τρόπο π αρα γω γή ς. Το αν σε αυτούς τους μαρξιστές συ γκ αταλέγεται και ο ίδιος ο Μαρξ α ποτελεί αμφιλεγόμενο ζήτημα. Δεύτερον, δεν είναι ξεκάθαρος ο μηχανισμός μέσω του οποίου ορισμένες κοινωνικές τά ξεις « επ ιλ έγο ­ ντα ι» γ ια να αναλάβουν το έργο της προώθησης των πα ρ α γω γικώ ν δυνάμεω ν. Σε τελική ανάλυση, οι εν λόγω δυνά μεις δεν αποτελούν κ ά π ο ια μυστηριώδη προσω πικότητα που αξιολογεί τους διάφ ορους κοι­ νωνικούς υποψ ηφίους και καλεί σε βοήθεια τον π ιο κατάλληλο α πό αυτούς. Οι άρχουσες τάξεις, φυσικά, δεν προωθούν α πό αλτρουισμό τις πα ρ α γω γικές δ υ ­ νάμεις, όπω ς και δεν καταλαμβάνουν την εξουσία με σκοπό να τάίσουν τους πεινασμένους και να ντύσουν τους ρακένδυτους. Τουναντίον, επιδιώ κουν τα δικά τους υλικά συμφέροντα, αποκομίζοντας πλεόνασμα α πό την εργασ ία των άλλων. Κ α τ’ αυτόν τον τρόπο, ωστόσο, προω θούν άθελά τους τις π α ρ α γω γικ ές δ υ ­ νάμεις συνολικά, κι έτσι αυξάνουν (τουλάχιστον μ α ­ κροπρόθεσμα) τον πνευματικό και υλικό πλούτο της ανθρωπότητας. Προάγουν π α ρ α γω γικά μέσα α πό τα οποία μένει αποκλεισμένη η πλειονότητα των μελών της ταξικής κοινωνίας, ωστόσο έτσι δημιουργούν ένα

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

67

κληροδότημα προς όφελος όλων των α νθρώ πω ν στο κομουνιστικό μέλλον. Ο Μ αρξ π ισ τεύει ξεκάθαρα ότι ο υλικός πλούτος μπορεί να βλάψει την ηθική υγεία μας. Πάντως, αντί­ θετα με ορισμένους ιδεαλιστές διανοητές, δεν βλέπει κ ά π οιο α γεφ ύρ ω το χάσ μ α α νά μεσα στο ηθικό και το υλικό. Κ ατά την άποψ ή του, το ξεδ ίπλ ω μ α των π αρα γω γικώ ν δυνάμεω ν συ νεπά γεται το ξεδίπλω μ α των δημιουργικών δυνάμεων και ικανοτήτων των αν­ θρώπων. Τπό μία έννοια, η ιστορία δεν είναι καθόλου μια συνεχής πρόοδος. Απεναντίας, π αρ α πα ίο υ μ ε από τη μία μορφή ταξικής κοινωνίας στην άλλη, α π ό το ένα είδος κ α τα πίεσ η ς κι εκμετάλλευσης στο άλλο. Τπό μία άλλη έννοια, ωστόσο, μπορούμε να δούμε αυτή τη ζοφερή αφήγηση ως πρόσ θια και ανοδική κίνηση, καθώς τα ανθρώ πινα όντα αποκτούν π ιο π ο ­ λύπλοκες α νά γκ ες κι επ ιθ υμ ίες, σ υ νεργά ζοντα ι με π ιο περ ίπ λοκ ους και ικανοποιητικούς τρ ό π ο υς και δημιουργούν νέα είδη σχέσεων και καινούριους τρό­ π ους προσω πικής ολοκλήρωσης. Τα ανθρώ πινα όντα συνολικά θα γίνουν οι α π ο δ έ­ κτες αυτής της κληρονομιάς στο κομουνιστικό μέλλον, ωστόσο η διερ γα σία οικοδόμησης α υτού του μέλλο­ ντος είναι α δια χώ ρ ισ τη α π ό τη βία και την εκ μ ε­ τάλλευση. Εντέλει θα εγκαθιδρυθούν σοσιαλιστικές σχέσεις, που θα διαθέσουν αυτόν τον συσσωρευμένο πλούτο π ρ ο ς όφελος όλων. Αλλά η συσσω ρευτική δ ιε ρ γα σ ία κα θ αυ τή σ υ ν ε π ά γ ε τα ι τον α π ο κ λεισ μ ό της μεγάλης π λειονότητα ς των ανθρώ πω ν α π ό την απόλαυση των καρπώ ν της. Έ τσι, λοιπόν, σχολιάζει ο Μαρξ, η ιστορία «π ροοδεύει διαμέσου της κακής

68

TERRY EAGLETON

π λευ ρά ς της». Δηλαδή είναι αναπόφευκτη η αδικία στο παρόν, προκειμένου να κα τα σ τεί εφ ικτή η δ ι­ καιοσύνη στο μέλλον. Ο σκοπός έρχεται σε αντίθεση με τα μέσα: αν δεν υπ ά ρ ξει εκμετάλλευση, δεν θα υπά ρξει σημαντική επέκταση των π αρα γω γικώ ν δ υ ­ νάμεων, και αν δεν υπ ά ρ ξει τέτο ια επέκταση, δεν θα υπά ρξει η υλική βάση γ ια την πρα γμ άτω ση του σοσιαλισμού. Ο Μ αρξ έχει σίγουρα δίκιο ως προς το ότι η ύλη και το π νεύ μ α σ υγκρούοντα ι και τα υτό χρ ο να συ­ νεργάζονται. Κ α τα δικ άζει την ταξική κοινωνία γ ια την ηθική βαναυσ ότητά της, αλλά δεν α ρ κ είτα ι σ ’ αυτό· αναγνω ρίζει επίσης ότι η πνευματική πληρό­ τητα π ροϋ ποθ έτει μια υλική βάση. Δεν μ π ο ρείς να έχεις μια ικανοποιητική σχέση με τον συνάνθρω πό σου όταν λιμοκτονείς. Κάθε επέκταση της α νθρώ π ι­ νης επικοινω νίας οδηγεί σε νέες μορφές κοινωνικής συνύπαρξης και κα ινούρια είδη κοινωνικής δ ια ίρ ε­ σης. Οι νέες τεχνολογίες υπονομεύουν το ανθρώπινο δ υνα μ ικό, α λλά κα ι το ενισχύουν. Δεν π ρ έ π ε ι να παρασυρόμαστε στην αφελή εξύμνηση της σύγχρονης εποχής, αλλά ούτε και στην περιφρονητική απόρριψή της. Τα θετικά και τα αρνητικά σ τοιχεία της α πο τελούν ως επ ί το πλείστον όψ εις μίας και της αυτής διεργασίας. Γ ι’ αυτόν τον λόγο, μόνο μια διαλεκτική προσέγγιση, η οπ οία εξηγεί το π ώ ς η αντίθεση συνιστά ουσιώ δες χαρακτηριστικό της σύγχρονης εποχής, μπορεί να ανα δείξει την αλήθεια της τελευταίας. Π αρ’ όλα α υτά , η μαρξική θεω ρία της ιστορίας ενέχει π ρ α γ μ α τικ ά προβλήματα. Γιατί, π α ρ α δ ε ίγ ­ ματος χάριν, να λειτουργεί πάντοτε ο ίδιος μηχανι­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

69

σμός - η σύγκρουση ανάμεσα στις δυνά μ εις και τις σχέσεις π α ρ α γω γή ς- κα τά τη μετάβαση α πό τη μία τα ξική κοινω νία στην άλλη; Πώς εξη γείτα ι αυτή η αλλόκοτη σταθερότη τα στην α πέρα ντη έκταση του ιστορικού χρόνου; Δεν είναι δυνατόν, τέλος πάντων, να α να τρ α πεί μια άρχουσα τάξη ενώ βρίσκεται στην ακμή της, αν η πολιτική αντιπολίτευση είναι αρκετά ισχυρή; Πρέπει οπω σδήποτε να περιμένουμε ώσπου να κλονιστούν οι π αρ α γω γικές δυνάμεις; Και δεν θα μπορούσε η ανάπτυξη των παρα γω γικώ ν δυνάμεων να υπονομεύσει την κοινωνική τάξη που προορίζεται να αναλάβει τα ηνία της εξουσίας - δημιουργώντας, φ ερ ’ ειπείν, νέες μορφές καταπιεστικής τεχνολογίας; Χάρη στην ανά πτυξη των π αρ α γω γικώ ν δυνάμεων, τα μέλη της εργατικής τάξης τείνουν να γίνονται πιο ικανά, π ιο οργανωμένα, π ιο μορφω μένα και (ίσως) πολιτικά π ιο ώριμα και καλλιεργημένα, αλλά γ ια τον ίδιο λόγο μπορεί επίσης να υπάρχουν περισσότερα τανκς, κάμερες παρακολούθησης, δεξιές εφημερίδες και τρόποι παρά κα μψ ης των εργασιακώ ν δικ αιω μ ά ­ των μέσω υπεργολαβιώ ν. Οι νέες τεχνολογίες μπορεί να οδηγήσουν περισσότερους ανθρώ πους στην α νερ­ γ ία και κ α τ’ επέκταση στην πολιτική αδράνεια. Εν π άση π ερ ιπ τώ σ ει, το αν μια κοινωνική τάξη είναι ώριμη να κάνει επανάσταση εξα ρτά ται α πό πολλούς π α ρ ά γοντες και όχι μόνο α πό το κα τά πόσο μπορεί να α ναπτύξει τις π αρα γω γικές δυνάμεις. Οι ικανότη­ τες μιας τάξης δια πλά θοντα ι α πό ένα ολόκληρο φ ά ­ σμα παραγόντω ν. Και π ώ ς μπορούμε να γνωρίζουμε ότι ένα συγκεκριμένο σύνολο κοινωνικών σχέσεων θα είναι χρήσιμο γ ι ’ αυτόν τον σκοπό;

70

TERRY EAGLETON

Η όπ οια μεταβολή των κοινωνικών σχέσεων δεν εξη γείτα ι α πλώ ς α πό κά π οια επέκταση των π α ρ α ­ γω γικώ ν δυνάμεων. Ούτε οι ρηξικέλευθες μεταβολές των πα ρ α γω γικώ ν δυνάμεω ν οδηγούν οπω σδήποτε σε νέες κοινωνικές σχέσεις - όπω ς φάνηκε στην π ε ­ ρίπτω ση της Βιομηχανικής Ε πανά στα ση ς. Οι ίδιες π α ρ α γω γικ έ ς δυνά μ εις μπορεί να συνυπάρχουν με δ ια φ ο ρ ε τικ ά σύνολα κοινω νικώ ν σχέσεων. Λ όγου χάριν. σταλινισμός και βιομηχανικός καπιταλισμός. Όσον αφορά τη γεω ργία των μικροκαλλιεργητών α πό την α ρ χα ιό τη τα έω ς και τη σύγχρονη εποχή, έχει αποδειχτεί εφ ικτό ένα ευρύ φ ά σμ α κοινωνικών σχέ­ σεων και μορφών ιδιοκτησίας. Ακόμη, το ίδιο σύνολο κοινωνικών σχέσεων μπορεί να π ροά γει διαφ ορετικά είδη π αραγω γικώ ν δυνάμεων. Σκεφτείτε την κα π ιτα ­ λιστική βιομηχανία και την κα πιτα λιστική γεω ργία . Π α ρ α γω γικ ές δ υ ν ά μ εις κα ι π α ρ α γ ω γ ικ έ ς σ χέσ εις δεν σχηματίζουν αχώ ρισ τα ζευγά ρ ια που χορεύουν α ρμονικά στην π ο ρ ε ία της ιστορίας. Κάθε στάδιο ανάπτυξης των παραγω γικώ ν δυνάμεων συνοδεύεται α π ό ένα ολόκληρο φά σμα ενδεχόμενων κοινωνικών σχέσεων, και τίποτα δεν εγγυ ά τα ι ότι κάποιο συγκε­ κριμένο σύνολο σχέσεων θα γίνει πρα γμ ατικ ό τητα . Ούτε υπά ρχει κα μιά εγγύηση ότι κάποιος εν δ υν ά ­ μει επ ανα σ τα τικός πα ρ ά γοντα ς θα είναι έτοιμος να π α ίξει τον ρόλο του όταν φτάσει η κρίσιμη ιστορική στιγμή. Μ ερικές φορές, α π λ ά δεν υπ ά ρ χει κ ά π ο ια κοινωνική τάξη που θα μπορούσε να μετεξελίξει τις π α ρ α γω γικ έ ς δυ ν ά μ εις - όπ ω ς συνέβη στην π ε ρ ί­ πτωση της κλασικής Κίνας. Πάντως η συσχέτιση των δυνάμεω ν και των σχέ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

71

σεων π α ρ α γω γή ς είναι δια φ ω τιστική . Μ ας επ ιτ ρ έ ­ πει, μεταξύ άλλων, να αναγνω ρίσουμε ότι μπορούμε να έχουμε μόνο ορισμένες κοινωνικές σχέσεις όταν οι π α ρ α γω γικές δυνά μεις έχουν α να πτυχθεί σε ορι­ σμένο βαθμό. Για να ζήσουν κάποιοι άνθρωποι πολύ π ιο ά νετα α π ό άλλους, π ρ έ π ει να π α ρ α γ ά γ ε ις ένα ευ μ έγε θ ε ς οικονομ ικ ό π λεό ν α σ μ α · κι α υ τό είνα ι εφικτό μόνο σ ’ ένα ορισμένο επ ίπ εδ ο π αρ α γω γική ς α νά πτυξη ς. Δεν μπ ορείς να συντηρήσεις μ ια τερ ά ­ σ τια βασιλική αυλή, με όλους τους τροβαδούρους, τους ακόλουθους, τους γελω τοποιούς και τους θα ­ λαμηπόλους της, όταν όλοι οι υπόλοιποι π ρ έπ ει να α πα σχολούνται α ποκλειστικά με το να βόσκουν γ ί­ δια ή να σκάβουν χω ράφια, α πλώ ς και μόνο γ ια να επιβιώσουν. Η ταξική πάλη α ποτελεί ουσ ιαστικά πάλη γ ια το πλεόνασ μ α, οπ ότε μάλλον θα σ υνεχίζετα ι όσο δεν υπά ρχει επ ά ρ κ εια γ ια όλους. Η κοινωνική τάξη εμ ­ φ α νίζετα ι κάθε φορά που η υλική π α ρ α γω γή είναι τόσο οργανω μένη ώ σ τε α να γκ ά ζει κ ά π ο ια ά τομ α, π ροκ ειμ ένου να επ ιβιώ σ ουν, να μετα β ιβ άσ ο υ ν το π λ εό ν α σ μ α της ε ρ γ α σ ία ς το υ ς σε ά λλους. Ό τα ν υ π ά ρ χει λιγοστό ή καθόλου πλεόνασμα, όπω ς στον λεγόμενο πρω τόγονο κομουνισμό, οι π ά ν τες είναι υποχρεωμένοι να εργάζονται, κανένας δεν μπορεί να ζήσει α πό τον μόχθο των άλλων, οπότε δεν μπορεί να υπάρχουν κοινωνικές τάξεις. Αργότερα, π α ρ ά γετα ι αρκετό πλεόνασμα γ ια να στηρίξει τάξεις όπω ς αυτή των φεουδαρχώ ν, οι οποίοι ζουν α π ό την ερ γα σ ία των υπ οτα κτικώ ν τους. Μόνο με τον κ α π ιτα λισ μ ό μπορεί να δημιουργηθεί αρκετό πλεόνασμα γ ια την

72

TERRY EAGLETON

εξάλειψη των βιοτικών στερήσεων και κ α τ’ επέκταση των κοινωνικών τάξεω ν. Αλλά μόνο ο σοσιαλισμός μπορεί να το πρα γματοπ οιήσει αυτό. Ωστόσο δεν είναι ξεκάθαρο γ ια ποιον λόγο π ρέπει πάντοτε οι π α ρ α γω γικ ές δυνά μεις να θριαμβεύουν επ ί τω ν κοινωνικών σχέσεων - γ ια π οιον λόγο οι τελ ευ τα ίες δείχνουν τόσο α π ό λ υ τα υ π ά κο υ ες στις π ρώ τες. Εκτός αυτού, η θεωρία δεν φαίνεται να συμ­ φωνεί με τον τρόπο με τον οποίο ο Μαρξ π εριγράφ ει τη μετάβαση α πό τη φ εουδαρχία στον καπιταλισμ ό ή, α π ό κ ά π ο ιες α πόψ εις, α π ό τη δουλοκτησία στη φεουδαρχία. Επίσης, συχνά κοινωνικές τά ξεις έχουν παρ α μ είνει στην εξουσία επ ί αιώ νες π α ρ ά την α νι­ κανότητά τους να προωθήσουν την παραγω γική ανά­ πτυξη. Έ ν α προφ ανές ελάττω μα αυτού του μοντέλου εί­ ναι η α ιτιο κ ρ α τία του. Τ ίπ ο τα δεν φ α ίνετα ι ικανό να α ντ ισ τ α θ εί στην π ρ ο ς τα εμ π ρ ό ς π ο ρ ε ία τω ν π αρ α γω γικώ ν δυνάμεων. Η ιστορία εξελίσσεται με βάση μ ια αδήριτη εγγενή λογική. Τπάρχει ένα και μοναδικό «υπ ο κ είμ εν ο » της ισ τορ ίας (οι δια ρ κώ ς α ναπτυσ σόμενες π α ρ α γω γικ ές δυνά μ εις), το οποίο τη δια τρέχει α π ’ άκρου εις άκρον και π α ρ ά γει στην π ορεία διάφ ορα π ολιτικά συστήματα. Πρόκειται γ ια ένα εξόχως μεταφυσικό όραμα. Ωστόσο δεν α π ο τε­ λεί ένα α πλοϊκό σενάριο Προόδου. Οι ανθρ ώ π ινες δ υνά μ εις και ικανότητες που εξελίσσονται μαζί με τις π α ρ α γ ω γ ικ έ ς δυ ν ά μ εις δια μ ορ φ ώ νο υν εντέλει μ ια καλύτερη α νθρω π ότη τα. Ό μω ς το τίμ ημ α π ο υ πληρώ νουμε είναι τρομ α κτικό. Κ άθε π ρόοδος των π αρα γω γικώ ν δυνάμεων συνιστά νίκη τόσο του π ο ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

73

λιτισμού όσο και της βαρβαρότητας. Προσφέρει μεν νέες δυνατότητες χειραφέτησης, αλλά είναι βαμμένη με αίμα. Ο Μ αρξ δεν ήταν κανένας α φ ελής έμπορος της προόδου. Συνειδητοποιούσε α πόλ υτα το τρομερό κόστος του κομουνισμού. Είναι αλήθεια ότι υπά ρχει και τα ξικ ή πάλη, κάτι που φαίνεται να υποδηλώνει π ω ς οι άνθρω ποι είναι ελεύθεροι. Δύσκολα θ ’ α π ο δ ίδα μ ε τις α περγίες, τις α ν τ α π ερ γ ίες κα ι τις κα τα λή ψ εις σε κ ά π ο ια θεϊκή δύναμη. Αν όμως αυτή η ελευθερία ήταν, ας πούμε, προγραμματισμένη - μια δυνατότητα σύμφυτη με την α σταμάτητη π ορεία της ιστορίας; Υπάρχει εδώ μια ανα λογία με την αλληλεπίδραση α νά μ εσ α στη θεία πρόνοια και την ανθρώπινη ελεύθερη βούληση στον χριστιανισμό. Σύμφωνα με τους χριστιανούς, ενεργώ ελεύθερα όταν στραγγαλίζω τον το π ικ ό αστυνομικό διευθυντή- αλλά ο Θεός έχει π ροβ λ έψ ει κ α τα σ τα ­ τικ ά τη σ υγκεκριμ ένη π ρά ξη και τη ν έχει εντά ξει στο προαιώ νιο σχέδιό του γ ια την ανθρω πότητα. Δεν μ ’ εξα νάγκα σε α υτός να ντυθώ υπ η ρ έ τρ ια επ ί της υποδοχής την περασμένη Παρασκευή και ν ’ ακούω στο όνομα Μίλλυ· καθώς όμως είναι παντογνώ στης, το γνώ ριζε εκ τω ν π ροτέρω ν κι έτσ ι μ πορούσε να διαμορφώ σει τους κοσμικούς σχεδιασ μούς του λαμβάνοντας υπόψ η και τη Μίλλυ. Ό τα ν προσ εύχομ αι να μου χαρίσει ένα π ιο κομψό αρκουδά κι α π ’ αυτό με τα α φ τιά σκύλου και του ς λεκ έδ ες μ π ίρ α ς που επ ί του παρόντος κοιμά ται στο μα ξιλάρι μου, αυτό δεν σημαίνει ότι ο Θεός δεν είχε π ο τέ την π α ρ α μ ι­ κρή πρόθεση να μου κάνει τέτοια χάρη και άλλαξε γνώμη λόγω της προσευχής μου. Δεν μπορεί ο Θεός

74

TERRY EAGLETON

v’ αλλάξει γνώμη. Έ χει αποφασίσει ανέκαθεν να μου δώσει το αρκουδάκι επειδή προσευχήθηκα, ενώ γνω ­ ρίζει ανέκαθεν ότι θα προσευχηθώ. Τπό μ ία έννοια, ο μελλοντικός ερχομός της βασιλείας του Θεού δεν είναι εκ των προτέρων δρομολογημένος: θα επέλθει μόνο αν οι άνθρω ποι εργαστούν γ ι ’ αυτόν στο π α ­ ρόν. Αλλά το ίδιο το γεγονός ότι θα εργαστούν με τη δική τους ελεύθερη βούληση είναι α να πόφ ευκτο αποτέλεσμα της Θείας Χάρης. Υπάρχει στον Μ αρξ μια παρόμοια αλληλεπίδραση α νά μ εσ α στην ελ ευθερ ία και το α να π ό φ ευ κτο . Σε κά π οια σημεία του έργου του, φ α ίνεται να π ισ τεύει ότι η ταξική πάλη είναι μεν ελεύθερη κα τά μ ία έν­ νοια, αλλά α να π όφ ευ κτα εντείνετα ι υπό ορισμένες ιστορικές συνθήκες και ενίοτε η έκβασή της μπορεί να προβλεφθεί με βεβαιότητα. Ας π άρουμε, λόγου χάριν. το ζήτημα του σοσιαλισμού. Ο Μ αρξ φ α ίνε­ τα ι να θεωρεί την έλευση του σοσιαλισμού α να π ό ­ φευκτη. Το λέει επανειλημμένα. Στο Κομουνιστικό Μ ανιφέστο, η πτώση της κα πιτα λιστική ς και η νίκη της ερ γ α τ ικ ή ς τά ξη ς π ε ρ ιγ ρ ά φ ο ν τα ι ως « εξ ίσ ο υ α να π ό φ ευ κ τες» . Αλλά α υτό δεν οφ είλ ετα ι στο ότι ο Μ αρξ π ισ τεύ ει σε κά ποιον κρυφό ιστορικό νόμο που θα φ έρει τον σοσιαλισμό α νεξάρ τη τα α π ό τις ανθρώ πινες ενέργειες. Αν π ίσ τευε κάτι τέτοιο, δεν θα π ροέτρ επε σε πολιτικούς αγώ νες. Αν ο σοσιαλι­ σμός είναι όντως ανα π όφ ευ κτος, γ ια τί να μην π ε ­ ριμένουμε α πλώ ς την έλευσή του, παρ α γγέλνο ντα ς εντω μ ετα ξύ ινδικό φ α γητό ή χ τυ π ώ ν τα ς τα το υ ά ζ; Η ιστορική α ιτιο κ ρ α τία α π ο τελεί συνταγή π ο λ ιτ ι­ κού ησυχασμού. Στον εικοστό αιώ να, έπ α ιξε βασικό

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

75

ρόλο στην α π ο τυ χ ία του κ ο μ ου νισ τικ ο ύ κινήματος να καταπολεμήσει τον φασισμό, κ α θ ώ ς καλλιέργησε γ ια κά ποιο διάστημα τη βεβα ιότητα ό τι ο φασισμός δεν ήταν τίπ ο τ α περ ισ σότερ ο α π ό το ν επ ιθ α νά τιο ρ όγχο ενός κ α π ιτα λ ισ τικ ο ύ σ υ σ τή μ α τ ο ς π ο υ βρ ι­ σκόταν σ τα π ρ ό θ υ ρ α της εξα φ ά ν ισ η ς. Κι ενώ. θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, στον δέκ α το ένατο αιώ να το ανα π όφ ευ κτο ήταν κά τι π ο υ ενίοτε οι άν­ θρω ποι περ ίμενα ν με α νυπομ ονη σία , δεν ισχύει το ίδιο σήμερα. Οι φράσεις π ου α ρχίζουν με τις λέξεις « Ε ίναι πλέον α να π όφ ευ κτο ν α ...» μ α ς α κούγοντα ι γενικ ά δυσοίωνες. 0 Μαρξ δεν ήταν της άποψ ης ότι το αναπόφευκτο του σοσιαλισμού σημαίνει π ω ς μ π ο ρο ύ μ ε κάλλιστα να μείνουμε αραχτοί. Αντιθέτως. π ίσ τ ε υ ε ότι ά π α ξ και ο κα π ιτα λισμός α ποτύ χει ο ρ ισ τικά , η εργατική τάξη δεν θα έχει κανέναν λόγο να μην κα τα λά βει η ίδια την εξουσία, ενώ θα έχει κάθε λόγο να το κάνει. Τα μέλη της θα α ναγνω ρίσουν π ω ς το υ ς συμφέρει να αλλάξουν το σύστημα και πω ς, ό ντα ς η π λειονό­ τητα. έχουν και τη δύναμη να το π ρ ά ξο υ ν. Ο πότε θα δράσουν σύμφω να με την έλλογη φύση τους και θα εγκαθιδρύσουν ένα εναλλακτικό κα θεστώ ς. Γιατί στην ευχή να συνεχίσεις να σέρνεις μ ια ά θλια ύπαρξη μ έσα σ ’ ένα καθεστώ ς π ου μ π ο ρ είς ν α μετα βά λεις π ρος όφελός σου; Γιατί ν ’ αφ ή σεις τ ο π ό δι σου να σε τρ ώ ει ανυ πόφ ορ α, όταν μ π ο ρ ε ίς να το ξύσεις; Ακριβώς όπω ς οι χριστιανοί θεωρούν την ανθρώπινη δράση ελεύθερη και σ υ γχρόνω ς μ έρ ο ς ενός π ρ ο α ­ ποφασισμένου σχεδίου, έτσι και ο Μ αρξ πρεσβεύει π ω ς η αποσύνθεση του κ α π ιτα λ ισ μ ο ύ θα οδηγήσει

76

TERRY EACLETON

ανα πόφ ευκτα τους ανθρώπους στο να τον ξαποσ τείλουν με την ελεύθερη βούλησή τους. Μιλάει λοιπόν γ ια το τι θα οδηγηθούν νομοτελει­ ακά να κάνουν ελεύθεροι άνθρω ποι υπό ορισμένες περισ τάσ εις. Ό μω ς αυτό είναι ασφαλώ ς αντιφατικό, αφού ελευθερία σημαίνει ότι δεν υ φ ίσ τα τα ι κα μ ία νομοτέλεια που να καθορίζει το τι κάνεις. Δεν υπ ά ρ ­ χει καμία νομοτέλεια που να σε υποχρεώ νει να κα ­ ταβροχθίσεις ένα ζουμερό χοιρινό π α ιδ ά κ ι όταν λυσσάς α πό την πείνα. Ως πιστός μουσουλμάνος, μπορεί να προτιμ ή σ εις τον θάνατο. Αν υ π ά ρ χει μ ία μόνο κατεύθυνση δράσης την οποία μπορώ ν ’ ακολουθήσω και αν μου είναι αδύνατον να μην την ακολουθήσω, τότε στο πλαίσιο της συγκεκριμένης κατάστασης δεν είμ αι ελεύθερος. Μ πορεί ο κα π ιτα λισ μ ό ς να τα λ α ­ ν τεύ ετα ι στο χείλος του γκρεμού, α λλά δεν είναι βέβαιο ότι θα τον δια δεχτεί ο σοσιαλισμός. Μ πορεί να τον αντικαταστήσει ο φασισμός ή η βαρβαρότητα. Ίσ ω ς η εργατική τάξη να βγει υπερβολικά εξασθενημένη και αποθαρρυμένη α πό την κατάρρευση του συστήμ ατος κα ι να μην έχει τη δύναμη να δράσ ει επ οικ οδομ ητικά . Σ ’ ένα ασυνή θιστα α π α ισ ιό δ ο ξο χω ρίο ο Μ αρξ δ ια τυ π ώ νε ι τη σκέψη ότι η τα ξική πάλη μ πορεί να καταλήξει στην « α μ ο ιβ α ία κ α τα ­ στροφή» των ανταγωνιζόμενων τάξεων. Τ πάρχει και η πιθανότητα -τη ν οποία ο Μ αρξ δεν μπορούσε να προβλ έψ ει π λ ή ρ ω ς- το σύστη μ α να ακολουθήσει μια τα κτική μετα ρρυθμ ίσεω ν κι έτσι να α ποτρέψ ει την πολιτική επανάσταση. Η σοσιαλι­ στική δημοκρατία μπορεί να α ποτελέσει ένα τέτοιο αποτρ επ τικό όπλο. χρησιμοποιώ ντας το πλεόνασμα

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

77

που π ρ οκ ύπ τει α πό τις ανεπτυ γμ ένες π α ρ α γω γικές δυνά μεις γ ια να εξαγοράσει την επανάσταση. Αυτό το ενδεχόμενο δεν ενα ρμ ονίζεται καθόλου με την π ερί ιστορίας θεωρία του Μαρξ, ο οποίος φ α ίνεται να π ίστευε ότι η καπιταλιστική ευημερία δεν μπορεί π α ρ ά να είναι προσωρινή, ότι το σύστημα τελικά θα καταρρεύσει και ότι έπ ειτα η εργατική τάξη θα α ρ­ θεί στο ύψος των περισ τάσ εω ν και θα αναλάβει την εξουσία. Αυτό το σκεπτικό, όμως, αν μη τι άλλο, δεν λαμβάνει υπόψη τους πολλούς τρόπους (που σήμερα είναι πολύ π ιο εξελιγμένοι α π ’ ό,τι την εποχή του Μαρξ) με τους οποίους ακόμη κι ένας καπιταλισμ ός που διέρχεται κρίση μπορεί να συνεχίσει να εξασφα­ λίζει τη συναίνεση των πολιτών του. Ο Μαρξ δεν είχε τη δυνατότητα να συνυπολογίσει στις εκτιμήσεις του τις ειδήσεις του Fox και την Daily Mail. Τπάρχει βέβαια κι ένα άλλο μέλλον π ου μ πορεί κανείς να οραματιστεί: το ανύπαρκτο. 0 Μαρξ δεν μπορούσε να προβλέψ ει την π ιθ α ν ό τη τα ενός π υ ­ ρηνικού ολοκαυτώ μα τος ή μ ιας οικολογικής κ α τα ­ στροφής. Ούτε μπορούσε να σκεφτεί το ενδεχόμενο να κα τα στρα φ εί η άρχουσα τάξη α π ό πτώση α σ τε­ ροειδούς - κά τι π ου ορισμένα μέλη της ίσως θεω ­ ρούν προτιμότερο α πό τη σοσιαλιστική επανάσταση. Ακόμη και η π ιο αιτιοκρατική θεω ρία της ιστορίας μπορεί να ναυαγήσει α πό την πρόσκρουση σε τέτοια α πρ όβλεπτα γεγονότα. Ας δούμε όμως πόσο α ιτιο ­ κρατική είναι στην πρα γμ α τικ ότη τα η θεώρηση της ισ τορ ία ς α π ό τον Μ αρξ. Αν στο έρ γο του υπήρχε μόνο η ιδέα ότι οι π α ρ α γω γικ έ ς δ υνά μ εις γεννούν συγκεκριμ ένες κοινω νικές σχέσεις, η απάντηση θα

78

TERRY EAGLETON

ήταν ξεκάθαρη. Αυτή η ιδέα ισοδυναμεί με απόλυτη α ιτιο κ ρ α τία , με την ο π ο ία θα συμφω νούσαν ελ ά ­ χιστοι μ α ρξιστές σήμερα.3 Η ουσία της είναι ότι η ιστορία δεν δημιουργείται α π ό τα α νθρώ πινα όντα, αλλά α πό τις π α ρ α γω γικές δυνάμεις, οι οποίες δ ιά ­ γουν έναν δικό τους. παράξενο, φετιχιστικό βίο. Υπάρχει όμως κι ένα διαφ ορετικό ρεύμα σκέψης στα γρ α π τά του Μαρξ. το οποίο δίνει προτεραιότητα στις κοινωνικές σχέσεις αντί στις π α ρ α γω γικ ές δ υ ­ νάμεις. Η φ εουδα ρχία δεν έδωσε τη θέση της στον καπιταλισμ ό επειδή ο τελευταίος μπορούσε να π ρο ­ ωθήσει πιο ικανοποιητικά τις παρα γω γικές δυνάμεις, αλλά επ ειδ ή οι φ ε ο υ δ α ρ χ ικ έ ς κοινω νικές σχέσ εις στην ύπαιθρο εκτοπίστηκαν σταδιακά α πό κα π ιτα λι­ στικές. Η φ εουδαρχία δημιούργησε τις συνθήκες υπό τις ο π οίες μπορούσε να α να π τυ χ θ εί η νέα αστική τάξη· αλλά αυτή η τάξη δεν προέκυψε ως α πο τέλε­ σμα μιας ανά π τυξη ς των π α ρ α γω γικώ ν δυνάμεων. Ε π ιπλέον, οι π α ρ α γ ω γ ικ έ ς δ υ ν ά μ εις επ εκτάθηκ αν υπό το καθεστώ ς της φ εουδα ρχία ς όχι επειδή έχουν κά π οια εγγενή τάση ανάπτυξης, αλλά λόγω του τ α ­ ξικού συμφέροντος. Όσον αφορά τη σύγχρονη εποχή, οι π α ρ α γω γικ έ ς δυνά μ εις α να π τύχθηκ αν τόσο ρ α ­ γδ α ία κα τά τους δύο τελευταίους αιώ νες επ ειδή ο καπιταλισμός δεν μπορεί να επιβιώ σει χωρίς συνεχή επέκταση. Σ ύμφ ω να με αυτή την εναλλακτική θεω ρία, τα α νθρώ π ινα όντα, μέσα α π ό τις κοινωνικές σχέσεις και τους ταξικούς αγώνες, συνιστούν π ρά γμ α τι τους δημιουργούς της ιστορ ίας τους. Ο Μ αρξ σχολίασε κάποτε ότι επ ί σαράντα π ερίπ ου χρόνια τόσο ο ίδιος

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

79

όσο και ο Έ νγκ ελ ς είχαν δώσει έμφαση «στην ταξική πάλη ως την άμεση κινητήρια δύναμη της ιστορίας».4 Το θέμα με την ταξική πάλη είναι ότι η έκβασή της δεν μπορεί να προβλεφθεί, οπότε η α ιτιοκρα τία δεν σ τηρ ίζετα ι π ουθενά. Μ πορείς π ά ν το τε να π ρ ο β ά ­ λεις το επ ιχ είρ η μ α ότι η τα ξική σ ύ γκ ρ ο υ σ η είναι προκαθορισμένη - ότι εκ φύσεω ς οι κοινωνικές τ ά ­ ξεις επιδιώ κουν αντικρουόμενα συμφέροντα και ότι α υτό καθορίζεται α πό τον τρόπο παρα γω γή ς. Όμω ς αυτή η «α ντικειμ ενική» σύγκρουση άλλοτε παίρνει τη μορφή ολοκληρωτικής πολιτικής μάχης και άλλοτε όχι· και αυτή η μάχη δύσκολα μ πορεί να θεωρηθεί προσ χεδια σ μ ένη . Μ πορεί ο Μ αρξ να π ίσ τ ευ ε ότι ο σοσιαλισμός είναι ανα π όφ ευ κτος, αλλά σίγουρα δεν θεωρούσε α να π όφ ευ κτα τα ερ γασ ια κά δ ια τά γ ­ μα τα της Κ ομούνας του Παρισιού. Αν ο Μ αρξ ήταν ακραιφνής υποστηρικτής της αιτιοκρατίας, θα ήταν και σε θέση να μας π ει π ότε και π ώ ς θα εγκαθιδρυόταν ο σοσιαλισμός. Αλλά υπήρξε προφήτης υπό την έννοια ότι αποκήρυξε την αδικία, όχι υπό την έννοια ότι έβλεπε το μέλλον μέσα σε κρυστάλλινη σφαίρα. «Η ιστορία», γρ ά φ ει ο Μαρξ, «δεν κάνει τίποτα, δεν κατέχει κανέναν τεράστιο πλούτο, δεν δίνει κα ­ μ ία μάχη. 0 ά νθρ ω π ος, ο π ρ α γ μ α τικ ό ς ζω ντανός άνθρω πος, τα κάνει όλα α υτά , α υ τό ς κ α τέχει και μ άχεται· η “ιστορία ” δεν λειτουργεί ως υποκείμενο που χρησιμοποιεί τον άνθρω πο γ ια να επ ιτύχει τους δικούς του σκοπούς, η ιστορία δεν είναι τίπο τε άλλο π α ρ ά η δραστηριότητα του ανθρώπου που επιδιώ κει τους σκοπούς το υ » .5 Ό ταν ο Μ αρξ σχολιάζει τις τ α ­ ξικές σχέσεις στον αρχαίο, τον μεσαιωνικό και τον

TERRY EAGLETON

νεότερο κόσμο, αφήνει συνήθως να εννοηθεί ότι αυτές δια δραμα τίζουν τον π ρω ταρχικό ρόλο. Επίσης, ε π ι­ μένει ότι κάθε τρόπος παραγω γής, α πό τη δουλοκτη­ σία και τη φ εουδαρχία μέχρι τον καπιταλισμό, έχει τους δικούς του δ ια φ ορετικούς νόμους ανάπτυξης. Αν όντως ισχύει κάτι τέτοιο, τότε δεν χρ ειάζετα ι να σκεφτόμαστε την ιστορία ως αυστηρά «γραμ μ ική » διεργασία, κατά την οποία ο ένας τρόπος παραγω γής δια δέχετα ι τον άλλο σύμφω να με κά π ο ια εγγενή λο­ γική. Η φεουδαρχία δεν έχει κά π οια εγγενή ιδιότητα που να προεξοφ λεί την αδήριτη μ ετα τρ ο π ή της σε κα πιτα λισμ ό. Δεν υπ ά ρ χει πλέον ένα και μοναδικό νήμα π ου δ ια τρ έχει τον καμβά της ιστορίας, αλλά ένα σύνολο ετεροτήτω ν και ασυνεχειώ ν. Η αστική πολιτική οικονομία, και όχι ο μαρξισμός, θεωρεί ότι υφ ίσ τα ντα ι καθολικοί εξελικτικοί νόμοι. Μ άλιστα, ο ίδιος ο Μ αρξ διαμαρτυρήθηκε ενάντια στη μομφή ότι επιζητούσε τη συνολική υ π α γω γή της ιστορίας σε έναν και μοναδικό νόμο. Σαν καλός ρομαντικός, αποστρεφόταν βαθιά τέτοιες άψυχες αφαιρέσεις. «Η υλιστική μέθοδος μ ετα τρ έπ ετα ι στο αντίθετό της», επέμενε, «αν εκληφθεί όχι ως καθοδηγητική ερευνη­ τική αρχή, αλλά ως πατρόν σύμφωνα με το οποίο κό­ βει και ράβει κανείς τα ιστορικά γεγονότα ό πω ς τον βολεύει»6. Οι α πόψ εις του σχετικά με την καταγω γή του καπιταλισμού, π ροειδοποιεί, δεν π ρ έ π ει να με­ ταμορφω θούν «σε ιστορικοφιλοσοφική θεωρία γύρω α π ό μια υποτιθέμενη γενική π ορεία την ο ποία έχει χα ρ ά ξει η μ οίρα γ ια λογα ρια σμ ό όλων τω ν εθνών ανεξάρτη τα α π ό τις ιστορικές π ερ ισ τά σ εις το υ ς» .7 Η ιστορία δεν δ ιέ π ετα ι μόνο α π ό ορισμένες τάσεις,

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

αλλά και α π ό τις α ντίθετές τους, γεγονός που καθι­ στά αβέβαιες τις ιστορικές εκβάσεις. Μερικοί μ αρξιστές έχουν θέσει σε δεύτερη μοίρα την άποψ η που δίνει «πρω ταρχική σημασία στις π α ­ ραγω γικές δυνάμεις», γ ια να δώσουν προτεραιότητα στην εναλλακτική θεώρηση π ου μόλις εξετάσ αμ ε. Μάλλον όμως τηρούν υπερβολικά αμυντική στάση. Το πρώ το μοντέλο πρω τα γω νιστεί σε αρκετά σημα­ ντικά σημεία του έργου του Μαρξ, κάτι που υπ ο δ ει­ κνύει ότι το έπαιρνε πολύ στα σοβαρά. Δεν μοιάζει με πρόσκαιρη παρέκκλιση. Α ποτελεί τον τρόπ ο με τον οποίο γενικ ά ερμήνευαν τον Μ αρξ θιασώ τες του σαν τον Λένιν και τον Τρότσκι. Ορισμένοι σχολιαστές ισχυρίζονται ότι ήδη την περίοδο συγγραφής του Κ ε­ φ α λα ίου ο Μ αρξ είχε λίγο πολύ εγκα τα λείψ ει την προγενέστερη πίστη του στις π α ρ α γω γικές δυνάμεις ως τις πρω ταγω νίστριες της ιστορίας. Άλλοι πάλι δεν είναι τόσο π επεισμένοι γ ι ’ αυτό. Πάντως οι μελετη­ τές του Μ αρξ είναι ελεύθεροι να επιλέξουν α π ό το έργο του οποιεσ δήποτε ιδέες θεωρούν περισσότερο πειστικές. Μόνο οι φονταμενταλιστές μαρξιστές βλέ­ πουν το εν λόγω έργο ως Αγία Γραφή, και σήμερα αυτοί είναι π ολύ λιγότερ οι α π ό τους χ ρ ισ τια νο ύς ομολόγους τους. Η άποψ η ότι ο Μ αρξ αποτελεί γενικ ά θιασώτη της α ιτιο κ ρ α τία ς υπ ό την έννοια ότι α ρ νείτα ι το ελεύ­ θερο των ανθρώπινω ν πράξεω ν δεν μπορεί να στοιχειοθετηθεί. Πιστεύει ξεκάθαρα στην ελευθερία και μιλάει συνέχεια, πολλώ μάλλον στα δημοσιογραφικά κείμενά του, γ ια άτομα που θα μπορούσαν (και μερι­

TERRY EAGLETON

κές φορές θα έπ ρ επε) να έχουν π ρά ξει διαφορετικά, ανεξάρτητα α π ό τους ιστορικούς π εριορισμούς των επιλογώ ν τους. Ο Έ νγκελς, τον οποίο ορισμένοι θε­ ωρούν ακραιφνή αιτιοκράτη, καλλιέργησε κ α θ ’ όλη τη διά ρκεια της ζωής του ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον γ ια τη στρατιω τική στρατηγική, η οποία δεν μπορεί ακριβώ ς να χαρα κτηριστεί υπόθεση της μοίρας.8 0 Μ αρξ δεν π α ρ α λ είπ ε ι να τονίσει την κεφ α λα ιώ δη σημασία του θάρρους και της συνέπεια ς γ ια την π ο ­ λιτική νίκη και φα ίνεται να α ποδ έχετα ι την α π ο φ α ­ σιστική επιρροή των τυχαίω ν γεγονότω ν στις ιστο­ ρικές διεργα σίες - π α ρ α δ είγμ α το ς χάριν. το 1849 η στρατευμένη εργατική τάξη της Γαλλίας α πο δ εκ α τίστηκε α πό χολέρα. Εν π άσ η π ερ ιπ τώ σ ει, υπ ά ρ χο υ ν δ ιά φ ο ρ α είδη αναπόφευκτου. Μ πορεί να θεωρείς ότι μερικά π ρ ά γ ­ μα τα είναι α να πόφ ευκτα , χω ρίς να είσαι α ιτιοκράτης. Ακόμη και οι θιασώ τες της ελεύθερης βούλησης π ισ τεύο υ ν ότι ο θάνα τος είναι α να π ό φ ευ κτο ς. Αν προσπαθήσουν αρκετοί Τεξανοί μαζί να στριμωχτούν σ ’ έναν τηλεφωνικό θάλαμο, κά ποιοι α π ’ αυτούς θα καταλήξουν να πάθουν ασφυξία. Είναι θέμα φυσικής κα ι όχι της μ οίρα ς. Αυτό δεν α λλά ζει το γεγο ν ό ς ότι στριμώ χτη κα ν με την ελεύθερη βούλησή τους. Συχνά κατα λή γουμε ν ’ α ποδώ σ ουμ ε σε δράση αλλότριων δυνά μεω ν τα α π ο τελ έσ μ α τα π ρά ξεω ν τις ο π οίες έχουμε εμ είς οι ίδιοι α ποφ ασ ίσ ει ελεύθερα να επιτελέσουμε. Οι θεωρίες του Μ αρξ γ ια την α λ­ λοτρίωση και γ ια τον φετιχισμό των εμπορευμάτω ν βασίζονται σ ’ αυτήν ακριβώς την αλήθεια. Υπάρχουν και άλλες έννοιες του α ναπόφευκτου.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

83

Το να ισχυριστεί κανείς ότι ο θρίαμβος της δ ικ α ιο ­ σύνης στη Ζ ιμ π ά μ π ο υ ε είνα ι α να π ό φ ευ κ το ς μ π ο ­ ρεί να μη σημαίνει ότι π ρόκ ειται να συμβεί οπ ω σ­ δ ή π οτε. Μ πορεί να α π ο τε λ εί μάλλον μ ια ηθική ή π ολιτική επ ιτα γή , υπ ό την έννοια ότι δια φ ο ρετικ ή έκβαση είναι α π ο ρ ρ ιπ τέα ασυζητητί. Το «σο σ ια λι­ σμός ή β α ρβ α ρ ότη τα » μ π ορεί να μη σ ημ αίνει ότι α να π όδρ α σ τα θα καταλήξουμε να ζούμε σ ’ ένα α πό α υ τά τα δύο κα θεστώ τα . Μ πορεί να συνιστά έναν τρ όπ ο να τονίσουμε τις α δια νόη τες επ ιπ τώ σ εις τις ο π οίες θα έχει τυχόν α π ο τυ χ ία μ ας να π ρ α γ μ α τώ ­ σουμε το πρώ το α π ό αυτά. 0 Μ αρξ υποστηρίζει στη Γερμανική ιδ εο λο γία ότι «σήμερα ... οι ά νθρω π οι π ρ έ π ε ι να κατα ργή σουν την ιδιω τική ιδιοκτησία», αλλά αυτό το « π ρ έ π ε ι» α ποτελεί μάλλον πολιτική π αραίνεσ η π α ρ ά δια π ίστω ση ότι δεν υπ ά ρ χει άλλη επιλογή. Ο Μ αρξ λοιπόν μπορεί να μην είναι γενικά αιτιοκράτης, υπάρχουν όμως στο έργο του α ρκετές δ ια τυ π ώ σ εις π ου εκφράζουν ιστορική αιτιο κρ α τία. Μ ερικές φορές π αρ ομοιάζει τους ιστορικούς νόμους με τους φυσικούς, καθώ ς γρ ά φ ει στο Κ εφ ά λα ιο γ ια το υ ς « φ υ σ ικ ο ύ ς νόμ ους του κ α π ιτα λ ισ μ ο ύ ... οι οπ οίοι δρομολογούν α να π ό φ ευ κ τα α π ο τελ έσ μ α τα π ου υ π ό κ ε ιν τα ι σε μ ια σ ιδ η ρ ά α ν α γ κ α ιό τ η τ α » .9 Ό ταν κάπ οιος σχολιαστής εκείνης της εποχής π α ρ α ­ τηρεί ότι το μαρξικό έργο παρ ου σ ιά ζει την εξέλιξη της κοινω νίας ως δ ιερ γα σ ία της φυσικής ιστορίας, ο Μ αρξ φ α ίνεται να συμφω νεί. Είχε επίσης συμφω ­ νήσει μ ’ έναν κριτικό του έργου του ο ο ποίος θεω ­ ρούσε ότι το μαρξικό έργο κα τα δεικνύει «την α να ­ γκα ιότη τα της παρ ού σας τάξης πρα γμ άτω ν, καθώς

TERRY EAGLETON

και την ανα γκα ιότη τα μιας άλλης τάξης, στην ο ποία η πρώ τη π ρ έ π ε ι α να π ό φ ευ κ τα να μ ετε ξελ ιχ θ εί» .10 Δεν είναι σαφές το π ώ ς αυτή η αυστηρή α ιτιοκρα τία εναρμονίζεται με την κεντρική σημασία της ταξικής πάλης. Σε ορισμένες π ερ ιπ τώ σ εις ο Έ ν γκ ελ ς δια κρ ίνει αυστηρά τους ιστορικούς α πό τους φυσικούς νόμους, ενώ σε άλλες επισ ημαίνει ομοιότητες μεταξύ τους. Ο Μ αρξ φ λερ τά ρ ει με την ιδέα να θεμελιώ σει την ιστορία στη Φύση, αλλά επίσης τονίζει το γεγονός ότι την πρώτη τη φτιάχνουμε, ενώ τη δεύτερη όχι. Ενίοτε κατακρίνει την εφαρμογή της βιολογίας στην ανθρώ­ πινη ιστορία και α πορ ρ ίπτει την ύπαρξη ιστορικών νόμων με καθολική ισχύ. Ό π ω ς πολλοί δια νο η τές του δέκα του ένατου αιώνα, ο Μ αρξ χρησιμοποίησε το κύρος τω ν φυσικώ ν επισ τημ ώ ν, οι ο π ο ίες τότε αποτελούσαν το υπ έρ τα το πρότυπ ο γνώσης, γ ια να προσ δώ σει στο έργο του μεγαλ ύτερη νομιμότητα. Ίσ ω ς όμως και να π ίσ τευε π ω ς μπορούμε να γνω ­ ρίσουμε τους λεγόμενους ιστορικούς νόμους με μια βεβαιότητα εφάμιλλη αυτής με την οποία γνωρίζουμε τους επιστημονικούς. Πάντως είναι δύσκολο να πιστέψ ει κανείς ότι θε­ ωρούσε, λόγου χάριν, την τάση μείωσης του πο σ ο ­ στού του κα πιτα λιστικού κέρδους κάτι ανάλογο με τον νόμο της βαρύτητας. Δεν μπορεί να π ίσ τευε π ω ς η ιστορία εξελίσ σεται όπ ω ς μ ια κ α τα ιγ ίδ α . Ό ντω ς θεωρεί ότι η π ορεία των ιστορικών γεγονότω ν είναι ως έναν βαθμό π ροδιαγεγραμμένη, αλλά δεν είναι ο μόνος. Ελάχιστοι άνθρω ποι βλέπουν την ανθρώπινη ιστορία ως εντελώ ς τυχα ία. Αν δεν υπήρχαν κανο­

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

85

νικότητες ή γενικ ά προβλέψ ιμες τά σ εις στην κοινω­ νική ζωή, δεν θα είχα μ ε τη δ υ ν α τό τη τα σκόπιμ ης δράσης. Δεν π ρ ό κ ειτα ι γ ια ένα δίλημ μ α α νά μ εσ α σε αδήριτους νόμους α π ό τη μία μεριά και απόλυτο χάος α πό την άλλη. Κάθε κοινωνία, όπω ς και κάθε ανθρώ πινη δράση, κα θισ τά ενδεχόμενες ορισμένες μ ελλοντικές εξελ ίξεις κα ι α π ο κ λ είει άλλες. Αλλά αυτή η αλληλεπίδραση ανάμεσα στην ελευθερία και τον π εριορισμ ό α π έχ ει πολύ α π ό την επιβολή ενός αναγκαστικού διλήμματος. Αν επιχειρήσεις να οικο­ δομήσεις τον σοσιαλισμό υπ ό συνθήκες οικονομικής εξαθλίωσης, τότε, όπω ς είδαμε, θα καταλήξεις κα τά π άσα πιθανότητα σε κάποιο είδος σταλινισμού. Αυτό αποτελεί ένα πλειστά κις διαπιστω μ ένο ιστορικό μοτίβο, π ου επ ιβεβα ιώ νετα ι α π ό π ολυά ρ ιθμ α α π ο τυ ­ χημένα κοινωνικά π ειρ ά μ α τα . Οι φιλελεύθεροι και οι συντηρητικοί, οι οποίοι συνήθως δεν αρέσκονται να μιλούν γ ια ιστορικούς νόμους, συμβαίνει ν ’ α λ­ λάζουν τρ ο π ά ρ ιο όταν η συζήτηση έρ χετα ι στο εν λόγω μοτίβο εξέλιξης της ιστορίας. Το να ισχυρίζεται όμως κανείς ότι θα καταλήξεις α να πόδρασ τα στον σταλινισμό σημαίνει ότι π α ρ α βλέπ ει την «ενδεχομενικότητα» της ιστορίας. Ενδεχομένως ο α πλός λαός να εξεγερθεί και να π ά ρ ει στα χέρια του την εξου­ σία- ενδεχομένω ς μια ο μ ά δα πλούσ ιω ν χωρώ ν να σπεύσει απρόσμενα σε βοήθειά σου· ενδεχομένως ν ’ α νακαλύψ εις ότι βρίσκεσαι επάνω στο μ εγαλύτερο π ετρελαϊκό κοίτασμα του πλανήτη και να το χρησι­ μοποιήσεις γ ια ν ’ α να π τύξεις την οικονομία σου με δημοκρατικό τρόπο. Το ίδιο εν πολλοίς ισχύει και γ ια την π ο ρεία της

86

TERRY EAGLETON

ιστορίας. Ο Μ αρξ δεν φ α ίνετα ι να π ισ τεύ ει ότι οι διάφ οροι τρόποι παρα γω γή ς, α π ό το α ρχαίο δουλο­ κτητικό σύστημα μέχρι τον καπιταλισμό της νεότερης εποχής, δια δέχονται ο ένας τον άλλο ακολουθώντας κ ά π οιο α π α ρ ά λ λα κ το π ρότυπ ο. 0 Έ νγκελ ς π α ρ α ­ τήρησε ότι η ιστορία «συνήθως κινείται με άλμ α τα και α να π η δ ή σ εις και ελ ιγ μ ο ύ ς » ." Κ α τ’ αρχάς. οι διάφοροι τρόποι π α ρ α γω γή ς δεν δια δέχονται α πλώ ς ο ένας τον άλλο. Μ πορεί να συνυπάρχουν στην ίδια κοινωνία. Έ π ειτα , ο Μαρξ έχει δηλώσει ότι οι α π ό ­ ψεις του σχετικά με τη μετάβαση α πό τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό αφορούσαν α ποκλειστικά τη Δύση και δεν έπ ρ επ ε να γενικεύονται. Όσον α φορά τους τρόπους παραγω γής, δεν είναι ανάγκη κάθε έθνος να διανύσει την ίδια διαδρομή α πό τον ένα στον άλλο. Οι μπολσεβίκοι κ α τά φ ερα ν να μ ετα πηδήσ ουν α π ό μια εν μέρει φεουδαρχική Ρωσία σ ’ ένα σοσιαλιστικό κ ρά τος χω ρ ίς να π ερ άσ ουν α π ό ένα μακροχρόνιο στάδιο εκτεταμένου καπιταλισμού. Ο Μ αρξ π ίσ τευ ε κ ά π ο ια στιγμή π ω ς η π α τρ ίδ α του η Γ ερμ ανία έπ ρ επ ε να π ερ ά σ ει α π ό ένα σ τ ά ­ διο αστικής κυριαρχίας προτού μπορέσει η εργατική τάξη να ανέλθει στην εξουσία. Ωστόσο φαίνεται π ω ς α ργότερα εγκα τέλειψ ε αυτή την πεποίθηση και συνιστούσε τουναντίον μια «μόνιμη επ ανά στα ση » που θα συνέπτυσσε α υτά τα σ τάδια σε ένα. Ο Δ ιαφω τι­ σμός βλέπει κα τά κανόνα την ιστορία ως μια οργα­ νικά εξελισσόμενη διεργασία, κα τά την ο ποία κάθε φάση π ρ ο κ ύ π τει αυθόρμητα α π ό την προηγούμενη και συναποτελεί μαζί με όλες τις προγενέστερες το όλον που ονομάζουμε Πρόοδο. Η μαρξική αφήγηση

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

χαρακτηρίζεται αντιθέτω ς α πό βία, ρήξη, σύγκρουση και α συνέχεια . Υπάρχει π ρ ά γ μ α τι π ρόοδος· όπ ω ς όμως σχολίασε ο Μ αρξ στα γ ρ α π τά του γ ια την Ιν­ δία, αυτή η πρόοδος μοιάζει με ειδεχθή θεότητα που πίνει νέκταρ α π ό τα κρανία των σκοτωμένων. Το κ α τά π όσο π ισ τ εύ ει ο Μ αρξ στην ιστορική α να γκα ιότη τα δεν α ποτελεί μόνο πολιτικό και οικο­ νομικό θέμα αλλά και ηθικό. Δεν φ α ίνεται να θεω ­ ρεί ότι η φ εο υ δ α ρ χία και ο κ α π ιτα λισ μ ό ς έπ ρ επ ε να εμφ ανιστούν. Από έναν δεδομένο τρόπο π α ρ α ­ γω γής μ πορεί να προκόψ ει π ο ικ ιλία ενδεχομένων. Φυσικά, η π οικ ιλία αυτή έχει κ ά π ο ια όρια. Δεν θα μπορούσαμε να μεταβούμε α π ό τον καταναλω τικό κα πιτα λισμό σε μια κατάσταση κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, εκτός ίσως αν μεσολαβούσε πυρηνικός π ό ­ λεμος. Οι ανεπτυ γμένες π α ρ α γω γικ ές δ υνά μ εις κ α ­ θιστούν μια τέτοια επ ανα φ ορ ά τελείω ς π εριττή και άκρως ανεπιθύμητη. Υπάρχει όμως μια συγκεκριμένη κίνηση την ο π ο ία ο Μ αρξ θεω ρεί α να π ό φ ευ κτη : ο κ α π ιτα λισ μ ός α ποτελεί α να γκα ίο στάδιο π ρο ς τον σοσιαλισμό. Κ αθώ ς ο κ α π ιτα λισ μ ό ς δ ιέ π ε τ α ι α π ό το ιδιοτελές συμφέρον, τον ανελέητο α νταγω νισμ ό και την ανάγκη α διά κοπ ης επέκτασης, α ποτελεί το μοναδικό σύστη μα π ου είνα ι ικανό να α να π τύ ξει τις π α ρ α γ ω γ ικ έ ς δ υν ά μ εις σε τέτο ιο βαθμό ώστε, υπ ό δ ια φ ο ρ ετικ ό π ολιτικ ό κα θεστώ ς, το π α ρ α γό μενο π λεόνασ μα να μ πορεί να χρησ ιμοποιηθεί γ ια την επίτευξη ικανοποιητικού βιοτικού επ ιπ έδ ο υ γ ια όλους. Για να έχεις σοσιαλισμό, π ρ έ π ει π ρ ώ τα να έχεις καπιταλισμό. Για να είμασ τε π ιο ακριβείς, δεν είναι α πα ραίτη το να έχεις καπιταλισμ ό εσύ, ωστόσο

88

TERRY EAGLETON

κά ποιος π ρ έ π ει να έχει. Ο Μ αρξ θεωρούσε π ω ς η Ρωσία θα μπορούσε να επ ιτύχει μια μορφή σοσια­ λισμού στη βάση των αγροτικώ ν κοινοτήτων της και όχι α πα ρ α ίτη τα διαμέσου ενός σταδίου βιομηχανι­ κού καπιταλισμού· όμως δεν π ίσ τευε π ω ς αυτό θα ήταν εφικτό χω ρίς τη βοήθεια κα πιτα λιστικού π λο ύ­ του α π ό το εξω τερικό. Για να γίνει μια μεμονωμένη χώ ρα σοσιαλιστική, δεν χ ρ ειά ζετα ι α πα ρ α ίτη τα να περάσ ει α πό τον καπιταλισμό, ωστόσο η μετάβαση αυτή είνα ι α δύ νατη αν δεν υπ ά ρ χει, έστω κ ά π ο υ αλλού, καπιταλισμός. Αυτό εγ είρ ε ι μ ερ ικά α κα νθώ δη η θικά προβλή­ μα τα. Ό π ω ς ορισμένοι χρ ισ τια νοί α π ο δ έχο ν τα ι το κακό ως κα τά κάποιον τρόπο απαραίτητο συστατικό του σχεδίου του Θεού γ ια την ανθρωπότητα, έτσι και ο Μαρξ, μπορούμε να πούμε, θεωρεί ότι π ρ έπ ει να υπ ομείνου με τον κα π ιτα λισ μ ό, όσο ληστρικός και άδικος κι αν είναι, προκειμένου να οδηγηθούμε στον σοσιαλισμό. Μ άλιστα, δεν οφείλουμε απλώ ς να τον υπομείνουμε, αλλά και να τον υποκινήσουμε ενερ­ γητικά. Σε ορισμένα σημεία του έργου του ο Μαρξ επ ιδοκιμάζει την ανάπτυξη του καπιταλισμού, αφού μόνο αυτή μ π ορεί να α νοίξει τον δρόμο π ρ ο ς τον σοσιαλισμό. Σε μια διάλεξη του 1847, π α ρ α δ είγ μ α ­ τος χάριν, υπ ερ α σ π ίζετα ι το ελεύθερο εμπόριο, με το επ ιχείρημα ότι αυτό επ ισ π εύ δ ει την έλευση του σοσιαλισμού. Επιθυμούσε επίσης την ενοποίηση της Γερμανίας, με το σκεπτικό ότι αυτή θα προω θούσε τον γερμανικό καπιταλισμό. Σε διά φ ορα σημεία του έργου του αυτός ο επανα σ τα τικός σοσιαλιστής π ρ ο ­ δ ίδ ει έναν μάλλον υπερβολικό ενθουσιασμό γ ια την

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

προοπτική μιας προοδευτικής καπιταλιστικής τάξης που θ ’ α ποτελειώ σει τη «βαρβαρότητα». Η ηθική α υτή ς της π ροσ έγγισ η ς μοιάζει σαφώ ς ύποπτη. Σε τι δια φ έρει α πό την ηθική του Στάλιν ή του Μάο, οι οποίοι επιδόθηκαν σε μαζικούς φονικούς διω γμούς εν ονόματι του σοσιαλιστικού μέλλοντος; Σε ποιον βαθμό ο σκοπός α γιάζει τα μέσα; Και δ ε ­ δομένου ότι ελάχιστοι σήμερα πιστεύουν π ω ς ο σοσι­ αλισμός είναι αναπόφευκτος, δεν συνιστά αυτό έναν λόγο π αρ α πά νω να αποκηρυχθεί μια τέτοια βάναυση θυσία του παρόντος στον βώμο ενός μέλλοντος που ίσως να μην έρθει ποτέ; Αν ο καπιταλισμός α ποτελεί θεμελιώ δη π ροϋπόθεσ η του σοσιαλισμού κα ι αν ο κα π ιτα λισ μ ό ς είναι άδικος, ά ρ α γε α υτό δεν κ α θ ι­ στά ηθικά αποδεκτή την αδικία; Επιβάλλεται άραγε να έχει υπά ρξει α δικία στο παρελθόν, προκειμένου να υπά ρξει δικαιοσύνη στο μέλλον; Ο Μ αρξ γρ άφ ει στις Θεω ρίες για την υπ ερ α ξία ότι «η α νά π τυξη των ικανοτήτων του ανθρώ πινου είδους π ρ α γ μ α το ­ π οιείτα ι εις βάρος της πλειονότητας των ανθρώπων, ακόμη και των κοινωνικών τά ξεω ν » .12 Εννοεί ότι το καλό του είδους θα θριαμβεύσει τελικ ά ως κομου­ νισμός, α λλά αυτή η εξέλιξη π ρ ο ϋ π ο θ έτει α ν α π ό ­ φ ευκτα πολλά δεινά και αδικίες. Η υλική ευημερία που εντέλει θα π αγιώ σει την ελευθερία α ποτελεί τον κα ρπό της ανελευθερίας. Τπάρχει δια φ ορά ανάμεσα στο να δ ια π ρά ττει κα ­ νείς κακό ελπίζοντα ς ότι μπορεί να προκ ύψ ει α π ό αυτό κάτι καλό και στο να επιδιώ κει να χρησιμοποι­ ήσει γ ια καλό το κακό που έχει δ ια π ρά ξει κάποιος άλλος. Οι σοσιαλιστές δεν έχουν δ ια π ρά ξει το κακό

90

TERRY EAGLETON

του καπιταλισμού, και είναι αθώοι γ ια τα εγκλήματα του· δεδομένου όμως ότι ο κ α π ιτα λισ μ ό ς υπάρχει, φ α ίνεται εύλογο το να π ροσπαθήσει κανείς να τον αξιοποιήσει όσο το δυνατόν π ιο επω φελώ ς. Αυτό εί­ ναι εφικτό, γ ια τί ο καπιταλισμός δεν είναι μόνο κ α ­ κός. Το να τον βλέπει κανείς μόνο αρνητικά συνιστά κατάφω ρη προκατάληψη, σφάλμα στο οποίο ο ίδιος ο Μ αρξ σπ ανίω ς υπ έπ εσ ε. Ό π ω ς είδαμ ε, το κ α π ι­ ταλιστικό σύστημα τρέφ ει και την ελευθερία και τη βαρβαρότητα, και τη χειραφέτηση και την υπ ο δο ύ­ λωση. Η κα πιτα λιστική κοινωνία π α ρ ά γει τεράστιο πλούτο, αλλά α να π όδρ α στα τον διαθέτει σε μια μ ει­ ονότητα των πολιτώ ν της. Ωστόσο αυτός ο πλούτος μ πορεί να κ α τα σ τεί δια θέσ ιμ ος σε όλους. Μ πορεί να α ποδεσ μ ευτεί α π ό τις ληστρικές, α τομ ικισ τικές δομές που τον εξέθρεψαν, να επ ενδυθεί στην κοινω­ νία ως όλον και να χρησιμοποιηθεί γ ια τον μέγιστο δυνατό περιορισμό της δυσάρεστης εργασίας. Κ α τ’ αυτόν τον τρόπο, θα απελευθερώ σει τους ανθρώπους α π ό τα δεσμά της οικονομικής α να γκα ιό τη τα ς και θα τους προσφέρει τη δυνατότητα μιας ζωής που θα τους παρέχει την ελευθερία να α ξιοποιούν το δημι­ ουργικό δυναμικό τους. Αυτό είναι το κομουνιστικό όραμα του Μαρξ. Τ ίποτε α πό α υτά δεν σημαίνει π ω ς η άνοδος του κα π ιτα λ ισ μ ο ύ ήταν κ ά τι α π ό λ υ τα καλό. Θα ήταν π ροτιμότερο η ανθρώπινη χειραφέτηση να είχε ε π ι­ τευχθεί με πολύ λιγότερο αίμα, ιδρώ τα και δάκρυα. Υπ’ αυτή την έννοια, η θεω ρία του Μ αρξ γ ια την ιστορία δεν είναι «τελεολογικ ή». Οι τελεολογικ ές θεωρίες υποστηρίζουν ότι κάθε ιστορική φάση π ρο ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

91

κύ π τει νομοτελεια κά α π ό την προηγούμενη. Κάθε στάδιο της διερ γα σ ίας είναι καθαυτό α να πόσπα στο κομ μ ά τι της και α να γ κ α ίο ς όρος, μαζί με όλα τα άλλα στάδια, της εκπλήρωσης κά ποιου συγκεκριμέ­ νου στόχου. Αυτός ο στόχος είναι αναπόφευκτος και συνιστά την εσώτερη δυναμική της όλης διεργασίας. Τ ίποτα δεν περισ σεύει στη συγκεκριμένη αφήγηση, και το καθετί, όσο επιβλαβές ή αρνητικό κι αν φ α ί­ νεται, συμβάλλει στο καλό του όλου. Δεν διδάσκει αυτό ο μαρξισμός. Το ότι ο κ α π ιτα ­ λισμός μπορεί να χρησιμεύσει στη διαμόρφω ση ενός βελτιωμένου μέλλοντος δεν σημαίνει π ω ς υπάρχει γ ι’ αυτόν τον λόγο. Ούτε π ω ς α να γκα στικά προ κ ύπ τει από αυτόν ο σοσιαλισμός. Ούτε π ω ς δικαιολογούνται τα δεινά του α πό την έλευση του σοσιαλισμού. Ούτε π ω ς η εμφάνισή του ήταν αναπόφευκτη. Οι τρόποι π α ρ α γ ω γ ή ς δεν π ρ ο κ ύ π το υ ν α ν α π ό φ ε υ κ τα . Δεν υ π ά ρ χει κ ά π ο ια εγγενή ς λογική π ου τους συνδέει άρρηκτα με όλα τα π ροη γούμ ενα σ τά δ ια . Κανένα στάδιο της διεργασίας δεν υπάρχει χάριν των άλλων. Μπορεί κάπ οιο στάδιο να παρα λειφ θεί, ό πω ς στην περίπτω ση των μπολσεβίκων. Και το τέλος δεν είναι σε κ α μ ία π ερ ίπ τω σ η π ρ ο δ ια γ εγ ρ α μ μ ένο . Ο Μ αρξ δεν θεωρεί π ω ς η ιστορία κινείται προς κά π ο ια συ­ γκεκριμένη κατεύθυνση. Μ πορεί μεν ο καπιταλισμός να χρησιμοποιηθεί γ ια την οικοδόμηση του σοσιαλι­ σμού, αλλά σε κα μία περ ίπ τω σ η δεν μπορούμε να πούμε ότι η όλη διεργασία της ιστορίας προετοιμάζει κρυφά την εκπλήρωση του συγκεκριμένου στόχου. Η σύγχρονη καπιταλιστική εποχή λοιπόν προσ φέ­ ρει αναμφισβήτητα οφέλη. Δ ιαθέτει π ά ρ α πολλά χ α ­

92

TERRY EAGLETON

ρακτηριστικά, α πό τα αναισθητικά και τη σωφρονι­ στική μεταρρύθμιση έως την αποτελεσματική υγιεινή και την ελευθερία της έκφρασης, τα ο π ο ία είναι π ο ­ λύτιμα καθαυτά και όχι απλώ ς επειδή θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν σ ’ ένα σοσιαλιστικό μέλλον. Όμω ς δεν σηματοδοτούν α πα ρ α ίτη τα τη δικαίωση του συ­ στήματος. Εύλογα μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι α κόμη και αν η τα ξικ ή κοινω νία οδηγήσει τελ ικ ά στον σοσιαλισμό, το αναγκαστικό τίμημα αυτής της ευτυχούς έκβασης είναι α πλ ά υπερβολικά υψηλό γ ια την ανθρω πότητα. Πόσο μακροχρόνιος και πόσο αν­ θηρός θα π ρ έ π ει να είναι ένας μελλοντικός σοσιαλι­ στικός κόσμος γ ια να δικαιολογήσει εκ των υστέρων τα δεινά της ταξικής ιστορίας; Είναι κά τι τέτοιο π ιο πιθανό α πό τη δικαιολόγηση του Άουσβιτς; Ο μαρξι­ στής φιλόσοφος Μ αξ Χ όρκχαϊμερ σχολιάζει π ω ς «η ιστορία πορεύετα ι χέρι χέρι με τη θλίψη και τη δ υ ­ στυχία των ατόμων. Αυτό μπορούμε ενδεχομένως να το εξηγήσουμε, αλλά όχι να το δικαιολογήσουμε».13 Ο μαρξισμός δεν θεω ρείτα ι γενικ ά ένα τρ α γικό όρα μα γ ια τον κόσμο. Η τελική Πράξη του - ο κο­ μουνισμός- μοιάζει υπερβολικά χαρμόσυνος γ ια να χαρ α κτηρ ισ τεί έτσι. Αν όμως δεν εκτιμήσουμε την τραγική καταγω γή του. δεν θα αντιληφθούμε το π ο ­ λυσύνθετο βάθος του. Η μαρξική αφήγηση δεν είναι τραγική υπό την έννοια ότι τελειώνει άσχημα. Αλλά μια αφήγηση δεν είναι ανάγκη να τελειώνει άσχημα γ ια να είνα ι τρ α γική . Ακόμη και αν οι άνθρ ω π ο ι βρίσκουν εντέλει κά π οια ικανοποίηση, είναι τραγικό το γεγονός ότι οι πρόγονοί τους έχουν υποχρεω θεί να περάσουν τα π άνδεινα χάριν αυτής της ευτυχούς

ΓΙΑΤΙ Ο MAP: ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

93

έκβασης. Και σε περ ίπ τω σ η μ ιας τέτο ια ς έκβασης, δεν μπορεί π αρ ά να είναι πολλοί αυτοί που θα έχουν π ά ει χαμένοι, θα έχουν πεθάνει αδικαίωτοι, θα έχουν ξεχαστεί. Ελλείψει κά π οια ς κυριολεκτικής α νά σ τα ­ σης νεκρών, είναι αδύνατον ν ’ αποζημιωθούν α υτά τα εκατομ μύρια των τσακισμένω ν ανθρώπων. Ακρι­ βώς α π ό αυτή τη σ κ οπιά είναι τρα γική η μαρξική θεωρία της ιστορίας. Ο Αγιάζ Άχμαντ το αντιλαμβάνεται πλήρως. Μι­ λ ά ει γ ια τον Μ αρξ α να φ ερ ό μ ενο ς στην κ α τα ν α γκα στική μ ετα τρ οπ ή των χω ρικώ ν σε ερ γά τες των πόλεω ν, α λλά οι π ρο εκ τά σ εις των λεγομένω ν του ά πτοντα ι γενικότερα του μαρξικού έργου. Τπάρχει, γ ρ ά φ ει, « μ ια αίσθηση κολοσσια ία ς συντριβής και α νεπα νόρθω της α πώ λειας, ένα ηθικό δίλημμα που δεν επ ιτ ρ έ π ει να δικ αιω θεί πλήρω ς ούτε το παλ ιό ούτε το νέο, η α ναγνώ ριση ότι ο υφ ισ τά μ ενο ς την εν λόγω βάναυση μεταχείριση ήταν συγχρόνω ς και επαρκής και ανεπαρκής, η αναγνώριση επίσης ότι η ιστορία των νικών και των α πω λειώ ν α ποτελεί στην π ρα γματικ ότητα μια ιστορία των τρόπων υλικής π α ­ ραγω γής, τέλος [υπάρχει] η α ναλαμπή μιας ελ πίδα ς ότι κάτι καλό θα μπορούσε π α ρ ’ όλα α υτά να π ρο ­ κόψει α π ’ αυτή την ανελέητη π ορεία της ιστορίας».14 Η τρ α γω δ ία δεν σ τερ είτα ι α π α ρ α ιτή τω ς ελ π ίδα ς. Ό μω ς στην επ ικ ρ ά τε ια της τρ α γ ω δ ία ς η δικαίω ση είναι έμφοβη και τρεμάμενη κι έχει π ρόσω πο π α ρ α ­ μορφωμένο α πό τη φρίκη. Π ρέπει, τέλος, να σημ ειώ σ ου μ ε κ α ι μ ια άλλη ά ποψη. Ε ίδαμε ότι ο ίδιος ο Μ αρξ θεωρεί τον κ α π ι­ ταλισμό απα ραίτη τη προϋπόθεση του σοσιαλισμού.

94

TERRY EAGLETON

Έ χ ει όμως δίκιο; Μ ήπως είναι εφ ικτή η ανά π τυξη των π αρα γω γικώ ν δυνάμεων α π ό πολύ χαμηλό ε π ί­ π εδο και συγχρόνως με τρόπους π ου να ανταποκρίνονται όσο το δυνατόν περισσότερο στις δημοκρατι­ κές σοσιαλιστικές αξίες; Θα επρόκειτο γ ια τρ α γικά δύσκολο έργο. Ωστόσο αυτό, σε γ εν ικ ές γρ αμ μ ές, πίστευαν ορισμένα μέλη της Αριστερής Α ντιπολίτευ­ σης στην μπολσεβικική Ρωσία· και π α ρ ’ ότι το σχέδιό τους βούλιαξε. υπάρχουν ισχυρά επ ιχειρ ή μ α τα ότι αποτελούσε τη σωστή στρατηγική υπό τις τότε π ε ­ ριστάσεις. Εν πάση περιπτώ σει, τι θα γινόταν αν δεν είχε υπάρξει π οτέ ο καπιταλισμός; Δεν θα μπορούσε ά ρ α γ ε η α νθρ ω π ότη τα να είχε βρει έναν λιγότερο βάρβαρο τρόπο γ ια να ανα π τύξει α υτά που ο Μαρξ θεωρεί τα π ιο πολύτιμ α α γα θ ά της - υλική ευημε­ ρία, πλούτο δημιουργικώ ν δυνάμεων, αυτοδιάθεση, π αγκόσ μιες επικοινωνίες, ατομική ελευθερία, π ο λι­ τισμικό μεγαλείο κτλ.; Δεν θα μπορούσε ά ραγε μια εναλλακτική ιστορία να είχε π α ρ α γά γει μεγαλοφυΐες σαν τον Ραφαήλ και τον Σαίξπηρ; Ας σκεφτούμε την άνθηση των τεχνών και των επιστημώ ν στην α ρχαία Ελλάδα, Περσία, Α ίγυπτο, Κίνα, Ινδία. Μ εσοποτα­ μία και αλλού. Ή τα ν π ρ ά γ μ α τι α να γκα ίο ς ο κ α π ι­ ταλισμός της νεότερης εποχής; Τι έχει μ εγαλύτερη αξία, η νεότερη επιστήμη και ανθρώπινη ελευθερία ή τα πνευ μ α τικ ά α γα θ ά των φυλετικώ ν κοινωνιών; Τι β α ρα ίνει π ερισ σότερο, η δη μ οκ ρ α τία μ α ς ή το Ολοκαύτωμα; Το ερώτημα θα μπορούσε να α ποδειχτεί κάτι π ε ­ ρισσότερο α π ό α καδημαϊκό. Αν συνέβαινε και μ ια χούφ τα α πό εμάς επιζούσε α πό μια πυρηνική ή π ε ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

95

ριβαλλοντική καταστροφ ή, θα ξεκινούσαμε α π ό το μηδέν το τιτά νιο έργο της ανοικοδόμησης του π ο ­ λιτισμού. Με δεδομένο το μά θη μ α π ο υ θα είχαμ ε π ά ρ ει αναφορικά με τα α ίτια της συμφοράς, δεν θα φροντίζαμε ά ρ αγε αυτή τη φορά να ακολουθήσουμε τη σοσιαλιστική οδό;

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΤΕΣΣΕΡΑ

Ο μαρξισμός ονειρεύεται μια ουτοπία. Πιστεύει στη δυνατότητα μιας τέλειας κοινωνίας, απαλ­ λαγμένης από κακουχίες, πόνο, βία και συ­ γκρούσεις. Υπό το καθεστώς του κομουνισμού, δεν θα υφίσταται αντιπαλότητα. ιδιοτέλεια. κτητικότητα, ανταγωνισμός και ανισότητα. Κα­ νένας δεν θα είναι ανώτερος ή κατώτερος από οποιονδήποτε άλλο. Κανένας δεν θα εργάζεται, τα ανθρώπινα όντα θα ζουν σε πλήρη αρμονία μεταξύ τους και η ροή των υλικών αγαθών θα είναι ανεξάντλητη. Αυτό το εκπληκτικά αφελές όραμα πηγάζει από μια επιπόλαιη πίστη στην ανθρώπινη φύση. Η ανθρώπινη φαυλότητα απλά παραμερίζεται. Το γεγονός ότι είμαστε εκ φύσεως ιδιοτελή. άπληστα, επιθετικά και ανταγω­ νιστικά πλάσματα και ότι καμία κοινωνική μη­ χανική δεν πρόκειται να το αλλάξει αυτό απλά παραβλέπεται. Το απλοϊκό και ρομαντικό όραμα του Μαρξ αναφορικά με το μέλλον της ανθρω­

TERRY EAGLETON

πότητας αντικατοπτρίζει τη συνολικά π αράλογη και ανεφάρμοστη πολιτική θεωρία του.

«Θα εξακολουθήσουν λοιπόν να υπάρχουν τροχαία δυσ τυχήματα στη μαρξιστική ουτοπία σα ς;» Με τέ­ τοιου είδους χλευασ τικές και χαιρέκακες ερωτήσεις έχουν συνηθίσει να έρχονται α ντιμέτω ποι οι μ αρξι­ στές. Ωστόσο η ερώτηση α π ο κ α λ ύ π τει μάλλον την άγνοια του ερωτώντος π α ρ ά τις ψ ευδαισθήσεις του μαρξιστή. Γιατί αν ουτοπία σημαίνει τέλεια κοινω­ νία. τότε η φράση «μαρξιστική ου το π ία » α ποτελεί οξύμωρο σχήμα. Σ υμ βα ίνει να υπ ά ρ χου ν στη μ α ρξιστική π α ρ ά ­ δοση 1 πολύ π ιο ενδ ια φ έρ ουσ ες χρήσ εις της λέξης « ουτοπία». Έ να ς α πό τους σπουδαιότερους Άγγλους μ αρξιστές επ ανα στά τες, ο Γουίλλιαμ Μόρρις, δημι­ ούργησε μια αλησμόνητη ουτοπία στο Ειδήσεις α π ό το π ου θ ενά [Nezvs from Nowhere], όπου. α ντίθ ετα με σχεδόν κάθε άλλο ουτοπιστικό έργο, περ ιέγρ α ψ ε λεπτομερώ ς την όλη διεργα σία της πολιτικής μ ετα ­ βολής. Όσον α φ ορά ωστόσο την καθημερινή χρήση της λέξης, π ρ έ π ει να πούμε ότι ο Μ αρξ δεν δείχνει το π αρα μ ικρό ενδιαφέρον γ ια ένα μέλλον α πα λ λ α γ ­ μένο α πό πόνο, θάνατο, απώ λεια, αποτυχία, διάλυση, σύγκρουση, τρ α γω δ ία ή α κόμα και εργασία. Μ άλι­ στα, δεν δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον ούτε καν γ ια το μέλλον γενικ ά. Το έργο του είναι διαβόητο γ ια το γ εγονός ότι π ερ ιέχει ελάχιστες λεπτο μ έρ ειες γύρω α π ό τη σοσιαλιστική ή κομουνιστική κοινω νία του μέλλοντος. Αυτό επ ιτ ρ έ π ει στους επ ικ ρ ιτές του να τον κατηγορήσουν γ ια ασυγχώρητη α σά φ εια· όμως

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

99

δεν μπορούν ταυτόχρονα να τον κατηγορούν ότι σχε­ διάζει ουτοπιστικούς κόσμους. Μέλλοντα π ουλάει ο καπιταλισμός, όχι ο μαρξισμός. Στη Γερμανική ιδεο­ λ ο γία ο Μαρξ α πορ ρ ίπτει την ιδέα του κομουνισμού ως «ιδεώ δους στο οποίο θα π ρέπει να προσαρμοστεί η π ρ α γμ α τικ ότη τα ». Αντιθέτως. τον βλέπει ως «το π ρ α γ μ α τικ ό κίνημα π ου κ α τα ρ γεί την υφ ιστάμενη κατάσταση πραγμ άτω ν».'2 Ό πω ς η θρησκευτική παράδοση των Εβραίων α π α ­ γόρευε την πρόβλεψη του μέλλοντος, έτσι και ο κο­ σμικός Εβραίος Μ αρξ τηρεί σιγή ιχθύος όσον αφορά τα μελλούμενα. Ε ίδ α μ ε ότι π ιθ α ν ό τα τα θεωρούσε τον σοσιαλισμό α ναπόφευκτο, ωστόσο έχει εντυ πω ­ σ ια κά λίγα π ρ ά γ μ α τα να π ε ι γύρ ω α π ό τα χ α ρ α ­ κτηριστικά της μελλοντικής σοσιαλιστικής κοινωνίας. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι γ ι ’ αυτό. Πρώτον, το μέλλον δεν υπάρχει, άρα η όπ οια περ ιγρ αφ ή του α ποτελεί ένα είδος ψ έμα τος. Επίσης, μια τέτο ια π ερ ιγρ α φ ή θα σήμαινε ίσως ότι το μέλλον είναι προκαθορισμένο - σαν να β ρ ίσ κετα ι κά π ο υ α θ έ α το και π ερ ιμ έν ει να το α να κα λύ ψ ουμ ε. Ε ίδ α μ ε ότι υπ ό μ ία έννοια ο Μ αρξ όντως θεωρούσε το μέλλον α να π ό φ ευ κτο . Ό μω ς το α να π όφ ευ κτο δεν τα υ τίζετα ι α π α ρ α ίτη τα με το ευκταίο. Και ο θάνατος α ναπόφευκτος είναι, αλλά κα τά κανόνα α π ευ κ τα ίο ς. Μ πορεί το μέλλον να είναι προκαθορισμένο, αλλά α υτό δεν σημαίνει ε π ’ ουδενί ότι θα είναι καλύτερο α πό το παρόν. Το α να πόφ ευκτο, όπω ς είδαμ ε, είναι συνήθως α ρ κετά δυσάρεστο. Ο Μ αρξ όφειλε να έχει μεγαλύτερη συ­ ναίσθηση αυτής της π ρα γματικότητα ς. Όμω ς η πρόβλεψη του μέλλοντος δεν είναι απλώ ς

100

TERRY EAGLETON

ά σκοπη· μπ ορεί να α π ο β εί και κ α τα σ τρ επ τικ ή . Η απόκτηση εξουσίας, ακόμη και επάνω στο μέλλον, συνιστά έναν τρόπο να παρέχουμε στον εα υτό μας μια ψ ευδαίσθηση ασφάλειας. Αποτελεί τακτική α υ ­ τοπ ροστα σίας α πένα ντι στην απρόβλεπτη φύση του π α ρ όντος κα ι στο στοιχείο του α βέβ αιο υ και του επ ισ φ α λού ς π ου α υτό ενέχει. Είναι σαν να χρησ ι­ μοποιούμε το μέλλον ως φ ετίχ - ως ένα π αρηγορη­ τικό είδω λο στο οποίο προσ κολλούμαστε όπ ω ς το νήπιο στην κουβέρτα του. Έ τσι, το μέλλον γ ίν ετα ι μ ια απόλυτη α ξία π ου δεν π ρό κ ειτα ι να μ ας α π ο ­ γοη τεύσ ει π οτέ, ένα φ ά ν τα σ μ α π ου δεν μπορούν να το α γγίξουν οι άνεμοι της ιστορίας. Η μ ονοπώ ­ ληση του μέλλοντος μπορεί επίσης να α ποτελεί έναν τρ όπ ο κυ ρ ια ρ χία ς στο παρόν. Οι αληθινοί μά ντεις της επ οχής μ α ς δεν είναι γενειοφ όροι, ωρυόμενοι περιθω ριακοί τύ ποι π ου προβλέπουν μακάβρια τον θάνατο του κα π ιτα λισ μ ού , αλλά οι ειδήμ ονες π ο υ προσλαμβάνονται α πό τις υπερεθνικές ετα ιρείες γ ια να εξετάσουν τα σπλά γχνα του συστήματος και να διαβεβαιώ σουν τους αφέντες τους ότι η κερδοφορία τους είναι εξασφαλισμένη γ ι ’ άλλη μία δεκα ετία . Ο προφήτης, αντιθέτως. καθόλου δεν διαθέτει μαντικές ικανότητες. Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι οι προφή­ τες της Βίβλου επ ιδίω καν να προβλέψουν το μέλλον. Ο προφήτης αποκηρύσσει τη διαφθορά, την εμ πορία της εξουσίας και την α πληστία που κυριαρχούν στο παρόν και μας π ροειδοπ οιεί ότι αν δεν αλλάξουμε σ υ μ π ερ ιφ ο ρ ά μ π ορεί κα ι να μην έχουμ ε καθόλου μέλλον. Ο Μ αρξ ήταν προφήτης, όχι μάντης. Τπάρχει κι ένας άλλος λόγος γ ια τον οποίο ο Μαρξ

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

ΙΟΙ

κράτησε π ολύ εφ εκτική στάση α να φ ο ρ ικά με την π ερ ιγρ α φ ή του μέλλοντος: στην εποχή του κυκλο­ φορούσαν πολλές τέτοιες περ ιγρ αφ ές - και στη συ­ ντριπτική πλειονότητά τους προέρχονταν α πό αθερά­ π ευ τα ιδεαλιστές ριζοσπάστες. Η ιδέα ότι η ιστορία κινείται προς τα εμπρός και ανοδικά ώσπου να φτάσει σε μια κατάσταση τελειότητας δεν έχει αριστερή προέλευση. Αντανακλούσε την α υτοπεποίθησ η της ευρωπαϊκής μεσαίας τάξης κατά την πρώιμη, υπερεν­ θουσιώδη φάση της. Η λογική γκρέμιζε τον δεσποτισμό, η επιστήμη ξερίζωνε τη δεισιδα ιμ ο νία και η ειρήνη έτρεπε σε φυγή τον πόλεμο. Αυτά θα είχαν ως α ποτέλεσμα όλη η ανθρώπινη ιστορία (δηλαδή, όπως το εννοούσαν στην π ρα γμ ατικότητα οι περισσότεροι από αυτούς τους διανοητές, η Ευρώπη) να φτάσει σ ’ ένα αποκορύφω μα ελευθερίας, αρμονίας και εμ πορι­ κής ευημερίας. Δεν υπήρχε περίπτω ση ο πλέον δ ιά ­ σημος κήνσορας των μεσαίων τάξεων στην ιστορία να προσ υπέγρα φ ε την εν λόγω αυτάρεσκη φαντασίωση. Ο Μαρξ, όπω ς είδαμε, πίστευε στην πρόοδο και τον πολιτισ μό- ωστόσο θεωρούσε ότι αυτά, τουλάχιστον μέχρι τότε, είχαν α πο δ ειχ τεί αχώ ρισ τοι σύντροφοι της βαρβαρότητας και του σκοταδισμού. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Μ αρξ δεν έμαθε τίπο τε α πό ουτοπιστές διανοητές σαν τον Φουριέ, τον ΣαινΣιμόν και τον Ρόμπ ερ τ Όουεν. Πέρα α π ό την επ ικριτική στάση του, δεν μπορούσε να μην εκτιμήσει κ ά π ο ιες α ξιο θ α ύ μ α σ τα π ρ ο ο δ ευ τικ ές ιδ έ ες τους. (Άλλες πάλι, όχι. Ο Φουριέ, ο οποίος επινόησε τον όρο «φ εμινισμ ός» και σχεδίασε την ιδανική κοινω­ νική μ ονάδα έτσ ι ώ σ τε να π ερ ιλ α μ β ά νει ακριβώ ς

102

TERRY EAGLETON

1.620 ανθρώ πους, π ίσ τευε ότι στη μελλοντική κοι­ νω νία η θάλασ σα θα μ ετα τρ επ ό τα ν σε λεμ ονά δα. Ο Μαρξ, α π ό την άλλη, θα π ροτιμ ού σ ε ένα καλό Riesling.) Ο Μ αρξ διαφωνούσε, ανάμ εσα σ τ ’ άλλα, με την πεποίθηση των ουτοπιστώ ν ότι γ ια να νική­ σουν τους α ντιπ άλους τους αρκούσε η δύναμη των επιχειρημάτω ν τους. Από τη σκοπιά τους. στην κοι­ νωνία συγκρούονταν ιδέες, όχι υλικά συμφέροντα. Ο Μαρξ, αντιθέτω ς, έβλεπε με σκεπτικισ μό αυτή την πίστη στον ορθολογικό διάλογο. Είχε συνειδητοποι­ ήσει ότι οι ιδέες π ο υ επ ηρ εά ζουν β α θιά τους α ν­ θρώπους προκύπτουν α πό την καθημερινή πρακτική τους, όχι α πό συζητήσεις ανάμεσα σε διανοούμενους. Αν θέλεις να μάθεις τι π ρ α γμ α τικ ά πιστεύουν οι άν­ θρωποι, παρατήρησε τι κάνουν, όχι τι λένε. Ο Μ αρξ θεωρούσε τα ουτοπιστικά οράματα π ερ ι­ σπασμούς α πό τα πολιτικά καθήκοντα του παρόντος. Η ενέργεια που επενδυόταν σ ’ α υτά θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί π ιο γόνιμα στην υπηρεσία του π ο λι­ τικού αγώ να. Ως υλιστής, ο Μ αρξ ήταν καχύπ ο πτο ς α πένα ντι σε κάθε ιδέα που είχε απομακρυνθεί α πό την ιστορική πραγμ ατικότητα και πίστευε ότι αυτή η απομάκρυνση οφειλόταν συνήθως σε πολύ συγκεκρι­ μένους ιστορικούς λόγους. Ο ποιοσδήποτε δια θ έτει αρκετό ελεύθερο χρόνο μπορεί να σκαρφ ίζεται και να επ εξερ γάζετα ι σχέδια γ ια ένα καλύτερο μέλλον, όπω ς και οποιοσδήποτε μπορεί να συντάσσει α τελεί­ ω τα π ροσ χέδια γ ια ένα υπέροχο μυθιστόρημα, που δεν καταφέρνει π οτέ να γρ άψ ει αφού είναι α πα σ χο ­ λημένος με το να συντάσσει ατελείω τα προσχέδια. Ο Μαρξ δεν επικεντρώνεται στον οραματισμό ενός ιδα ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

103

νικού μέλλοντος, αλλά στην επίλυση των αντιθέσεων του παρόντος, οι οποίες εμποδίζουν την έλευση ενός καλύτερου μέλλοντος. Η επίτευξη α υτού του στόχου θα εξα λείψ ει κα ι την α νά γκη ύπ α ρ ξη ς ανθρώ πω ν σαν κι αυτόν. Στον Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία ο Μαρξ γράφει ότι οι επανα στά τες εργάτες «δεν έχουν κάποιο ιδεώ ­ δες να πραγματώ σουν, αλλά να απελευθερώ σουν τα στοιχεία της νέας κοινωνίας, τα οπ οία κυοφορεί η ίδια η παλ ιά , αστική κοινω νία ».3 Ο πόθος γ ια ένα καλύτερο μέλλον δεν μπορεί απλώ ς να εξαντλείται σ ’ ευχολόγια του τύπου «Δεν θα ήταν ω ραία αν...». Για ν ’ α ποτελέσ ει ένα ρ ιζικά δια φ ορετικ ό μέλλον κάτι περισσότερο α πό ανώφελη φαντασίωση, π ρέπει όχι μόνο να είναι ευκταίο αλλά και εφικτό· και γ ια να είναι εφικτό, π ρ έπ ει να στηρίζεται στα π ρ α γ μ α ­ τικά δεδομ ένα του παρόντος. Δεν μπορεί α π λ ά να μεταφερθεί στο παρόν α πό κάποιο πολιτικό εξώτερο διάστημα. Π ρέπει να υπ ά ρ ξει ένας τρόπ ος διερεύνησης ή ακτινογράφησης του παρόντος ο οποίος να αναδείξει το εν δυνάμει μέλλον που βρίσκεται μέσα σ ’ αυτό το παρόν. Αλλιώς, το μόνο που επ ιτυγχά νεις είναι να ενσταλάζεις στους ανθρώ πους ανεκπλήρω ­ τες επιθυμίες· και. σύμφωνα με τον Φρόυντ, οι ανεκ­ πλήρω τες επ ιθυμ ίες προκαλούν νευρώσεις. Άρα το παρόν εμπεριέχει δυνά μεις που μπορούν να οδηγήσουν στο ξεπ έρ α σ μ ά του. Ο φ εμινισμός, π α ρ α δ είγμ α τος χάριν. α ποτελεί ένα πολιτικό κίνημα π ου δ ρ α μεν στο π αρόν, αλλά α π ο σ κ ο π εί σ ’ ένα μέλλον απα λλα γμένο α πό μεγάλο κομμάτι του π α ­ ρόντος. Σύμφ ω να με τον Μαρξ. ο συνδετικός κρίκος

104

TERRY EAGLETON

ανάμεσα στο παρόν και το μέλλον είναι η εργατική τάξη - η οποία αποτελεί συγχρόνως πραγματικότητα του π α ρ όντος και τον εν δ υνά μ ει μετα μ ο ρ φ ω τικό π αρ ά γοντά του. Οι π ολιτικές χειραφέτησης μ π ο λιά ­ ζουν το παρόν με μια πρώ τη ικμά δα του μέλλοντος. Γεφυρώνουν, θα λέγαμε, το παρόν με το μέλλον, κα ­ θώς συνιστούν σημεία διασταύρωσής τους. Και τόσο το παρόν όσο και το μέλλον τροφοδοτούνται α π ό το παρελθόν, υπό την έννοια των πολύτιμω ν πολιτικών παρα δόσεω ν γ ια την επιβίω ση τω ν οποίω ν οφείλει κανείς ν ’ αγω νίζεται. Τπάρχουν και συντηρητικοί ουτοπισ τές, όμω ς η δική τους ουτοπία βρίσκεται στο παρελθόν και όχι στο μέλλον. Από τη σ κ ο π ιά τους, η ισ το ρ ία α κ ο ­ λουθεί μια θλιβερή π ο ρ εία ξεπ εσμ ού α π ό κ ά π ο ια χρυσή εποχή που ανά γετα ι στον Αδάμ, τον Βιργίλιο. τον Δάντη, τον Σαίξπηρ, τον Σάμιουελ Τζόνσον, τον Τζέφφερσον, τον Ντισραέλι. τη Μ άργκαρετ Θάτσερ ή τον όποιον άλλο. Π ρόκειται γ ια μια φ ετιχιστική αντίληψη του παρελθόντος, αντίστοιχη με την α ντί­ ληψη του μέλλοντος α πό άλλους ουτοπιστές διανοητές. Η αλήθεια είναι ότι το παρελθόν δεν υπάρχει περισσότερο α π ό το μέλλον, π α ρ ’ ότι δίνει μια τ έ ­ τοια αίσθηση. Ωστόσο υπά ρχουν και συντηρητικοί που α π ο ρ ρ ίπτου ν αυτόν τον μύθο της Πτώσης, με το επιχείρημα ότι όλες οι εποχές είναι το ίδιο φρικτές. Από τη δική τους σκοπιά, τα καλά νέα είναι ότι τα π ρ ά γ μ α τα δεν χειροτερεύουν· τα κα κά νέα είναι ότι α υτό οφ είλ ετα ι στο ότι δεν μ πορούν να γίνουν χ ειρ ότερ α . Η ιστορία κυ βερ νιέται α π ό την α νθρώ πινη φύση, η ο π ο ία (α) είνα ι φ ρ ικ τά ελ α τ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

105

τω μ ατική και (β) δεν επ ιδ έχ ετ α ι κα μ ία βελτίωση. Είναι απολύτω ς τρελό - κ α ι σκληρό- το να δελεάζεις επ ιδ εικ τ ικ ά το υ ς α νθ ρ ώ π ους με ιδεώ δη τα ο π ο ία αυτοί είναι εκ φύσεω ς ανίκανοι να πραγματώ σουν. Το μόνο π ου καταφέρνουν οι ριζοσπά στες είναι να κάνουν του ς ανθρ ώ π ους να σιχαίνονται τον εα υτό τους. Τους φουσκώνουν το μυαλό με υψηλά ιδανικά, με αποτέλεσμα να τους βυθίζουν στις ενοχές και την απογοήτευση. Το να ξεκινήσουμε α π ό εδώ π ο υ είμ α σ τε ίσως δεν ακούγεται και η καλύτερη συνταγή γ ια να επ ι­ τύχουμε τον μετασχηματισμό του πολιτικού συστή­ μα τος. Ενόψει μ ια ς τέτ ο ια ς μεταβολής, το π αρόν μοιάζει περισσότερο με εμ πόδιο π α ρ ά με ευκαιρία. Ό πω ς παρατήρησε ο σ τερεοτυπικά αργόστροφος Ιρ­ λανδός όταν ρωτήθηκε α πό πού π άνε γ ια τον σιδη­ ροδρομικό σταθμό, «Λοιπόν, δεν θα ξεκινούσα α πό εδώ ». Το σχόλιο δεν είναι τόσο παράλογο, κάτι που ισχύει κα ι γ ια του ς Ιρλανδούς, όσο ίσως θα σκεφτούν μερικοί. Σημαίνει «Θ α φ τάσ εις π ιο σύντομα κι εύκολα στον π ροορισμ ό σου αν δεν ξεκινήσεις α π ’ αυτό το ακατάλληλο και παρά δοξο σημείο». Οι σημερινοί σοσ ιαλιστές θα μ πορούσαν κάλλισ τα να συμμεριστούν αυτή την άποψη. Θα μπορούσε κανείς να φα ντα στεί τον π αροιμια κό Ιρλανδό να επιθεω ρεί τη Ρω σία μ ετά την επ ανά σ τα σ η των μπολσεβίκων, με τους τελευταίους να ετοιμάζονται να ξεκινήσουν το έργο της οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια πολιορκημένη, απομονωμένη, σχεδόν κατεστραμμένη οικονομικά χώρα, και να αποφ αίνετα ι: «Λοιπόν, δεν θα ξεκινούσα α πό εδώ».

106

TERRY EAGLETON

Αλλά, φυσικά, δεν υπ ά ρ χει άλλο σημείο α π ’ το ο π οίο να ξεκινήσει κα νείς. Το όποιο δ ια φ ο ρετικ ό μέλλον π ρ έπ ει να είναι το μέλλον αυτού του συγκε­ κριμένου παρόντος. Και το παρόν σ ύγκειται ως επί το π λείστον α π ό το π αρελθόν. Γ ια να δ ια μ ο ρ φ ώ ­ σουμε το μέλλον, δεν διαθέτουμε τίπο τε άλλο π α ρ ά τα λιγοστά, α νεπαρκή εργαλεία που έχουμε κληρο­ νομήσει α πό την ιστορία. Και α υτά τα εργαλεία εί­ ναι σκεβρωμένα α πό την αθλιότητα και την εκμετάλ­ λευση μέσω των οποίω ν τα έχρυμε κληρονομήσει. Ο Μαρξ γρ ά φ ει στην Κριτική του π ρ ογρ ά μμα τος της Γκότα ότι η νέα κοινωνία θα έχει εκ γενετής χ α ρ α ­ κτηριστικά της π αλιά ς τάξης πραγμάτω ν, α πό τη μή­ τρα της οποίας γεννιέται. Άρα δεν υφ ίσταται ιδανικό σημείο εκκίνησης. Η πίστη στην ύπαρξη ενός τέτοιου, «κα θαρού», σημείου α ποτελεί τη φαντασίω ση του επονομαζόμενου ακρα ίου α ριστερισμού (τον οποίο ο Λένιν αποκάλεσε «νηπιακή δ ια τα ραχή »), π ο υ με τον επ α να σ τα τικ ό ζήλο του α ρνείτα ι κάθε δοσολη­ ψ ία με τα συμβιβαστικά εργαλεία του παρόντος: την κοινωνική μεταρρύθμιση, τα συνδικάτα, τα πολιτικά κόμματα, την κοινοβουλευτική δημοκρατία κτλ. Έτσι, ο ακραίος αριστερισμός καταφέρνει, α πό την έγνοια του να μείνει άσπιλος, να καταλήξει ανίκανος. Το μέλλον λοιπόν δεν προσ τίθεται α πλ ά στο π α ­ ρόν, όπω ς και η εφηβεία δεν προσ τίθεται α πλ ά στην παιδική ηλικία. Κ ατά κάποιον τρόπο, το μέλλον ενυ­ πάρ χει στο παρόν. Αυτό δεν σημαίνει ότι το όποιο α υτό μέλλον θα έρθει α να π όφ ευ κτα , όπ ω ς και δεν μπορεί κανείς να π ει με σιγουριά ότι ένα π α ιδ ί θα φ τά σ ει στην εφ ηβεία. Υπάρχει π ιθ α νό τη τα να π ε-

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

107

θάνει εντω μ ετα ξύ α π ό λ ε υχα ιμ ία . Σ η μ αίνει όμως ότι. με δεδομένο ένα συγκεκριμένο παρόν, δεν είναι π ιθανό οποιοδήποτε μέλλον. Το μέλλον είναι ανοι­ κτό, αλλά όχι α π ό λ υτα ανοικτό. Δεν θα μ πορούσε να συμβεί οτιδήποτε. Το πού θα βρίσκομαι σε δέκα λ επ τά εξα ρ τά τα ι, μ ετα ξύ άλλων, α π ό το π ο ύ βρί­ σκομαι τώ ρα. Το να βλέπει κανείς το μέλλον ως εν δυνάμει κατάσταση μέσα στο παρόν δεν είναι το ίδιο με το να βλέπει το αβγό ως εν δυνάμει κοτόπουλο. Αν το αβγό δεν σπάσει πρόω ρα ή δεν γίνει βραστό γ ια να φ αγω θεί σε κάποιο πικνίκ, θα μ ετα τρ α πεί σε κοτόπουλο χάρη σ ’ έναν νόμο της Φύσης· αλλά το αν ο σοσιαλισμός θα δια δεχτεί τον καπιταλισμ ό δεν εξα ρτά ται α πό τη Φύση. Το παρόν εμπεριέχει πολλά διαφ ορετικά εν δυνάμει μέλλοντα, άλλα περισσότερο ελκυστικά και άλλα πολύ λιγότερο. Μια τέτοια αντίληψη γ ια το μέλλον προσ τα τεύει κατά των απατηλών θεωρήσεών του. Εξοβελίζει, π α ­ ρα δείγμ ατος χάριν, την επηρμένη «εξελικτικιστική» ά ποψ η γ ια το μέλλον ως επ α υ ξη μ ένο π αρόν. Υπ’ α υτό το πρίσμ α , το μέλλον είναι α πλ ώ ς το π αρόν σε μεγέθυνση. Ως τέτοιο, σε γενικ ές γραμμές, αρέσκονται να βλέπουν το μέλλον οι εξουσιασ τές μας - ως βελτίωση μεν, αλλά και ως βολική συνέχεια του παρόντος. Οι δυσάρεστες εκπλήξεις θα περιοριστούν στο ελάχιστο. Δεν θα υπάρχουν συμφορές ή β ίαιες μεταβολές, π α ρ ά μόνο μια σταθερή βελτίωση όσων ήδη διαθέτουμε. Η συγκεκριμένη άποψη ήταν γνωστή μέχρι π ρόσ φ α τα ως το «τέλος της ιστορίας», ώσπου οι ακραίοι ισλαμιστές χάλασαν το γλυκό βάζοντας εκ νέου σε κίνηση την ιστορία. Θα μπορούσαμε ε π ί­

108

TERRY EAGLETON

σης να την αποκ αλ έσ ου με «θ εω ρ ία του χρ υσ ό ψ α ­ ρου», καθώς ονειρεύεται μια ύπαρξη ασφαλή αλλά μονότονη - όπ ω ς δηλαδή φ α ίνετα ι να είναι η ζωή των χρυσόψαρων. Πρεσβεύει την α παλλαγή α π ό τις δ ραμα τικές αναστατώ σεις, με αντίτιμο την απόλυτη πλήξη. Α ποτυγχάνει έτσι να δει ότι το μέλλον α φ ε­ νός ενδέχεται να α ποδειχτεί πολύ χειρότερο α π ό το παρόν και αφετέρου σε κάθε περίπτωση θα διαφ έρει π α ρ α σ ά γγ α ς α πό αυτό. Η έκρηξη των αγορώ ν πριν α πό λίγα χρόνια οφειλόταν, μεταξύ άλλων, στο ότι α υτές βασίζονταν σε μοντέλα που προ ϋ πέθεταν ότι το μέλλον θα έμοιαζε πολύ με το παρόν. Ο σοσιαλισμός, αντιθέτω ς, α ντιπ ρ ο σ ω π εύει υπό μία έννοια μια α π ο φ α σ ισ τικ ή ρήξη με το π αρόν. Η ιστορία π ρ έ π ει να συντρίβει και να οικοδομηθεί εκ νέου - όχι γ ια τί οι σοσ ια λιστές είναι α ιμ οδιψ ή κτήνη που δεν ακούν τη φωνή της μετρ ιο πά θειας κι επ ιλ έγου ν α υθ α ίρ ετα την επ α νά σ τα σ η α π ό τη μ ε­ ταρρύθμιση, αλλά γ ια τί η αρρώ στια που π ρ έ π ει να θ εραπ ευτεί είναι εξα ιρετικά βαριά. Λέω «ιστορία», ωστόσο στην πρα γμ ατικότητα ο Μ αρξ α ποφ εύγει να τιμήσει με τον συγκεκριμένο τίτλο όλα ανεξαιρέτω ς όσα έχουν συμβεί. Θεωρεί π ω ς ό,τι έχουμε γνω ρίσει μέχρι στιγμής συνιστά «προϊστορία» - δηλαδή εναλ­ λαγή δια φ όρω ν μορφώ ν κ α τα π ίεσ η ς και εκ μ ετά λ­ λευσης του ανθρώπου. Η μοναδική αληθινά ιστορική πράξη θα ήταν να ξεκόψ ουμε α π ό αυτή τη ζοφερή αφήγηση και να χαράξουμ ε τον δρόμο της γνήσιας ιστορίας. Ως σοσιαλιστής, οφείλεις να είσαι σε θέση να εξηγήσεις με κά π οιες τουλάχιστον λεπτομ έρειες το π ώ ς θα μπορούσε να επ ιτευχθεί κάτι τέτοιο και

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

109

τι είδους θεσμούς θα συνεπαγόταν. Αν όμως η νέα κοινωνική τάξη πρα γμ άτω ν πρόκ ειται να είναι α υ ­ θεντικά μεταμορφω τική, τίθετα ι εκ των π ρα γμ άτω ν ένα αυσ τηρ ό όριο στο π ό σ α μ π ο ρ ε ίς να π ε ις γ ι ’ αυτήν επ ί του παρ όντος. Σ ε τελική ανάλυση, γ ια να π ερ ιγ ρ ά φ ο υ μ ε το μέλλον δεν δ ια θ έτο υ μ ε π α ρ ά μόνο τα δεδ ο μ έν α του π α ρ ελ θό ντο ς ή το υ π α ρ ό ­ ντος· εξάλλου, ένα μέλλον που θα δ ια φ έρ ει ριζικά από το παρόν θα α ποτελέσει ανα π όφ ευ κτα μέγιστη πρόκληση γ ια τα γλω σσικά εκ φ ρα στικά μέσα μας. Ό π ω ς σχολιάζει ο ίδιος ο Μ αρξ στη Δεκάτη Ογδόη Μ πρυμαίρ του Λουδοβίκου Β οναπάρτη, «εκεί [στο σοσιαλιστικό μέλλον] το περιεχόμενο υπερβαίνει τη μορφή». Ο Ρέυμοντ Γουίλλιαμς εκφράζει ουσιαστικά την ίδια άποψ η στο έργο του Κ ου λτο ύ ρα και κοι­ νωνία 1780-1950: «Ο φείλουμε να προσχεδιάσουμε ό,τι επ ιδ έχ ετα ι προσχεδίασμά, αποφ ασ ίζο ντας α πό κοινού. Ωστόσο η αντίληψή μας γ ια την έννοια της κουλτούρας είναι σωστή όταν μας υπ ενθυμ ίζει ότι ουσιαστικά είναι αδύνατον να προσχεδιάσουμε εντε­ λώς μ ια κουλτούρα. Οφείλουμε να εξασφ αλίσουμε τα μέσα επιβίωσης και κοινωνικής συμβίωσης. Αλλά δεν μπορούμε να γνω ρίζουμε ή να προεξοφλήσουμε π ώ ς θα διαμορφω θεί η ζωή μας με α υτά τα μ έσ α » .4 Μ πορούμε να το θέσουμε και αλλιώς. Αν ό,τι έχει συμβεί μέχρι τώ ρα συνιστά «προϊστορία », αυτή εί­ ναι σίγουρα π ιο προβλέψιμη α πό τη γνήσια ιστορία όπ ω ς την α ντιλ α μ β ά νετα ι ο Μ αρξ. Αν θελήσουμε να ερευνήσουμε ο π οιοδήπ οτε κομ μά τι του ισ το ρ ι­ κού παρ ελθόντος μας, θα δ ια π ισ τώ σ ο υ μ ε εν μέρει π ρ ά γ μ α τα που ήδη γνω ρίζουμε. Θα διαπιστώ σουμε,

no

TERRY EAGLETON

π αρ α δείγμ α τος χάριν, ότι η μεγάλη πλειονότητα των α νθρώ πω ν στην εκ άσ τοτε ιστορική περ ίο δο π ερ νά τη ζωή της μοχθώ ντας ανώ φελα προς όφελος μ ιας κυβερνώ σας ελίτ. Θα δ ια π ισ τώ σ ου μ ε ότι το π ο λ ι­ τικό κράτος, σε κάθε μορφή του, χρησιμοποιεί κα τά κα ιρούς βία γ ια να συντηρήσει την υπόσταση και την εξουσία του. Θα δια πιστώ σουμε ότι οι μύθοι, η κουλτούρα και η σκέψη της εκάστοτε περιόδου νο­ μιμοποιούν με διάφ ορους τρόπους αυτή την κρατική υπόσταση και εξουσία. Επίσης, θα δια π ιστώ σουμ ε πιθανότατα κά π οια μορφή αντίστασης κατά του ά δι­ κου αυτού συστήματος α πό εκείνους που υφίστανται την εν λόγω εκμετάλλευση. Είναι πολύ π ιο δύσκολο να π ει κανείς τι θα συμβεί όταν εκλείψουν α υτά τα δεσμά της ανθρώπινης α υτοπ ρ α γμ ά τω σ η ς. Γ ιατί τότε οι ά νθρω π οι θα ε ί­ ναι πολύ π ιο ελεύθεροι να συμ περ ιφ έρ ο ντα ι όπ ω ς επ ιθ υμ ού ν - εντός, π ά ντοτε, τω ν ορίω ν της α μ ο ι­ β α ία ς υ π ευ θυ ν ό τη τά ς τους. Αν α υτό σημαίνει ότι θα περνούν περισ σότερο χρόνο σε δρασ τηριότη τες ελεύθερου χρόνου, όπ ω ς τις ονομάζουμ ε σήμερα, τότε γίνετα ι ακόμη π ιο δύσκολη η πρόβλεψη της συ­ μπεριφ οράς τους. Λέω «δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου, όπω ς τις ονομάζουμε σήμερα», για τί αν χρη­ σιμοποιούσαμε τον πλούτο που π α ρ ά γετα ι α πό τον καπιταλισμ ό γ ια να α παλλάξουμ ε α πό την εργασ ία μ εγάλο α ριθμό ανθρώπων, τότε δεν θα α ποκαλούσαμε τις δραστηριότητες με τις οποίες θα ασχολού­ νταν πλέον αυτοί οι άνθρω ποι «ελεύθερου χρόνου». Η ιδέα του ελεύθερου χρόνου εξα ρ τά τα ι α π ό την ύπαρξη της α ντίθετή ς της (ερ γα σ ία ) - αντίστοιχα,

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

III

δεν θα μπορούσαμε να ορίσουμε τον πόλεμο αν δεν δ ια θ έτα μ ε κ ά π ο ια έννοια της ειρήνης. Δεν π ρ έ π ει επίσης να ξεχνάμε π ω ς οι λεγάμενες δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου μπορεί να είναι π ιο επ ίπ ο νες και α πα ιτητικές α πό την εργασ ία σε ανθρακωρυχείο. Το επισημαίνει και ο ίδιος ο Μαρξ. Προς απογοήτευση κάποιω ν αριστερών, το ότι δεν θα είναι υποχρεω μ έ­ νοι να εργάζονται δεν συ νεπά γεται ότι θα είναι όλη μέρα α ραχτοί και θα καπνίζουν χόρτο. Ας εξετάσ ουμε κ α τ ’ α να λογία τη συ μ περ ιφ ο ρ ά τω ν ανθρώ πω ν στη φυλακή. Είναι α ρ κετά εύκολο να π ει κανείς τι κάνουν κα τά τη διά ρκεια της ημέ­ ρας οι φυλακισμένοι, αφού οι δραστηριότητές τους είναι αυστηρά προκαθορισμένες. Οι δεσμοφύλακες, προκειμένου να μη βρεθούν απολογούμενοι ενώπιον του διευθυντή, φροντίζουν να γνωρίζουν με αρκετά μεγάλη α κρίβεια και βεβαιότητα π ού θα βρίσκονται οι φυλακισμένοι, φ ερ ’ ειπείν, την Τετάρτη στις 5 το απόγευμα. Όταν όμως οι κατάδικοι αποφυλακιστούν και επισ τρέφουν στην κοινωνία, δυσκολεύει πολύ η παρακολούθησή τους - εκτός αν αυτή είναι ηλεκτρο­ νική. Μ εταβαίνουν, θα λέγα με, α π ό την « π ρο ϊσ το ­ ρ ία » της κάθειρξής τους στη γνή σια ιστορία, κά τι που σημαίνει ότι πλέον η ύπαρξή τους καθορίζεται ελεύθερα α π ό τους ίδιους και όχι α π ό εξω τερικές δυνάμεις. Κ ατά τον Μαρξ, ο σοσιαλισμός συνιστά το σημείο όπου ξεκινάμε συλλογικά να καθορίζουμε οι ίδιοι το πεπρω μένο μας. Πρόκειται γ ια την άσκηση της δημοκρατίας ως υπ έρ τα του καθήκοντος και όχι ως (κα τά κανόνα) π ολιτικής πα ρ ω δ ία ς. Και το ότι στον σοσιαλισμό οι άνθρωποι θα είναι πιο ελεύθεροι

112

TERRY EAGLETON

σημαίνει π ω ς θα είναι π ιο δύσκολο να π ει κανείς τι θα κάνουν την Τετάρτη στις 5 το α πόγευμ α . Έ ν α α υθ εντικά δ ια φ ορετικ ό μέλλον δεν μ π ορεί να α π ο τε λ εί ούτε α πλή επ έκ τα σ η του π α ρ ό ν το ς ούτε απόλ υτη ρήξη με αυτό. Στην π ερ ίπ τω σ η της απόλυτης ρήξης, π ώ ς θα το αναγνω ρίζαμε καν; Και στην περίπτω ση που θα μπορούσαμε να το π ερ ιγ ρ ά ­ φουμε σχετικά εύκολα με τη γλώσσα του παρόντος, υπό π οια έννοια θα ήταν αυθεντικά διαφορετικό; Η μαρξική ιδέα της χειραφέτησης α πορ ρ ίπτει τόσο την ομαλή συνέχεια όσο και την απόλυτη ρήξη. Τπ’ αυτή την έννοια, ο Μ αρξ α π ο τελεί ένα πλά σ μ α εξα ιρ ε­ τικά σπάνιο: οραματιστής και ταυτόχρονα νηφάλιος ρεαλιστής. Σ τρέφ ετα ι α πό τις φαντασιώ σεις γ ια το μέλλον σ τις π εζές δ ιερ γα σ ίες του π αρόντος· αλλά εκεί ακριβώ ς α να κα λύ πτει τη δυναμική ενός εξ α ι­ ρετικά εμπλουτισμένου μέλλοντος, που π εριμ ένει να π ρ α γ μ α τω θ εί. Είναι π ιο σκυθρω πός α π έν α ντι στο παρ ελθόν α π ό πολλούς δια νοητές. αλλά π ιο α ισ ι­ όδοξος α π ό τους π ερισ σότερους όσον α φ ορά το τι μέλλει γενέσθαι. Εν προκειμένω. ρεαλισμός και όραμα πηγαίνουν χέρι χέρι: βλέποντας το παρόν όπω ς αληθινά είναι, το αντικρίζεις υπό το φως της δυνητικής μεταμόρφω­ σής του. Αλλιώς, α πλ ά δεν το βλέπεις σωστά, όπω ς α ντίσ τοιχα δεν μ π ορείς να κατανοήσεις πλήρω ς τι σημαίνει να είναι κανείς μωρό αν δεν αντιληφθείς ότι το τελευταίο συνιστά έναν εν δυνάμει ενήλικα. Ο κα­ π ιτα λισμ ός έχει γεννήσει εκπληκτικές δυνά μ εις και δυνατότητες, στις οποίες όμως θέτει ο ίδιος εμπόδια· γ ι ’ αυτόν τον λόγο ο Μ αρξ μπορεί να είναι α ισ ιόδο­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

113

ξος, αλλά όχι π ρόσ χαρος υπ έρ μ α χος της Προόδου, και στυγνός ρεαλιστής, αλλά όχι κυνικός ή η ττο πα ­ θής. Το τρα γικό όραμα σ υ νεπά γεται ότι αντικρίζεις σταθερά κα ταπρόσω πο το χειρότερο και ταυτόχρονα έτσι το υπερβαίνεις. Ο Μαρξ, όπω ς είδαμε, είναι α πό ορισμένες απόψ εις τραγικός στοχαστής, πρά γμ α που δεν σημαίνει όμως πεσιμιστής. Οι μαρξιστές είναι π ρα γμ ατιστές που α ντιμ ετω πί­ ζουν με σκεπτικισμό την υψηλόφρονα ηθικολογία και με άκρα επιφ ύλαξη τον ιδεαλισμό. Ό ντας εκ φύσεως φιλύποπτοι, τείνουν να αναζητούν τα υλικά συμφέ­ ροντα που κρύβονται πίσω α πό την παραπλανητική πολιτική ρητορική. Αντιλαμβάνονται τις ανιαρές, συ­ νήθως μοχθηρές δυνά μεις που υπ οκρύπτοντα ι κάτω α π ό τα κα λοκ άγα θα λόγια και τα συναισθηματικά ορά μα τα . Λ ειτουργούν όμω ς έτσι, επ ειδή θεωρούν τους α νθρ ώ π ους ικανούς γ ια κα λύ τερ α π ρ ά γ μ α τα και θέλουν να τους ελευθερώσουν α πό τις εν λόγω δυνάμεις. Ο π ρα γμ ατισμ ός τους λοιπόν συνδυάζεται με π ίστη στην ανθρω πότητα. Ο υλισμός είναι τόσο προσ γειω μένος ώ στε να μην π α ρ α σ ύρ ετα ι α π ό την υποκριτικά μεγαλόπνοη ρητορική, αλλά και τόσο α ι­ σιόδοξος ότι τα π ρ ά γ μ α τα μπορούν να βελτιωθούν ώστε να μη γ ίνετα ι κυνικός. Έ χουν υπά ρξει και χ ει­ ρότεροι συνδυασμοί στην ιστορία της ανθρωπότητας. Σ κεφτείτε το προκλητικό φοιτητικό σύνθημα του Μάη του ’68: «Α ς είμ α σ τε ρεαλιστές: ας α π α ιτ ή ­ σουμε το α δύνατο!». Υπερβολικό αλλά ακριβές. Από ρεα λιστική σκοπιά, η αναμόρφω ση της κοινω νίας υπερβαίνει τις δυνάμεις του κρατούντος συστήματος, και υ π ’ αυτή την έννοια είναι αδύνατη. Αλλά η π επ ο ί­

114

TERRY EAGLETON

θηση ότι ο κόσμος μπορεί κ α τ’ αρχήν να βελτιωθεί σε μεγάλο βαθμό είναι ρεαλιστική. Όσοι χλευάζουν την ιδέα ότι είναι εφικτή μια μεγάλη κοινωνική αλλαγή είναι π έρ α γ ια π έρ α φαντασιοκόποι. Οι αληθινοί αιθεροβάμονες είναι εκείνοι που αρνούνται ότι μπορεί ποτέ να συμβεί κάτι περισσότερο α πό α πο σ π α σ μ α ­ τικές αλλαγές. Αυτός ο ισχυρογνώ μονας π ρ α γ μ α τι­ σμός α ποτελεί α υτα πά τη του ίδιου μ εγέθους με το να π ιστεύεις ότι είσαι η Μ αρία Αντουανέττα. Τέτοιοι τύποι κινδυνεύουν π άντοτε να πια στούν στον ύπνο α πό την ιστορία. Ορισμένοι ιδεολόγοι της φ εουδα ρ­ χίας, π α ρ α δ είγ μ α το ς χάριν, αρνούνταν ότι θα ήταν ποτέ δυνατόν να ευδοκιμήσει ένα «αφύσικο» οικονο­ μικό σύστημα σαν τον καπιταλισμό. Τπάρχουν επίσης εκείνοι οι θλιβεροί, αυτα πα τώ μενοι τύ πο ι που ζουν με την παραίσθηση ότι με την πάροδο του χρόνου και με μεγαλύτερη προσ πά θ εια ο κα π ιτα λισμ ός θα δη ­ μιουργήσει εντέλει έναν κόσμο αφθονίας γ ια όλους. Κ α τά την ά ποψ ή τους, το ότι α υτή η εξέλιξη δεν έχει ήδη προκύψ ει αποτελεί απλώ ς ένα ατυχές συμ­ βάν. Δεν βλέπουν ότι η ανισότητα α ποτελεί φυσικό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού, όπω ς ακριβώς ο ναρκισσισμός και η μεγαλομανία αποτελούν φυσικά χαρακτηριστικά του Χόλλυγουντ. Ο Μαρξ δια πιστώ νει στο παρόν μια θανάσιμη σύ­ γκρουση συμφερόντω ν. Αλλά ενώ ένας ουτοπιστή ς διανοητής ενδεχομένω ς θα μ α ς π ρ ο έ τρ επ ε να την υπερβούμε εν ονόματι της α γά π η ς και της α δελφ ο­ σύνης, ο Μ αρξ ακολουθεί πολύ διαφ ορετικό δρόμο. Πιστεύει κι αυτός στην α γά π η και την αδελφοσύνη, αλλά όχι στο ότι α υ τές θα επ ιτευχθ ο ύν μέσω κά-

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

115

π ο ια ς κ ά λπ ικ η ς α ρ μ ονία ς. Ε κείνοι π ο υ ζουν υπ ό καθεστώ ς εκμετάλλευσης και φτώ χειας δεν π ρ έ π ει να εγ κ α τα λείψ ο υ ν τα συ μφ έρ οντά τους, ό π ω ς θα ήθελαν τα α φ εντικά τους, αλλά να τα διεκδικήσουν μέχρι τέλους. Μόνο έτσι θα μπορούσε να προκόψ ει μ ια κοινω νία π έρ α α π ό το ιδιοτελές ατομ ικό σ υμ ­ φέρον. Δεν είναι καθόλου μεμπτή η ιδιοτέλεια όταν η εναλλακτική επιλογή σου είναι να α γκ αλιά ζεις τις αλυσίδες σου δήθεν α π ό αυτοθυσία. Ενδεχομένως οι επικ ρ ιτές του Μαρξ να βρίσκουν δυσάρεστη αυτή την έμφαση στα τα ξικ ά συμφέρο­ ντα. Πάντως δεν μπορούν να τον κατηγορήσουν ότι πλασάρει μια α νυπόφ ορα ειδυλλιακή εικόνα της αν­ θρώπινης φύσης. Μόνο αν ξεκινήσεις α π ό το ελ α τ­ τω ματικό παρόν και υ π ο τα χ τείς στην εκφυλισμένη λογική του, μπορείς να ελπίζεις ότι θα το μ εταμ ορ­ φώ σεις και θα το ξεπεράσ εις. Αυτό απο τελεί άλλο ένα χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ό του π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ τρ α γικ ο ύ π νεύ μ α τος. Μόνο αν α π ο δ εχ τείς ότι οι α ντιθέσεις ανήκουν στη φύση της ταξικής κοινωνίας, όχι αν τις α ρ νείσα ι μ ’ ένα π νεύ μ α γα λ ή νια ς α δια φ ο ρ ία ς, θα μπορέσεις να απαγκιστρώ σεις τον ανθρώπινο πλούτο α π ό τα νύχια τω ν λίγω ν π ρ ο ς όφελος όλων. Εκεί ακριβώς όπου η λογική του παρόντος α ποτυγχά νει, γίνετα ι αδιέξοδη και αντιφατική, ο Μ αρξ ανα κα λύ­ π τει μ ’ εκπληκτικό τρόπο την υπόσχεση ενός λαμπρά μεταμορφω μένου μέλλοντος. Η αληθινή εικόνα του μέλλοντος είναι η α ποτυ χία του παρόντος. Ο μαρξισμός, σύμφω να με π ά μ π ο λλο υ ς ε π ικ ρ ιτέ ς του, υπερεξιδανικεύει την ανθρώπινη φύση. Κ αλλι­

116

TERRY EAGLETON

εργεί το ανόητο όνειρο ενός μέλλοντος στο οποίο οι π άντες θα συνεργάζονται αρμονικά σε πνεύμ α αμ οι­ βαίας συντροφικότητας. Η αντιπαλότητα, ο φθόνος, η ανισότητα, η βία, η επιθετικότητα και ο α νταγω νι­ σμός θα έχουν εξαλειφθεί α π ό προσ ώ που γης. Στην πρα γμ ατικ ότητα , ούτε λέξη στα γ ρ α π τά του Μ αρξ δεν δικαιολογεί αυτή την αλλόκοτη άποψη, αλλά με­ γάλη μ ερίδα των επικριτώ ν του δεν είναι πρόθυμοι να χαλάσουν τη ζαχαρένια τους μόνο και μόνο γ ια να εναρμονιστούν με τα γεγονότα. Είναι πεπεισμένοι ότι ο Μ αρξ ευαγγελίστηκε μια ενάρετη κατάσταση της ανθρωπότητας, τον κομουνισμό, στης οπ ο ία ς το ύψος θα είχε ίσως πρόβλημα να αρθεί ακόμη και ο αρχάγγελος Γαβριήλ. Χάριν α υτού του ουτοπιστικού οράματος ο Μ αρξ παρέβλεψε, είτε α πό σκοπιμότητα είτε α πό επιπολαιότητα, τον ελαττωματικό, ανέντιμο και διαρκώ ς ανικανοποίητο χαρα κτήρα της ανθρώ ­ πινης φύσης. Ορισμένοι μαρξιστές αντέτειναν ότι ο Μαρξ π α ρ έ­ βλεψε την ανθρώπινη φύση επειδή δεν πίσ τευε στη συγκεκριμένη ιδέα. Σύμφω να με αυτή την άποψη, η έννοια της α νθρώ πινης φύσης α ποτελεί α πλ ώ ς ένα ερ γαλ είο πολιτικ ού ελέγχου. Η χρήση της έννοιας αυτής υπονοεί ότι τα ανθρώ πινα όντα είναι ψυχικά αδύναμα, διεφθαρμένα, ιδιοτελή π λά σ μ α τα και ότι αυτό α ποτελεί μια διαχρονική ιστορική αλήθεια που προεξοφλεί την αποτυ χία οποιασδήποτε ριζοσπαστι­ κής αλλαγής. Η φράση «Δεν μπορείς ν ’ αλλάξεις την ανθρώπινη φύση» εκφράζει μία α π ό τις π ιο συνηθι­ σμένες ενστάσεις κατά της επαναστατικής πολιτικής. Απέναντι σ ’ αυτή, ορισμένοι μαρξιστές έχουν επ ιμ εί­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

117

νει ότι δεν υπ ά ρ χει κά π οια αμετάβλητη ουσία των ανθρώπινω ν όντων. Κ ατά τη γνώμη τους, η ιστορία μ ας μ ας κάνει α υτό π ου είμασ τε, όχι η φύση μας· και δεδομένου ότι η ουσία της ιστορίας είναι η μ ετα ­ βολή, μπορούμε να μεταμορφώ σουμε τον εαυτό μας μεταβάλλοντας τις ιστορικές μας συνθήκες. Ο ίδιος ο Μ αρξ δεν συμφω νούσε α π ο λ ύ τω ς μ ’ αυτή την «ιστορικιστική» προσέγγιση. Τα στοιχεία δείχνουν ότι π ίστευε στην ύπαρξη μιας ανθρώπινης φύσης - και πολύ καλά έκανε, όπω ς υποστηρίζει σ ’ ένα εξα ιρ ετικ ό βιβλίο του ο Νόρμαν Γ κερ ά ς.5 Δεν θεωρούσε ότι έτσι έθετε σε δεύτερη μοίρα το άτομο. Απεναντίας, έβλεπε τη μοναδική ατομικότητά μας ως ένα παράδοξο χαρακτηριστικό της κοινής μας φύσης. Στα π ρώ ιμ α γ ρ α π τά του ο Μ αρξ α να φ έρ ετα ι στην «ουσία του ανθρώπινου είδους», όπω ς την ονομάζει, η οποία αποτελεί στην πραγμ ατικότητα μια υλιστική εκδοχή της ανθρώ πινης φύσης. Ε ξα ιτία ς της φύσης τω ν υλικών σω μάτω ν μας. είμ α σ τε ζώ α ευάλω τα , που μοχθούν γ ια την επιβίωσή τους, που έχουν κοι­ νω νικότητα και γενετήσ ιες επ ιθ υμ ίες, π ου επ ικ ο ι­ νωνούν, που εκφράζονται μέσω της τέχνης, ζώα που χρειάζονται μεν το ένα το άλλο γ ια να επιβιώσουν, αλλά βρίσκουν ικανοποίηση και πληρότητα σ ’ αυτή τη μεταξύ τους συναναστροφή π έρ α και πάνω α πό την κοινωνική χρησ ιμότητά της. Ας μου ε π ιτ ρ α π εί εδώ να π αραθέσω ένα παλιότερο σχόλιό μου: «Εάν ένα άλλο π λά σμα μπορεί κ α τ ’ αρχήν να μ ας μιλάει, να ανα λα μβά νει σω ματική ερ γασ ία α π ό κοινού μ ’ εμάς, να α ναπτύσ σει σεξουαλικές σχέσεις μαζί μας, να π α ρ ά γει κάτι που μοιάζει αμυδρά με τέχνη, που

118

TERRY EAGLETON

δείχνει, δηλαδή, α ρκετά μάταιο, αν μπορεί να υπ ο ­ φ έρει, να α σ τειεύ ετα ι και να π εθα ίνει, τότε. α π ό τα βιολογικά α υτά δεδομένα, σ υμπερα ίνουμ ε έναν τεράστιο αριθμό ηθικών, ακόμη και πολιτικών συνε­ π ειώ ν».0 Αυτή η προσέγγιση, η οπ οία είναι γνω στή ως φιλοσοφική α νθρω πολογία , είναι μάλλον εκτός μόδας στις μέρες μας· ωστόσο ο Μ αρξ την ακολού­ θησε στα π ρώ ιμ α έργα του, και δεν έχουμε κά π ο ια σοβαρή ένδειξη ότι αργότερα την εγκατέλειψ ε. Ε π ειδή είμ α σ τε όντα π ο υ μοχθούν, επ ιθ υ μ ο ύ ν και εκ φ ρά ζοντα ι γλω σσικά, έχουμε την ικανότητα να μεταμορφώ νουμε τις συνθήκες ύπαρξής μας μέσα στη διεργα σία που ονομάζουμε ιστορία. Σ ’ αυτή την π ορεία μας, μεταμορφώ νουμε επίσης τον εαυτό μας. Με άλλα λόγια, η αλλαγή δεν είναι ασυμβίβαστη με την ύπα ρξη ανθρώ πινη ς φύσης· α π εν α ντία ς, ο φ εί­ λει την ύπα ρξή της στο γ εγονός ότι είμ ασ τε δημ ι­ ουργικά. απρ όβλεπτα και ατελή όντα. Δεν ισχύει το ίδιο, α π ’ όσο είμασ τε σε θέση να γνω ρίζουμε, όσον αφορά τις νυφίτσες. Ε ξα ιτία ς της φύσης των υλικών σω μάτων τους οι νυφ ίτσ ες δεν έχουν ιστορία ούτε πολιτική - εκτός κι αν μας ρίχνουν στάχτη στα μάτια με κάποιον παμπόνηρο τρόπο. Δεν υπάρχει λόγος να φοβόμαστε ότι μπορεί μια ω ραία πρω ία ν’ α ποφ ασ ί­ σουν να μας κυβερνήσουν - αν και κα τά π ά σ α π ιθ α ­ νότητα θα τα κατάφερναν πολύ καλύτερα α π ’ ό,τι οι σημερινοί ηγέτες μας. Α π’ όσο γνω ρίζουμε, οι νυφ ί­ τσες δεν μπορούν να γίνουν κοινωνικοί δημοκράτες ούτε υπερεθνικιστές. Τα ανθρώ πινα όντα όμως είναι εκ φύσεω ς π ολιτικά ζώα - όχι μόνο επειδή διαβιούν σε κοινότητες, αλλά κι επ ειδή χρ ειά ζο ντα ι κάπ ο ιο

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

119

σύστημα οργάνωσης και ρύθμισης της υλικής ζωής τους. Επίσης, χρειάζονται κάποιο σύστημα οργάνω ­ σης και ρύθμισης της σεξουαλικής ζωής τους. Έ να ς λόγος γ ι ’ αυτό είναι ότι η σεξουαλικότητα μπορεί να επιφ έρει μεγάλη κοινωνική αναστάτωση. Η επιθυμία, λόγου χάριν, δεν σ έβεται κα θόλου τις κοινω νικές διακρίσεις. Αλλά α υτό είναι κι ένας λόγος γ ια τον οποίο τα ανθρώ πινα όντα χρειάζονται την πολιτική. Ο τρόπος με τον οποίο π αρ ά γου ν την υλική ύπαρξή τους έχει μέχρι στιγμής προκαλέσει εκμετάλλευση και ανισότητα, ο π ότε χρ ειά ζετα ι ένα πολιτικ ό σύ­ στημα γ ια να θέτει υπό έλεγχο τις παρ επ ό μ ενες συ­ γκρούσεις. Επίσης, τα ανθρώ πινα όντα διαθέτουν εκ φ ύσεω ς π οικίλους τρόπ ους να τα ανα π αρ ιστά νο υν συμβολικά όλα αυτά, μέσα α πό την τέχνη, τον μύθο και την ιδεολογία. Κ ατά τον Μαρξ, είμ ασ τε εξοπλισμένοι λόγω της υλικής φύσης μας με ορισμένες δυνά μ εις και ικανό­ τητες. Και είμασ τε ανθρώ πινοι στον μέγιστο βαθμό όταν αξιοπ οιού μ ε ελεύθερα α υτές τις δυνά μ εις ως α υτοσ κοπό και όχι ως μέσα γ ια την επ ιδίω ξη κ ά ­ π οιου σκοπού. Α υτές οι δ υ ν ά μ εις κα ι ικα νότητες έχουν π ά ν το τε σ υ γκ εκρ ιμ ένη ιστορική διά σ τασ η · ωστόσο το θεμέλιό τους είναι το σώμα μας. και ορι­ σμένες παρουσιάζουν ελάχιστες πολιτισμικές δια κυ­ μάνσεις. Δύο ά τομα α π ό πολύ δια φ ο ρετικ ές κουλ­ τούρες, τα οποία δεν μιλούν το ένα τη γλώσσα του άλλου, μπορούν εύκολα να συνεργαστούν σε π ρ α ­ κτικ ές ερ γα σ ίες. Αυτό οφ είλ ετα ι στο ότι το κοινό φυσικό σώμα τους π α ρ ά γει το δικό του σύνολο υπ ο ­ θέσεων. π ροσδοκιώ ν και α ντιληπτικώ ν σχημάτω ν.7

120

TERRY EAGLETON

Σε όλες τις α νθρώ πινες κουλτούρες υπ ά ρ χει θλίψη και ενθουσιασμός, εργασ ία και σεξουαλικότητα, φ ι­ λία και έχθρα, καταπίεσ η και αδικία, αρρώ στια και θνητότητα, οικογενειακή συγγένεια και τέχνη. Είναι αλήθεια ότι όλα α υ τά μπ ορεί να δια φ έρ ο υν π ο λύ α π ό κουλτούρα σε κουλτούρα. Το γεγονός του θα ­ νάτου δεν α ντιμ ετω π ίζετα ι με τον ίδιο τρ ό π ο στο Μ αντράς κα ι στο Μ άντσεστερ. Ό μω ς π εθα ίνο υ μ ε ούτως ή άλλως. Ο Μ αρξ γ ρ ά φ ει στα Οικονομικά και φ ιλοσοφικά χειρ ό γρ α φ α ότι «ο ά νθρω πος α ποτελεί αντικειμενικό, αισθαντικό ον, και κα τά σ υνέπεια ον που πάσχει - κι επειδή συναισθάνεται ότι πάσχει, ον που βιώνει πάθος». Θεωρεί τον θάνατο μια οδυνηρή νίκη του είδ ο υ ς επ ά ν ω στο άτομο. Έ χ ε ι ση μ ασ ία γ ια τους ανθρώ πους, γ ρ ά φ ει στο Κ εφ ά λα ιο , το αν π εθα ίνου ν π ρόω ρ α, το αν ζουν λιγότερ ο ε ξα ιτία ς υπερβολικά σκληρού εργασ ιακού μόχθου, δυσ τυχη­ μάτων ή ασθενειώ ν. Ίσ ω ς ο κομουνισμός να ε π ιτ ύ ­ χει την εξάλειψη της υπερβολικά σκληρής εργασίας, ωστόσο είναι δύσκολο να π ισ τέψ ουμ ε ότι ο Μ αρξ οραματιζόταν μια κοινωνική τάξη π ρα γμ άτω ν α π α λ ­ λαγμένη α πό δυστυχήματα και ασθένειες - όπω ς δεν την οραματιζόταν και απαλλαγμένη α πό τον θάνατο. Αν δεν μοιάζαμε ειδολογικά σε τέτοιον βαθμό, το σοσιαλιστικό όραμα της παγκόσ μιας συνεργασίας θα ήταν α νεδα φ ικ ό. Ο Μ αρξ μιλάει στον π ρώ το τόμο του Κ εφ α λα ίου γ ια την «ανθρώ πινη φύση γενικά, κι έπ ειτα ... όπω ς αυτή τρ ο π ο π ο ιείτα ι στην εκάσ τοτε ιστορική εποχή». Ο ά νθρω πος παρ α μένει σε μεγάλο βαθμό αμετάβλητος στην π ορεία της ιστορίας. Αυτό το γεγονός ο μετανεω τερισμός είτε το αρνείται είτε

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

121

το περ ιφ ρ ονεί ως επ ουσιώ δες· εν μέρει επ ειδή δ ι­ α κα τέχετα ι α π ό π αρά λογη προκατάληψ η κ α τά της Φύσης και της βιολογίας, εν μέρει επειδή θεωρεί ότι κάθε λόγος περ ί φύσης α ποτελεί άρνηση της αλλα­ γής8 και εν μέρει επειδή τείνει να πισ τεύει ότι κάθε αλλαγή είναι κάτι θετικό ενώ κάθε μονιμότητα κάτι αρνητικό. Ως προς το τελευταίο σημείο, έρχεται να σ υμπλεύσει με τους α πα νταχού κα π ιτα λισ τές « εκ ­ σ υ γχρονισ τές». Η αλήθεια -υ π ερ β ο λ ικ ά κοινότοπη γ ια να την εκτιμήσουν οι δ ια ν ο ο ύ μ εν ο ι- είνα ι ότι υπά ρχουν και κ α τα σ τρ επ τικ ά είδη αλλαγής, όπω ς υπάρχουν και ευεργετικά είδη μονιμότητας. Θα ήταν κρίμα, π α ρ α δ είγ μ α το ς χάριν, να κα ίγο ντα ν α ύριο όλοι οι αμπελώ νες της Γαλλίας, όπω ς θα ήταν κρίμα να κρατούσε μόνο τρεις εβδομάδες μια μη σεξιστική κοινωνία. Οι σοσιαλιστές μιλούν συχνά γ ια καταπίεση, α δ ι­ κία και εκμετάλλευση. Αν όμως η α νθρω πότητα δεν είχε γνω ρίσει τίποτε άλλο, δεν θα ήμασταν σε θέση να προσδιορίσουμε α υτές τις έννοιες ως αρνητικές, αφού θα α ποτελούσ αν α π λ ά τη φυσική μ α ς κ α τά ­ σταση. Μ πορεί να μην τις είχαμε καν ονομάσει. Για να δ εις μ ια σχέση ως σχέση εκμετάλλευσης, π ρ έπ ει να έχεις κά π οια ιδέα γύρω α πό το π ώ ς θα έμοιαζε μια σχέση χωρίς εκμετάλλευση. Προκειμένου να έχεις αυτή την ιδέα, δεν χ ρ ειά ζετα ι να επ ικ α λ εσ τείς την α νθ ρ ώ π ινη φύση. Μ πορείς να ε π ικ α λ εσ τε ίς το υ ς ισ τορ ικούς π α ρ ά γο ν τες. Ε ίναι εύλογο ωστόσο το να ισ χυρ ισ τού μ ε ότι κ ά π ο ια φ υ σ ικά γνω ρ ίσ μ α τα μας λειτουργούν α πό αυτή την άποψ η κανονιστικά. Λόγου χάριν, όλα τα α νθ ρ ώ π ινα όντα γεννιο ύντα ι

122

TERRY EAGLETON

«π ρόω ρ α». Ε π ί μεγάλο χρονικό διά στημ α μ ετά τη γέννησή τους, είνα ι α νίκα να να τα βγάλουν π έρ α μόνα τους, κι έτσι έχουν ανάγκη μια π αρα τετα μ ένη π ερίοδο ανατροφής. (Ορισμένοι ψ υχα ναλυτές υ π ο ­ στηρίζουν ότι αυτή ακριβώς η παρ α τετα μ ένη π ερ ί­ οδος φ ρ οντίδ α ς α να σ τατώ νει τόσο πολύ την ψυχή μας στη μ ετέπ ειτα ζωή μας. Αν τα νεογέννητα μ π ο ­ ρούσαν ευθύς εξαρχής να σταθούν στα π ό δια τους και να τραβήξουν τον δρόμο τους με τις δικές τους δυνάμεις, θα α π οφ εύγα μ ε μεγάλο μέρος της τα λα ι­ πω ρ ία ς που συνοδεύει την ενήλικη ζωή. και όχι μόνο υπό την έννοια ότι θα γλιτώναμε τις τσιρίδες που δεν μας αφήνουν να κοιμηθούμε.) Τα βρέφη, ακόμη και στην π ερίπτω σ η που οι γονείς τους ή οι κηδεμόνες τους συμπεριφέρονται α πα ίσ ια , αφομοιώνουν πολύ γρήγορα μια αίσθηση του τι σημαίνει να νοιάζεται κανείς γ ια τους άλλους. ΓΓ αυτόν τον λόγο. μεταξύ άλλων, ενδέχεται αργότερα να μπορούν να προσ δι­ ορίσουν έναν ολόκληρο τρόπο ζωής ως π α γ ερ ά α δι­ άφορο α πένα ντι στις ανθρώ πινες ανάγκες. Τ π’ αυτή την έννοια, η πρόωρη γέννησή μας αποκτάει πολιτική σημασία. Οι ανάγκες που συνδέονται στενά με την επιβίωσή μας και την υγεία μας, όπω ς οι ανά γκες διατροφής, στέγα ση ς, φ ιλική ς συνανασ τροφής, α π ο φ υ γ ή ς της υποδούλωσης ή της κακομεταχείρισης κτλ.. μπορούν να αποτελέσουν μια βάση π ολιτικ ής κριτικής, υπό την έννοια ότι οπ οια δ ή π οτε κοινω νία α π ο τυ γχά ν ει να τις καλύψει είναι εξόφθαλμα ελλιπής. Μπορούμε, φυσικά, να στηλιτεύσουμε τέτοιες κοινωνίες μ ’ ε π ι­ χειρ ήμ α τα που να έχουν π ιο τοπ ικ ό ή πολιτισ μ ικό

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

123

χαρα κτήρα . Ό μω ς το επ ιχείρ η μ α ότι αφήνουν α νι­ κανοποίητες μερ ικές α π ό τις π ιο ζω τικές α π α ιτ ή ­ σεις της φύσης μας έχει μεγαλύτερη ισχύ. Άρα είναι λάθος να θεω ρ είτα ι η ιδέα της ανθρώ πινης φύσης άλλοθι της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτω ν. Μ πορεί εξίσου να την ενοχοποιεί. Σε πρώ ιμα κείμενά του. όπω ς στα Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγρ α φ α του 1844. ο Μαρξ υποστη­ ρίζει την άποψη, η οποία σήμερα είναι εκτός μόδας, ότι η υλική φύση μας μπορεί να μας π ει κά τι σημα­ ντικό γ ια το π ώ ς π ρέπει να ζούμε. Τπό μία έννοια, το ανθρώ πινο σώμα μπορεί να μας οδηγήσει σε ηθικά και π ολιτικά ερωτήματα. Τα ανθρώ πινα όντα είναι π λ ά σ μ α τα π ου χ ρ ειά ζοντα ι την α υτο π ρ αγμ ά τω ση , ά ρα επιβάλλεται να είναι ελεύθερα να εκπληρώνουν τις α νά γ κ ες του ς κα ι να εκφρά ζουν τις δ υ ν ά μ εις τους. Ό μω ς είνα ι επ ίσ ης κοινω νικά ζώ α κα ι ζουν μαζί με άλλους ανθρώπους, που χρειάζονται εξίσου να εκφράζουν τον εα υτό τους, ά ρ α χ ρ ειά ζετα ι να μεριμνούν γ ια την α ποτροπή μιας ατέρμονης, κα τα ­ σ τρεπτική ς σύγκρουσης α νά μ εσ α σ' α υτές τις συνυπάρχουσες δυνάμεις. Αυτό μάλιστα α ποτελεί ένα α π ό τα πλέον δυσ επίλυ τα προβλήματα της φ ιλελεύ­ θερης κοινωνίας, στο πλαίσιο της οπ οία ς υποτίθετα ι ότι τα άτομα είναι ελεύθερα, αλλά αυτή η ελευθερία μ ετα φ ρ ά ζετα ι και στο ότι τρ ώ γοντα ι δια ρ κώ ς μ ε­ ταξύ τους. Ο κομουνισμός, αντιθέτως, οργανώνει τον κοινωνικό βίο έτσι ώ στε κάθε ά τομο να μ πορεί να επ ιτύχει την α υτοπραγμά τω σή του χάρη στην α υτο ­ πρα γμ άτω ση των άλλων και διαμέσου αυτής. Ό πω ς το θέτει ο Μ αρξ στο Κομουνιστικό Μ ανιφέστο, «η

124

TERRY EAGLETON

ελεύθερη ανά πτυξη του καθενός ξεχω ριστά γίνετα ι η α ν α γ κ α ία συνθήκη γ ια την ελεύθερη α νά π τυ ξη όλω ν». Τ π ’ α υτή την έννοια, δεν μπ ο ρο ύ μ ε α π λ ά να πούμε ότι ο σοσιαλισμός α πορ ρ ίπτει τη φ ιλελεύ­ θερη κοινωνία και την περ ιπ αθή προσήλωσή της στο άτομο. Θα λέγαμ ε ότι στηρίζεται σ ’ αυτή και τη συ­ μπληρώνει. Δείχνει έτσι π ώ ς μπορούν να επιλυθούν ορισμένες αντιθέσεις του φιλελευθερισμού, στο π λ α ί­ σιο του οποίου η ελευθερία σου μπορεί ν ’ ανθήσει μόνο εις βάρος της δικής μου. Μόνο διαμέσου των άλλων μπορούμε τελικ ά να γίνουμε ο εα υτό ς μας. Αυτό σ υ νε π ά γε τα ι τον εμ π λου τισ μ ό της α τομ ικής ελευθερίας, όχι τον περιορισμό της. Δύσκολο να σκεφτεί κανείς π ιο ευγενή ηθική στάση. Σε προσω πικό επ ίπ εδο, την ονομάζουμε α γάπη. Α ξίζει να σ ταθ ούμ ε στο ενδια φ έρ ο ν του Μ αρξ γ ια το άτομο, καθώ ς έρχεται σε πλήρη αντίθεση με όσα συνήθως δ ια δ ίδ ο ν τα ι γύρ ω α π ό το έρ γο του. Σ ύμφ ω να με αυτή τη σ τερ εό τυ π α α να π αρ α γό μ ενη κα ρ ικα τούρα , η ουσία του μα ρξισμού είναι α π ρ ό ­ σω πες κολεκτίβες π ου τσ αλα π ατούν την προσω πική ζωή. Στην πρα γμ ατικ ότητα , τίπ ο τ α δεν α π έχ ει π ε ­ ρισσότερο α πό τη σκέψη του Μαρξ. Θα μπορούσαμε να π ο ύ μ ε ότι ο υ π έρ τα το ς σ κ οπός της π ο λ ιτικ ή ς του είναι η ελεύθερη α νά π τυξη κα ι α υ το π ρ α γ μ ά ­ τωση των ατόμων, αρκεί να μην ξεχνάμε ότι α υτά τα άτομα π ρέπει να βρουν κάποιον τρόπο συνεργατικής α νάπτυξης και αυτοπραγμάτω σης. Η διεκδίκηση της α τομικότη τας, γ ρ ά φ ει στην Α γία οικογένεια , είναι «η πλέον ουσιώ δης έκφραση της ανθρώ πινης ύ π α ρ ­ ξης». Θα μπορούσε κα νείς να ισχυριστεί ότι αυτή

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

125

η φράση συνιστά το ά λφ α και το ω μέγα της ηθικής του Μαρξ. Υποπτευόμαστε εύλογα ότι δεν θα υπά ρξει ποτέ α πόλυτη συμφιλίω ση α νά μ εσ α στο ά τομ ο και την κοινωνία. Το όνειρο μιας οργανικής ενότητας ανάμεσά τους α ποτελεί υπεραισιόδοξη φαντασίωση. Θα υπάρχουν π ά ντοτε συγκρούσεις ανά μ εσα στη δική μου και τη δική σου α υτοπ ρ α γμ ά τω σ η ή ανάμ εσα στις α π α ιτή σ εις τις οπ οίες υπ οχρ εούμ α ι να ικανο­ ποιήσω ως πολίτης και στις ζωηρές επ ιθυμ ίες μου. Τέτοιες α κρα ίες αντιθέσεις αποτελούν το υλικό της τρ α γω δ ία ς, και π ρό κ ειτα ι γ ια μ ια κα τά στα ση που είναι σύμφυτη μ ’ αυτή τη ζωή. Η ιδέα της ελεύθερης α υτοπραγμάτω σης των ανθρώπων, την οποία εκφρά­ ζει ο Μ αρξ στο Κομουνιστικό Μ ανιφέστο, δεν μ π ο ­ ρεί να εφ αρμοστεί πλήρως. Αποτελεί, ό πω ς όλα τα ύψ ιστα ιδεώδη, στόχο προς επιδίωξη, όχι κατάσταση που μπορεί να επ ιτευχθεί στην κυριολεξία. Τα ιδε­ ώδη συνιστούν σύμβολα, όχι α π τές οντότητες. Μας δείχνουν τον δρόμο. Όσοι χλευάζουν τα σοσιαλιστικά ιδεώ δη α ς σκεφτούν π ω ς ούτε η ελεύθερη α γο ρ ά μπορεί ποτέ να επιτευχθεί πλήρως. Ωστόσο αυτό δεν πτοεί τους οπ αδούς της. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει τέλεια δημ οκρατία δεν οδηγεί τους περισσότερους α πό εμ ά ς στο να συμβιβαστούμε με κάποιο α υτα ρ ­ χικό καθεστώς. Δεν εγκαταλείπουμε τις προσπάθειες να ταΐσουμε τους πεινασμένους του πλανήτη επειδή γνω ρίζουμε ότι κάποιους α πό α υτούς δεν θα π ρολά ­ βουμε να τους βοηθήσουμε. Ορισμένοι α π ό αυτούς που ισχυρίζονται ότι ο σοσιαλισμός δεν μ πορεί να εφαρμοστεί είναι πεπεισμένοι ότι μπορούν να εξα ­

126

TERRY EAGLETON

λείψ ουν τη φ τώ χεια , να επ ιλ ύσ ου ν την κρίση της υπερθέρμανσης του πλανήτη, να διαδώ σουν τη φ ι­ λελεύθερη δημοκρατία στο Αφγανιστάν και να δ ιευ ­ θετήσουν μέσω ψ ηφισμάτω ν των Ηνωμένων Εθνών κάθε π ολιτικοστρατιω τική σύγκρουση ανά την υφήλιο. Όλα α υτά τα τρομακτικά δύσκολα εγχειρή μ ατα τοποθετούνται μ ετ’ ευκολίας στο π εδίο του εφικτού. Μόνο ο σοσιαλισμός, γ ια κάποιον μυστηριώδη λόγο. δεν εμ π ίπ τει σ ’ αυτό. Πάντως ο στόχος του Μ αρξ γίνετα ι ευκολότερος, αν δεν π ρ έ π ει να βασιστείς στο ότι οι π ά ν τες θα εί­ ναι ηθικά μεγαλειώ δεις όλη την ώρα. Ο σοσιαλισμός δεν είναι μια κοινωνία που α π α ιτεί α π ό τους π ο λί­ τες της υπ έρλα μ π ρη αρετή. Δεν μας θέλει διαρκώ ς σφιχταγκαλιασμένους σ ’ ένα όργιο αλληλεγγύης. Δεν χρ ειάζετα ι κάτι τέτοιο, γ ια τί οι μηχανισμοί που θα επ ιτρέψ ου ν την προσ έγγιση του στόχου του Μ αρξ θα είναι ενσωματωμένοι στους κοινωνικούς θεσμούς. Δεν θα βασίζονται στην καλή θέληση του ατόμου. Ας π άρ ου με, π α ρ α δ είγ μ α το ς χάριν. την ιδέα του α υτοδιοικούμενου συνεταιρισμού, τον οποίο, α π ’ ό,τι φαίνεται, ο Μαρξ θεωρούσε την κρίσιμη π αραγω γική μονάδα του σοσιαλιστικού μέλλοντος. Συνεισφ έρο­ ντας το άτομο σ ’ έναν τέτοιο συνεταιρισμό, αφενός π ρ ο ά γ ει τη δική του α υτοπ ρ α γμ ά τω σ η και α φ ετ έ­ ρου, α πλώ ς και μόνο χάρη στην όλη οργάνωση της επιχείρησης, συνεισφέρει στην ευημερία των άλλων. Δεν χρ ειά ζετα ι οι σκέψ εις μου να ξεχειλίζουν α π ό τρυφερότητα προς τους συναδέλφους μου, ούτε χρει­ ά ζεται να σπρώχνω τον εαυτό μου σε αλτρουιστική φ ρενίτιδα κάθε δύο ώρες. Η δική μου α υ το π ρ α γ μ ά ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

127

τωση προά γει τη δική τους απλώ ς και μόνο χάρη στο π νεύ μ α συνεργα σίας και ισότιμης συμμετοχής στα κέρδη και τη διοίκηση το οποίο δ ιέπει τη λειτουργία της μονάδα ς. Το κλειδί είναι η συνολική δομή. όχι η προσω πική αρετή. Δεν α π α ιτείτα ι ολόκληρη φυλή α π ό Κ ορδηλίες.9 Όσον αφορά λοιπόν την επίτευξη ορισμένων σο­ σια λισ τικώ ν στόχων, δεν π ειρ ά ζει αν είμ α ι το π ιο χαμ ερ πές σκουλήκι σε όλη τη Δύση. Παρομοίως, δεν π ειρά ζει αν θεωρώ τη δουλειά μου ως βιοχημικού σε ιδιωτική φαρμακευτική εταιρεία λαμπρή συνεισφορά στην π ροα γω γή της επισ τήμης και την πρόοδο της α νθρω πότητας. Παραμένει το γεγονός ότι η δουλειά μου συνίσταται κα τά κύριο λόγο στο να δημιουργώ κέρδη γ ια ένα μάτσο ασυνείδητων μεγαλοκαρχαριών, που π ιθανότα τα χρεώνουν ακόμη και τα π α ιδ ιά τους δέκα δολάρια την ασπιρίνη. Το π ώ ς τη βλέπω εγώ τη δουλειά μου είναι άσχετο. Το νόημα της εργασίας μου καθορίζεται α πό τον θεσμό. Είναι αναμενόμενο ότι α π ό οπ οιονδήποτε σοσι­ α λιστικό θεσμό δεν θα λείπουν οι κα ιροσκόποι, οι αυλοκόλακες, οι νταήδες, οι α πα τεώ νες, οι λο υ φ α ­ δόροι. οι κλέφτες, τα π α ρ ά σ ιτα , οι τζ α μ π α τζή δ ες και οι ψ υχο π α θ είς συμφεροντολόγοι. Ο Μ αρξ δεν έχει γρ άψ ει τίπ ο τα που να υποδηλώνει ότι θα π ά ψουν να υπάρχουν τέτοιοι τύποι. Επιπλέον, δεδομ έ­ νου ότι στον κομουνισμό οι π ά ντες θα συμμετέχουν όσο το δυνα τόν περ ισ σότερ ο στην κοινωνική ζωή, α υτό σ υ νε π ά γε τα ι ότι δεν θα υπά ρχουν λιγό τερ ες συγκρούσεις - θ α υπάρχουν π ερισ σότερες-, αφού θα εμπλέκονται περισσότερα άτομα. Ο κομουνισμός δεν

128

TERRY EAGLETON

θα σημάνει το τέλος της ανθρώπινης διαμάχης. Μόνο το κυριολεκτικό τέλος της ιστορίας θα επ έφ ερε κάτι τέτοιο. Η έλευση του κομουνισμού δεν θα ε ξ α φ ά ­ νιζε τον φθόνο, την επ ιθ ετικότη τα , την κυ ρ ια ρχία , την κτητικότητα κα ι τον α νταγω νισμ ό . Α πλά όλα α υτά δεν θα μπορούσαν να πάρουν τις μορφές που έχουν στον κα πιτα λισμό - όχι λόγω κά π ο ια ς α νώ τε­ ρης ανθρώπινης αρετής αλλά λόγω των διαφορετικών θεσμών. Αυτά τα α ρνητικά στοιχεία θα έπ α υ α ν να είναι σ υ νυ φ α σμ ένα με την εκ μ ετά λλευ ση της π α ιδ ικ ή ς εργασ ία ς, την α ποικιοκρ α τική βία, τις τερ α τώ δεις κοινωνικές ανισότητες και τον δολοφονικό οικονο­ μικό ανταγωνισμό. Θα έπαιρναν ανα γκα στικά άλλες μορφές. Βία, α ντιπ α λ ό τη τα κα ι δ ίψ α γ ια εξουσία υπ ά ρχουν κα ι στις φ υ λετικ ές κοινωνίες, αλλά δεν μπορούν να πάρουν τη μορφή του ιμ περιαλισ τικού πολέμου, του ανταγωνισμού της ελεύθερης αγοράς ή της μαζικής ανεργίας, γ ια τί δεν υφ ίστα νται τέτοιοι θεσμοί στην κοινωνία των Νουέρ ή των Ντίνκα. Ρε­ μ άλια υπάρχουν παντού, αλλά μόνο ορισμένα α π ό αυτά τα ηθικά μ ιάσμ α τα βρίσκονται σε θέσεις που του ς επ ιτρ έπ ο υ ν να καταληστεύουν κ εφ ά λα ια συντα ξιοδότη σ η ς ή να δ ιοχετεύου ν α σ ύσ το λα μέσω τω ν ΜΜΕ π α ρ α π λ α ν η τικ ή π ολιτικ ή π ρ ο π α γ ά ν δ α . Οι περισσότεροι κοινοί κακοποιοί δεν είναι σε θέση να διαπράξουν τέτοια εγκλήματα. Αντ’ αυτού, είναι υποχρεω μένοι ν ’ αρκούνται στο κρέμασμα α νθρώ ­ πω ν α π ό τσ ιγκέλια. Σε μια σοσιαλιστική κοινωνία, δεν θα ήταν κανένας σε θέση να δ ια π ρ ά ξει τέτο ια εγκλήματα. Όχι γ ια τί οι άνθρωποι θα μετατρέπονταν

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

129

σε αγίους, αλλά γ ια τί δεν θα υπήρχαν ούτε ιδιω τι­ κές ασφαλιστικές ετα ιρ είες ούτε ιδιω τικά ΜΜΕ. Τα ρεμάλια που παρουσιάζει ο Σαίξπηρ δεν μπορούσαν να ρίχνουν πυραύλους σε Π αλαιστίνιους πρόσφυγες, οπότε ήταν υποχρεωμένοι να δίνουν άλλες διεξόδους στην κακία τους. Δεν μ πορείς να γίνεις νταής μ εγαλοβιομήχανος αν δεν υπά ρχει βιομηχανία. Αρκείσαι α να γκα στικά στο να φοβερίζεις σκλάβους, αυλικούς ή τους νεολιθικούς συναδέλφους σου κτηνοτρόφους. Ας δούμε τι συμβαίνει και με την άσκηση της δη­ μοκρατίας. Είναι αλήθεια ότι π άντοτε υπάρχουν τ ε ­ ρατώ δεις εγω μανείς που προσπαθούν να εκφοβίζουν του ς άλλους, καθώ ς κα ι άνθρ ω π οι π ο υ επ ιζητούν ν ’ ανέλθουν στην εξουσία μέσω της δ ω ροδοκία ς ή της κολακείας. Ωστόσο η δημοκρατία δια θ έτει ένα σύνολο α σ φ α λισ τικ ώ ν δ ικ λείδω ν π ου την π ρο φ υλάσσουν α π ό τέτοιες συμπεριφορές. Οι θεσμικά κ α ­ τοχυρω μ ένες προβλέψ εις της, όπ ω ς ο κανόνας της μίας ψήφου ανά άτομο, ο ρόλος των προεδρείω ν, οι τροπολογίες, η λογοδοσία, οι δέουσες διαδικασίες, η αρχή της πλειοψ ηφ ίας κτλ., σου παρέχουν τη δυνα ­ τότητα ν ’ αποκλείσεις την επικράτηση των νταήδων. Από καιρού εις καιρόν θα επικρατούν. Ενδέχεται να κα τα φ έρου ν ακόμη και να χρησιμοποιήσουν π ρο ς όφελός τους το όλο σύστημα. Το γεγονός όμως ότι δια θέτεις ένα π αγιω μένο θεσμικό πλαίσιο σημαίνει ότι κα τά κανόνα υποχρεώ νονται να υποταχτούν στη δημοκρατική συναίνεση. Θα λέγαμε ότι κ α τ’ αυτόν τον τρόπο η αρετή είναι ενσωματωμένη στην ο ρ γά ­ νωση του συστήματος και δεν επ α φ ίετα ι στο ποιόν του κάθε α τομικού χαρα κτήρα . Δεν χρ ειά ζετα ι να

130

TERRY EAGLETON

καταστήσεις τους α νθρώ πους φυσικά ανίκανους γ ια άσκηση βίας προκειμένου να τερ μ α τίσ εις έναν π ό ­ λεμο. Χ ρειάζονται α πλώ ς δ ια π ρ α γμ α τεύ σ εις, α φ ο ­ πλισμός, ειρηνευτικές συνθήκες, παρακολούθηση της εφ αρμογής των συμφω νιών κτλ. Δεν είναι εύκολο. Δεν ενέχει όμως ούτε τον μισό βαθμό δυσκολίας σε σύγκριση με το να φ τιά ξεις μια ρ ά τσα α νθρώ πω ν που θα κάνουν εμετό και θα λιποθυμούν στην π α ­ ραμικρή ένδειξη επιθετικότητας. Άρα ο μαρξισμός δεν υπόσχεται ε π ’ ουδενί την αν­ θρώπινη τελειότητα. Δεν υπόσχεται καν να καταργή­ σει τη σκληρή εργασία. Ο Μαρξ φαίνεται να πιστεύει ότι ακόμη και σε συνθήκες αφ θονία ς των βιοτικών αγαθώ ν θα εξακολουθήσει να έχει ζωτική σημασία η ύπαρξη μιας κά π οια ς ποσότητας δυσάρεστης ερ γ α ­ σίας. Η κα τά ρ α του Αδάμ θα συνεχίσει να υπά ρχει ακόμη και στο βασίλειο της α φ θονία ς. Υ πόσχεται όμως ο μα ρξισμ ός να επ ιλ ύσ ει τις αντιθέσ εις π ο υ εμποδίζουν την έλευση της γνήσιας ιστορίας, με όλη την ελευθερία και π οικιλία της. Ωστόσο οι στόχοι του μαρξισμού δεν είναι α π ο ­ κλ εισ τικά υλικοί. Ο Μ αρξ βλέπ ει τον κομουνισμό ως τέλος των βιοτικών στερήσεων και της κ α τα π ιε­ στικής εκμετάλλευσης της εργασ ία ς. Αλλά αυτό το τέλος σημαίνει π ω ς οι άνθρω ποι θα έχουν την ελευ­ θερία και την άνεση να α να π τυχθούν π νευ μ α τικ ά . Είναι αλήθεια, όπω ς είδαμε, ότι η πνευματική και η υλική α νά π τυξη κάθε άλλο π α ρ ά συμβαδίζουν π ά ­ ντοτε μεταξύ τους. Τρανή απόδειξη ο Κιθ Ρίτσαρντς. Πολλοί τρόποι αύξησης του υλικού πλούτου σημαί­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

131

νουν τον θάνατο του πνεύματος. Α π’ την άλλη, όμως, δεν μπορείς να είσαι ελεύθερος να γίνεις αυτό που θέλεις όταν λιμοκτονείς, υφίστασαι βαριά καταπίεση ή βρίσκεσαι σε ηθικό τέλμα εξα ιτία ς μιας ζωής βου­ τηγμένης εσαεί στην α γγα ρ εία . Οι υλιστές δεν αρνούνται το πνευματικό, αλλά μας υπενθυμίζουν ότι η πνευ μ α τικ ή ολοκλήρωση π ρο ϋ π ο θ έτει ορισμένες υλικές συνθήκες. Αυτές οι συνθήκες δεν εγγυώ ντα ι μεν α υτού του είδους την ολοκλήρωση, αλλά αποτελούν α να γκα ία προϋπόθεσή της. Τα ανθρώ πινα όντα δεν είναι στα καλύτερά τους υπό συνθήκες βιοτικών στερήσεων, είτε α υτές έχουν φυσικά α ίτια είτε είναι τεχνητές. Τέτοιες κ α τα σ τά ­ σεις εκτρέφουν βία, φόβο. απληστία, άγχος, κτητικότητα, κυριαρχία και θανάσιμο ανταγωνισμό. Οπότε θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι αν οι ά νθρω ­ ποι έφ ταναν στο σημείο να διαβιούν υπό συνθήκες υλικής αφθονίας, απα λλα γμένοι α π ό τις σαρω τικές π ιέσ εις τέτοιω ν καταστάσεω ν, θα έτειναν να έχουν κα λύτερες επ ιδ όσ εις ως ηθικά όντα α π ’ ό,τι έχουν σήμερα. Δεν μπορούμε να το πούμ ε με βεβαιότητα, γ ια τί δεν έχουμε π ο τέ γνω ρίσ ει τέτο ιες συνθήκες. Αυτό εννοούσε ο Μ αρξ στο Κομουνιστικό Μ ανιφέ­ στο λέγοντας π ω ς η ιστορία είναι η ιστορία της τ α ­ ξικής πάλης. Αλλά ακόμη και υπό συνθήκες υλικής α φθονίας, θα υπήρχε πληθώ ρα άλλων π ρ α γ μ ά τω ν π ου θα μ α ς π ροκ αλούσ αν άγχος, επ ιθ ετικ ό τη τα ή κ τητικότητα . Δεν θα γ ιν ό μ α σ τα ν ως δ ιά μ α γ εία ς ά γγελοι. Ό μω ς θα εξαλείφονταν κά π ο ια βασικά α ί­ τια της ηθικής παρακμής μας. Τ π’ αυτό το πρίσμα, μπορούμε εύλογα να ισχυριστούμε ότι μια κομούνι-

132

TERRY EAGLETON

στική κοινωνία θα π αρ ή γε σε γενικ ές γρ α μ μ ές π ιο εξευγενισμένα ανθρώ πινα όντα α π ’ ό,τι η σημερινή. Πάντως θα εξακολουθούσαμε να κάνουμε σφ άλματα και να είμασ τε επ ιρ ρ επ είς σε συγκρούσεις κι ενίοτε βάναυσοι και κακοήθεις. Οι κυνικοί που αμφιβάλλουν ότι είναι εφικτή μια τέτο ια ηθική πρόοδος θα έ π ρ ε π ε να σκεφτούν τη δια φ ορά ανάμεσα στο κάψ ιμο μαγισσώ ν και τη δ ι­ εκδίκηση της μισθολογικής ισότη τας τω ν δύο φ ύ ­ λων. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχουμε όλοι γίν ει π ιο εκλεπτυσμένοι, ευαίσθητοι και ανθρω πιστές α π ’ ό,τι ήμασταν στον Μ εσαίωνα - υπ ά ρ χει και η δια φ ορά α νά μεσα στα τόξα και τα βέλη και τους κα τευθυνόμενους πυραύλους. Το συμ πέρασμα δεν είναι ότι έχει βελτιω θεί ηθικά η κοινωνία ως όλον, αλλά ότι α πλ ά έχουμε κάνει μεγάλη πρόοδο σε κά π ο ια ζητή­ ματα. Α ποτελεί νηφάλιο ρεαλισμό το ν ’ α να γνω ρί­ σουμε α υτό το γεγονός, όπ ω ς είναι εύλογος και ο ισχυρισμός ότι α π ό κά π οιες απόψ εις έχουμε χειρο­ τερέψ ει σε σύγκριση με την εποχή του Ρομπέν των Δασών. Καμία μεγάλη αφήγηση Προόδου και κανένα π αρ α μύθι Παρακμής δεν στέκει. Ό π ο ιο ς έχει δ ει ένα νή π ιο ν ’ α ρ π ά ζε ι κ ά π ο ιο παιχνίδι α π ό το αδελφ ά κι του ξεφωνίζοντας τρ ο μ α ­ κτικά «Δικό μου!» δεν χρειάζετα ι καμία υπενθύμιση του πόσο σύμφυτες με την ανθρώπινη ψυχή είναι η α ντιπαλότητα και η κτητικότητα. Μ ιλάμε γ ια βαθιά ριζωμένα πολιτισμικά, ψ υχολογικά, ακόμη κι εξελι­ κτικ ά χαρ α κτηρ ιστικά , τα ο π ο ία δεν α ρκεί γ ια να τα αλλά ξει κ α μ ία θεσμική μεταβολή. Ό μω ς η κοι­ νωνική αλλαγή δεν εξα ρ τά ται α π ό το αν οι π ά ντες

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

133

θα μεταβάλουν ριζικά εν μιά νυκτί τη στάση και τη συμ περιφορά τους. Ας π άρουμε το π α ρ ά δ ειγ μ α της Βορείου Ιρλανδίας. Η ειρήνη σ ’ αυτή την περιοχή δεν επιτεύχθηκε επ ειδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες εγκατέλειψ αν επιτέλους την προαιώ νια δ ια ­ μάχη τους και άνοιξαν την α γκαλιά τους ο ένας στον άλλο. Ούτε κα τά δ ιά νοια . Κ ά π οιοι α π ’ αυτο ύ ς θα εξακολουθήσουν να α πεχθά νοντα ι ο ένας τον άλλο έω ς το α π ώ τα το μέλλον. 0 ρυθμός μεταβολής των σεκταριστικώ ν συνειδήσεων θυμίζει, θα λέγαμε, τον ρυθμό μεταβολής των γεω λογικώ ν εποχών. Ωστόσο, υπ ό μ ία έννοια, αυτό δεν π α ίζει κανέναν σπουδαίο ρόλο. Σημαντικό α ποδ είχτη κ ε το γεγο νό ς ότι δ ια ­ σφαλίστηκε μια πολιτική συμφω νία που αφενός εξέ­ φ ρα ζε την κούραση του γενικ ού πληθυσμού μ ετά α π ό τρ ιά ν τα χρόνια β ίας και α φ ετέρου μπορούσε, με τη δέουσα προσοχή και αυστηρότητα, να τηρηθεί και να εξελιχθεί. Μ ακροπρόθεσμα, π άντω ς, οι θεσμικές α λλα γές μ ετα βά λλου ν σ η μ α ντικά τις α νθ ρ ώ π ιν ες σ τά σ ε ις και συ μ περ ιφ ορ ές. Σχεδόν όλες οι διαφω τισμένες π ο ιν ικ ές μ ετα ρ ρ υθ μ ίσ εις συνάντησαν α ρ χικά σ θε­ ναρή αντίστασ η· όμω ς σήμερα τις θεω ρούμε τόσο δεδομένες, ώ σ τε θα εξεγειρ όμ α σ τα ν στην ιδέα να επιβάλουμε στους εγκληματίες το βασανιστήριο του τροχού. Πρόκειται γ ια μεταρρυθμίσεις που έχουν γ ί­ νει κομμάτι του ψυχισμού μας. Το κοσμοείδωλό μας δεν αλλάζει τόσο α πό τις όποιες ιδέες, όσο α πό τη μετουσίωση α υτώ ν των ιδεώ ν σε κοινωνικές συνή­ θειες. Αν αλλάξουμε α υτές τις συνήθειες, κάτι που μπορεί να αποδειχτεί εξα ιρετικ ά δύσκολη υπόθεση,

134

TERRY EAGLETON

πιθανότατα θα αλλάξουμε εντέλει και την όλη οπτική μας απένα ντι στα π ρά γμ α τα . Οι περισσότεροι α πό εμάς δεν χρειαζόμ ασ τε διά της βίας καταναγκασμό γ ια να μην ανακουφιζόμαστε στη μέση του δρόμου. Επειδή αυτή η συμπεριφορά α πα γορεύετα ι α πό τον νόμο και επειδή επισύρει κοι­ νωνική αποδοκιμασία, το να απέχουμε α π ’ αυτή μας έχει γίνει δεύτερη φύση. Αυτό δεν σημαίνει ότι κ α ­ νένας δεν το κάνει ποτέ. πολλώ μάλλον στα α στικά κέντρα όταν έχουν μόλις κλείσει οι π α μ π . Σημαίνει ότι είναι πολύ λιγότερο π ιθανό να το κάνουμε α π ’ ό,τι αν α υτό θεω ρούνταν το άκρον άωτον της κο ι­ νωνικής κομψότητας. Η επ ιτα γή του κώ δικα οδικής κυκλοφ ορ ίας στη Μ εγάλη Β ρ ετανία να οδηγούμ ε στα α ριστερά δεν τη ρείται σε π είσ μα της δια κα ούς επ ιθ υμ ία ς των Βρετανών να οδηγούν στα δεξιά. Οι θεσμοί διαμορφώ νουν την εσωτερική εμ π ειρ ία μας. Αποτελούν όργανα επανεκπα ίδευση ς. Κάνουμε χει­ ρ αψ ία με κάποιον που γνω ρίζουμε πρώ τη φορά, εν μέρει επ ειδή ακολουθούμε μ ια κοινωνική σύμβαση, αλλά κι επ ειδή , ε ξ α ιτ ία ς του ότι η συγκεκριμ ένη σ υμ περιφ ορά αποτελεί κοινωνική σύμβαση, α ισ θα ­ νόμαστε την παρόρμηση να το κάνουμε. Αυτές οι αλλαγές συνηθειών παίρνουν πολύ χρόνο. Ο καπιταλισμός χρειάστηκε κάποιους αιώ νες ώ σπου να ξεριζώσει ψ υχικές δομές τις οποίες κληρονόμησε α πό τη φεουδαρχία, αν και ο τουρίστας έξω α πό το π α λ ά τι του Μ πάκινχαμ θα μπορούσε κά λλισ τα να θεωρήσει ότι ορισμένα βασικά στοιχεία αυτής της κληρονομιάς έχουν εξ α μ ελεία ς π α ρ α β λεφ θεί. Θα μπορούσε να π ά ρ ει λιγότερο χρόνο, ευελπισ τεί κ α ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

135

νείς, η δημιουργία μιας κοινωνικής τάξης πραγμάτω ν στο πλαίσιο της οπ οία ς τα π α ιδ ιά που διδάσκονται ιστορία στο σχολείο θα πληροφορούνται με απόλυτη δ υ σ π ισ τία το γεγονός ότι μια φορά κι έναν καιρό εκατομμύρια άνθρω ποι πεινούσαν την ώρα που μια χούφ τα άλλοι τάιζαν με χαβιάρι τα σκυλάκια τους. Τα εν λόγω π α ιδ ιά θα θεωρούσαν ένα τέτοιο γεγονός τόσο ανοίκειο και αποκρουστικό όσο θεωρούμε εμείς το ξεκοίλια σμ α ενός α νθρώ που επ ειδή θεωρήθηκε α ιρετικός. Η συμπεριφορά των παιδιώ ν σχολικής ηλικίας π α ­ ρέχει ένα σημαντικό επιχείρημα. Πάρα πολλά π α ιδ ιά σήμερα είναι ένθερμοι υποστηρικτές της π ροστασίας του π εριβά λλοντος. Αντιδρούν με φρίκη και α π ο ­ τρ οπ ια σμό στην π ρα κτική να θανατώ νονται με λο­ στούς οι φ ώ κιες ή στη μόλυνση της ατμ ό σ φ αιρ ας. Κ ά π ο ια α η δ ιά ζουν ακόμη και με την π α ρ α μ ικ ρ ή ρύπανση του περιβάλλοντος. Η συ μ περ ιφ ο ρ ά τους είναι κυρίω ς θέμα εκπα ίδευση ς - δεν μιλάω απλώ ς γ ια την επίσ ημ η εκ πα ίδ ευ σ η , α λλά γ ια την ε π ιρ ­ ροή νέων μορφών σκέψης και αίσθησης σε μια γενιά πολύ λιγότερο προσκολλημένη σε π α λ ιές συνήθειες και παρ ω χη μ ένους τρ ό π ο υς αντίληψ ης τω ν π ρ α γ ­ μάτων. Κ ανένας δεν υποστηρίζει ότι αυτό θα σώσει τον πλανήτη. Και είναι αλήθεια ότι υπάρχουν π α ιδ ιά π ου θ ’ άνοιγαν μετά χα ρ ά ς το κεφάλι ενός ασβού. Ωστόσο διαπιστώ νουμε π ω ς οι άνθρω ποι μαθαίνουν ν ’ αλλάζουν, συν τω χρόνω. τις κοινωνικές στάσεις και συμπεριφορές τους. Άρα είναι πάντοτε εφικτή η πολιτική εκπαίδευση. Σ ’ ένα συνέδριο στη Β ρετανία των αρχώ ν της δ ε ­

136

TERRY EAGLETON

κα ετία ς του 1970, έγινε μια συζήτηση γύρω α πό αν υπάρχουν κά π οια καθολικά χαρακτηριστικά των αν­ θρώπινων όντων. Έ ν α ς άντρας σηκώθηκε όρθιος και ανακοίνωσε: «Λοιπόν, όλοι μας έχουμε όρχεις». Μια γυναίκα α π ό το κοινό φώναξε: «Όχι. δεν έχουμε!». Ο φεμ ινισμός στη Β ρετανία βρισκόταν ακόμη στα σπάργανα, και πολλοί α πό τους παρευρισκόμενους άντρες θεώρησαν την παρατήρηση της γυναίκας απλά εκκεντρική. Ακόμη και κά π οιες γυναίκες αισθάνθηκαν α μηχανία. Λ ίγα χρόνια α ργότερα , αν κάπ ο ιο ς ά ντρα ς έκανε μια τέτοια ηλίθια δήλωση δημοσίως, θα κινδύνευε να γίν ει εντός ολίγου εξαίρεση στον κανόνα τον οποίο είχε επικαλεστεί. Στη μεσα ιω νική και στην π ρώ ιμ η νεότερη Ε υ ­ ρώπη, η φ ιλ α ρ γ υ ρ ία θ εω ρούνταν το π ιο α π εχ θ ές ελάττω μ α . Από α υτό μέχρι το σύνθημα της Γουόλ Σ τρ ιτ «η α πλ η σ τία είναι καλή!», μεσολάβησε μ ια εντατική διερ γα σ ία επανεκπα ίδευση ς. Αυτή η ε π α ­ ν εκ π α ίδ ευ σ η δεν δ ιεκ π ερ α ιώ θ η κ ε α π ό σχολικούς δασ κά λου ς ή π ρ ο π α γα ν δισ τές, αλλά α π ό α λλα γές των υλικών μορφών ζωής μας. Ο Αριστοτέλης θεω ­ ρούσε τη δουλεία κάτι φυσικό, αν και κάποιοι άλλοι α ρχαίοι διανοητές δεν συμφωνούσαν. Επίσης όμως θεωρούσε αφύσικη τη σύνδεση της οικονομικής π α ­ ραγω γής με το κέρδος, άποψ η που δεν συμμερίζεται ο Ν τόναλντ Τ ραμπ. (Ο Α ριστοτέλης είχε αυτή την ά ποψ η γ ια έναν ενδιαφέροντα λόγο. Θεωρούσε ότι αυτό που αργότερα ο Μαρξ ονόμασε «ανταλλακτική α ξία » - ο τρόπος με τον οποίο ένα αγαθό μπορεί ν ’ ανταλλαχθεί μ ’ ένα άλλο, κι αυτό μ ’ ένα άλλο κτλ. ε π ’ ά πειρ ον- συνεπάγεται μια απουσία περιορισμού,

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

137

η ο π ο ία δεν σ υ νά δ ει με την π επ ερ α σ μ έν η , ζωική φύση των ανθρώπινω ν όντων.) Ορισμένοι ιδεολόγοι του Μ εσαίωνα θεωρούσαν τη δημ ιουρ γία κέρδους αφύσικη γ ια τί α π ’ τη σκοπιά τους η ανθρώπινη φύση τα υτιζό τα ν με τη φεουδα ρχική φύση. Πιθανόν και οι κυνηγοί-τροφ οσυλλέκτες δεν έβλεπαν π έρ α α πό τη δική τους κοινωνική τά ξη π ρα γμ ά τω ν . Ο Άλαν Γ κρίνσ πα ν, πρώ ην π ρ ό ε δρ ο ς τη ς Ο μ οσ πονδια κή ς Τ ρά πεζα ς των Η.Π.Α., π ίστευε κα τά το μεγαλύτερο μέρος της επ α γγελμ α τική ς του ζωής ότι οι λεγόμενες ελεύθερες αγορές αποτελούν έμφ υτο ανθρώπινο χαρακτηριστικό, κάτι που είναι τόσο παρά λογο όσο κι η πεποίθηση ότι α ποτελεί έμφυτο ανθρώπινο χ α ­ ρακτηριστικό ο θαυμασμός προς τον Κλιφ Ρίτσαρντ. Οι ελ εύθ ερ ες α γο ρ ές είν α ι στην π ρ α γ μ α τικ ό τη τα πρόσ φ α τη ιστορική εφεύρεση, και επ ί μακρόν π α ρ έμειναν π ερ ιορ ισ μ ένες σ ’ ένα μικρό κομ μ ά τι της υδρογείου. Παρομοίως, όσοι πρεσβεύουν ότι ο σοσιαλισμός α ντιβαίνει στην ανθρώπινη φύση το κάνουν επειδή ταυτίζουν μυω πικά αυτή τη φύση με τον κα π ιτα λι­ σμό. Λένε, δηλαδή, ότι οι Τουαρέγκ της κεντρικής Σ α χά ρ α ς είναι κα τά βάθος κα π ιτα λισ τές επ ιχειρ η ­ ματίες. Ο κρυφός τους πόθος είναι να στήσουν επ εν­ δυτική τρ ά πεζα - το ότι δεν γνω ρίζουν καν την έν­ νοια της επενδυτικής τρ ά πεζα ς είναι άνευ σημασίας. Αλλά δεν μπορούμε να επιθυμήσουμε κάτι το οποίο δεν μας έχει περ άσ ει ποτέ α π ’ το μυαλό. Αν είμ αι δούλος στην α ρχα ία Αθήνα, δεν έχω τη δυνατότητα να θελήσω να γίνω χρηματιστής. Μ πορώ κάλλιστα να έχω α ρ π α κ τικ ές, ληστρικές δ ια θ έσ εις κα ι θρη­

138

TERRY EAGLETON

σκευτική αφοσίωση στο ιδιοτελές συμφέρον μου. Δεν μπορώ όμως να είμαι εν κρυπτώ καπιταλιστής, όπως δεν μπορώ να φιλοδοξώ να γίνω χειρουργός εγκεφ ά ­ λου ά π α ξ και ζω στον ενδέκατο αιώνα. Υποστήριξα νωρίτερα ότι ο Μαρξ ήταν, κα τά έναν π ε ρ ίε ρ γ ο τρ όπ ο, α σ υνή θισ τα α π α ισ ιό δ ο ξ ο ς όσον α φορά το παρελθόν και ασυνήθιστα αισιόδοξος όσον α φορά το μέλλον. Αυτό οφείλεται σε α ρκετούς λό­ γους. ένας εκ των οποίω ν σχετίζετα ι ειδ ικ ά με τα θέματα που εξετάζουμε. Ο Μ αρξ θεωρούσε ζοφερό μ εγάλο κομμάτι του παρελθόντος, καθώ ς έβλεπε σ ’ α υτό μια αέναη αλληλοδιαδοχή ποικίλω ν θλιβερών μορφών κα τα πίεσ ης και εκμετάλλευσης. Ο Τέοντορ Αντόρνο παρατήρησε κά π οτε ότι οι π εσ ιμ ισ τές δια νοητές (είχε στο μυαλό του μάλλον τον Φρόυντ, π α ρ ά τον Μ αρξ) συμβάλλουν π ερισσότερο στην α ν­ θρώ πινη χειρ αφ έτη ση α π ’ ό,τι οι ά γο υ ρ ο ι ο π τιμ ιστές. Αυτό οφ είλετα ι στο ότι α ναδεικνύουν αδικίες που α πα ιτούν επανόρθωση, κι έτσι μας εμποδίζουν να τις λησμονήσουμε. Με το να μ α ς υπενθυμίζουν πόσο άσχημα είναι τα π ρ ά γ μ α τα μας ωθούν να τα διορθώσουμε. Μ ας παρακινούν να πορευτούμ ε χω ­ ρίς όπιο. Α π ’ την άλλη π λευ ρά , η α ισ ιο δ ο ξ ία το υ Μ αρξ όσον αφορά το μέλλον στηριζόταν στο ότι α να γνώ ­ ριζε π ω ς το θλιβερό ιστορικό μας δεν ήταν, ως επί το πλείστον, δικό μας φταίξιμο. Η βαρβαρότητα της ιστορ ίας δεν οφ είλ ετα ι σε ανθρώ πινη φ α υλότη τα. Είναι α ποτέλεσμα των υλικών πιέσεω ν στις οποίες υ π ό κ ειν τα ι οι ά νθρ ω π οι. Έ τσ ι, ο Μ αρξ κ α τα φ έ ρ ­ νει να εκτιμήσει ρεα λιστικά το παρελθόν χω ρίς να

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

139

υποκύψ ει στον μύθο του σκοταδιού της ανθρώπινης καρδιάς. Γ ι’ αυτό μπορεί να πισ τεύει σ ’ ένα καλύ­ τερο μέλλον. Ο υλισμός του του επ ιτρ έπ ει αυτή την ελ πίδα . Αν οι πόλεμοι, οι λιμοί και οι γενοκτονίες οφείλονται σε μια έμφυτη ροπή των ανθρώπων προς το κακό, τότε δεν υφ ίστα τα ι ο π α ρα μ ικρός λόγος να π ισ τεύει κανείς σ ’ ένα καλύτερο μέλλον. Αν ωστόσο α υ τά τα δεινά είναι εν μ έρει α π ο τέλεσ μ α άδικω ν κοινωνικών συστημάτων, στα οποία ενίοτε τα άτομα επέχουν σχεδόν θέση εξαρτήματος, τότε μ πορούμε εύλογα να υποθέσουμε ότι η αλλαγή του συστήματος θα οδηγήσει σ ’ έναν καλύτερο κόσμο. 0 μπαμπούλας της ελαττωματικότητας, εντωμεταξύ. ας φοβίζει τους ανόητους. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα μέλη της τα ξικ ής κοι­ νω νία ς α π α λ λ ά σ σ ο ντα ι α π ό κά θε ευθύνη γ ια τις π ρ ά ξεις του ς ή ότι η ατομική φ α υλότη τα δεν έχει π α ίξ ε ι κανέναν ρόλο στους π ολέμ ου ς κα ι τις γ ε ­ νοκτονίες. Μ πορούν σίγουρ α να κα τηγορηθούν οι ετα ιρ είες που επιβάλλουν σε εκ ατοντά δες ή ακόμη και χιλιάδες εργαζόμενους μια ζωή καταναγκαστικής αδράνειας. Ωστόσο δεν παίρνουν τέτο ια μέτρα α πό μίσος, κα κεντρέχεια ή επ ιθετικότητα . Δημιουργούν α νεργία επ ειδ ή θέλουν να δια φ υλά ξο υν τα κέρδη τους. καθώ ς δ ρ α σ τηριοποιούντα ι στο πλα ίσ ιο ενός ανταγω νιστικού συστήματος που τους προκαλεί τον φόβο ότι αν ενεργήσουν διαφ ορετικά θα βουλιάξουν. Αυτοί π ου δια τά ζουν στρα τούς να πολεμήσουν, με αποτέλεσμα ενίοτε να καίγονται ζωντανά μικρά π α ι­ διά. μ π ορεί να είναι οι π ιο π ρ ά ο ι άνθρ ω π ο ι. Α π ’ την άλλη πλευρά, ο ναζισμός δεν αποτελούσε α πλώ ς

140

TERRY EAGLETON

ένα επιβλαβές πολιτικό σύστημα· ελαυνόταν επίσης α π ό τον σαδισμό, την π αρά νοια και το παθολογικό μίσος βα θιά διεστρ α μμένω ν α τόμω ν. Αν δεν ήταν διεστραμμένος ο Χίτλερ, τότε η λέξη χάνει το νόημά της. Αλλά η π ροσ ω π ικ ή του ς φ α υ λότη τα στάθηκε τόσο ολέθρια, μόνο επειδή λειτουργούσε ως υποζύγιο ενός συγκεκριμένου πολιτικού συστήματος. Σαν να τοπ οθετούσ αμε τον Ιάγο του Σ α ίξπ ηρ επ ικ εφ α λή ς σε στρα τόπεδο αιχμαλώτων πολέμου. Αν υπά ρχει π ρ ά γμ α τι ανθρώπινη φύση, τότε τόσο το καλύτερο, ό,τι κι αν λένε οι μ ετα νεω τερ ισ τές. Γ ια τί ένα α π ό τα δια χρ ονικ ά χ α ρ α κτη ρ ισ τικά α υ ­ τής της φύσης έχει αποδειχτεί ότι είναι η αντίσταση στην αδικία . Γ ι’ αυτό, μεταξύ άλλων, είναι ανόητο να φ α ν τά ζετα ι κα νείς ότι η ιδ έ α της α νθρώ π ινη ς φύσης π ροά γει π άντοτε τον συντηρητισμό. Μια ε π ι­ σκόπηση της ισ τορ ία ς οδηγεί εύκολα στο σ υ μ π έ ­ ρασμα ότι η πολιτική κα τα πίεσ η υποκινεί π άντο τε εξεγέρσεις και επαναστάσεις, ασχέτω ς της επ ιτυχία ς του ς ή μη. Κ α τά κανόνα, τα α νθ ρ ώ π ινα όντα δεν σκύβουν άβουλα το κεφάλι στη θρασύτητα της εξου­ σίας. Η εξουσία επ ιτυγχά νει π ρα γ μ α τικ ά μόνο όταν εξασφαλίζει τη συνέργεια των υφισταμένων της. Τα στοιχεία δείχνουν, ωστόσο, ότι αυτή η συνέργεια εί­ ναι συνήθως μερική, διφορούμενη και προσωρινή. Οι άρχουσες τά ξεις δεν στηρίζονται κα τά κανόνα στον θαυμασ μό αλλά στην ανοχή. Αν η φύση μ α ς ήταν αμιγώ ς πολιτισμική, τότε τα π ολιτικά καθεστώ τα θα μας πειθανάγκαζαν να α ποδεχτούμε α διαμαρτύρητα την εξουσία τους. Το γεγονός ότι τους είναι εξα ιρ ε­ τικά δύσκολο να επιτύχουν κάτι τέτοιο μαρτυρεί την

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

141

ύπαρξη βαθύτερω ν αντιστάσεω ν, π ου υπερβαίνουν τις κα τά τόπ ους κουλτούρες. Ή τα ν λοιπόν ο Μ αρξ ένα ς ο υ τοπισ τή ς διανοητής; Ναι, αν εννοούμε ότι οραματίστηκε ένα μέλλον εξα ι­ ρ ετικά βελτιω μένο σε σχέση με το παρόν. Πίστευε στο τέλος των υλικών στερήσεων, της ιδιωτικής ιδιο­ κτησίας, της εκμετάλλευσης, των κοινωνικών τάξεω ν και του κράτους όπω ς το γνωρίζουμε. Πάντως πολλοί διανοητές, κρίνοντας α π ό την τερ ά σ τια π λο υτο πα ρ αγω γική δυναμική του σημερινού κόσμου, θεωρούν την εξάλειψη των υλικών στερήσεων α πολύτω ς εύ­ λογη σκέψη, όσο δύσκολο κι αν είναι να γίνει πράξη. Το εμπόδιο είναι η πολιτική. Ό π ω ς είδαμ ε, ο Μ αρξ θεωρούσε ότι μ ια τέτο ια μεταβολή θα σ υ νεπα γόταν κι ένα γ ιγ α ν τια ίο άλμα όσον α φ ορ ά την πνευ μ α τικ ή χειραφ έτηση τω ν α ν­ θρώπων. Ελεύθεροι α πό τους παλιού ς περιορισμούς τους, οι άνθρω ποι θα α νέπτυσσαν την ατομικότητά τους με π ρω τόγνω ρους τρόπους. Τ ίπο τε όμως στο έργο του Μ αρξ δεν υποδηλώ νει ότι έτσι θα φ τ ά ­ ναμε σε οπ οιοδ ή π οτε είδος τελειότητα ς. Α ποτελεί όρο άσκησης της ανθρώπινης ελευθερίας η δυνα τό ­ τη τα κατάχρησής της. Η ελ ευθερ ία δεν μ π ο ρεί να υπ ά ρ ξει σε σημαντική κλίμα κα χω ρίς κα τα χρήσεις της. Εύλογα λοιπόν μπορούμε να προβλέψ ουμε ότι στην κομουνιστική κοινω νία θα υ π ά ρ χει πληθώ ρα προβλημάτων και συγκρούσεων καθώς και αρκετές α νεπα νόρ θ ω τες τρ α γω δ ίες. Θα υπ ά ρχουν δολοφ ο­ νίες παιδιώ ν, τρ οχα ία δυσ τυχήματα, τρισά θλια μ υ­ θιστορήματα. θανάσιμες ζηλοτυπίες, αλαζονικές φ ι­

142

TERRY EAGLETON

λοδοξίες, κακόγουστα παντελόνια και απαρηγόρητη θλίψη. Μ πορεί να υπάρχουν και τουαλέτες π ο υ θα θέλουν καθάρισμα. Ο κομουνισμός έχει στόχο την εκπλήρω ση τω ν αναγκών όλων των ανθρώπων, όμως ακόμη και μια κοινωνία αφθονίας π ρ έπ ει να θέτει κάποιους π ερ ιο ­ ρισμούς. Ό π ω ς επισημαίνει ο Νόρμαν Γκεράς, «αν η δική σου α υτοπ ραγμά τω ση α π α ιτ εί (υπό καθεστώ ς κομουνισμού) ένα βιολί και η δική μου ένα α γω νι­ στικό ποδήλατο, σ ’ αυτή την περίπτω ση, μπορούμε να υποθέσουμε, δεν θα υπάρχει κανένα πρόβλημα να εκπληρώσουμε και οι δύο την επιθυμία μας. Αν όμως η δική μου α π α ιτεί μια απέραντη έκταση, ας πούμ ε την Α υστραλία, την ο π ο ία θα χ ρ η σ ιμ ο π ο ιώ κα τά βούληση και ανενόχλητος α πό την π αρουσία άλλων ανθρώπων, σε αυτή την π ερίπ τω σ η, προφ ανώ ς, θα υπ ά ρ χει πρόβλημα. Ξ επερ νά ει κάθε φ α ντα σ ία μ ια αφθονία που θα μπορούσε να ικανοποιήσει ανά γκες α υτοπραγμ ά τω ση ς σε τέτοια κλίμακα ... κι εύκολα μπορεί κανείς να σκεφτεί πολύ λιγότερο υπερβολικές ανά γκες γ ια τις οποίες θα ισχύει το ίδιο » .10 Για τον Μαρξ, όπω ς είδαμε, το μέλλον δεν είναι αντικείμενο αργόσχολης εικοτολογίας, αλλά εφικτή παρέκταση του παρόντος. Δεν ενδιαφέρεται γ ια π ο ι­ ητικά ορά μα τα ειρήνης και αδελφοσύνης, αλλά γ ια τις υλικές συνθήκες που θα επ έτρ επ α ν ένα αληθινά α νθρώ πινο μέλλον. Ως υλιστής, είχε πλήρη σ υ να ί­ σθηση της πολύπλοκης, ατιθάσευτης, ατελούς φύσης της π ρα γματικότητα ς, κι ένας τέτοιος κόσμος είναι ασυμβίβαστος με οποιοδήποτε όρα μα τελειότητας. Για να υπ ά ρ ξει ένας τέλειος κόσμος, θα π ρ έ π ει να

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

143

έχει εξοβελίσει α π ό την επ ικ ρ ά τε ια του το τυ χα ίο - όλα τα απρόσμενα συμβάντα, όλες τις συμπτω ματικές συγκρούσεις, όλες τις τρ α γικ ά α π ρ ό β λ επ τες σ υ νέπειες π ου διαμορφώ νουν την π ρα γμ α τικ ό τη τα της καθημερινής ζωής μας. Σ ’ έναν τέτοιο κόσμο θα μ πορούσα με να εξιλεω θούμε τόσο α πένα ντι στους νεκρούς όσο και α π ένα ντι στους ζω ντανούς, ε π α ­ νορθώ νοντας γ ια τα εγκλ ή μ α τα και τη φρίκη του παρελθόντος. Μια τέτοια κοινωνία δεν είναι εφικτή. Ούτε α πα ρ α ίτη τα επιθυμητή. Έ να ς κόσμος χωρίς σι­ δηροδρομικά δυσ τυχή ματα θα μπορούσε επίσης να είναι ένας κόσμος χωρίς την πιθανότητα θ ερ απ είας του καρκίνου. Ούτε είνα ι δυνα τόν να υ π ά ρ ξ ει μ ια κοινωνική τάξη π ρ α γ μ ά τω ν στην ο π ο ία να βασιλεύει η α π ό ­ λυτη ισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους. Η μομφή ότι «ο σοσιαλισμός θα μας έκανε όλους ίδιους» είναι αστήρικτη. Ο Μ αρξ δεν είχε καμία τέτοια πρόθεση. Ή τα ν ορκισμένος εχθρός τη ς ομοιομ ο ρφ ίας. Στην π ρα γμ ατικότητα , θεωρούσε την ισότητα μεσοαστική α ξία . Την έβλεπε ως αντανά κλα ση στην πολιτικ ή σφ αίρ α αυτο ύ π ου ονόμαζε ανταλλα κτική α ξία , η οπ οία εξομοιώνει ως προς την α ξία του ένα οικονο­ μικό α γα θ ό με ένα άλλο. Το εμ πόρευμ α , σχολίασε κάποτε, αποτελεί «πραγματω μένη ισότητα». Κ άποια στιγμή, μιλάει γ ια ένα είδος κομουνισμού π ο υ συ­ νεπ ά γ ετα ι μια γενική κοινωνική εξομοίωση, και στα Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρ ό γρ α φ α το αποκηρύσσει ως «αφηρημένη άρνηση ολόκληρου του κό­ σμου της κουλτούρας και του πολιτισμού». Ο Μ αρξ συσχέτισε επίσης την έννοια της ισότητας με αυτό

144

TERRY EAGLETON

που έβλεπε ως αφηρημένη ισότητα της δημοκρατίας της μεσαίας τάξης, στο πλαίσιο της οπ ο ία ς η τυπική ισότητά μας ως ψηφοφόρων και πολιτών εξυπηρετεί τη συσκότιση των πρα γμ ατικώ ν ανισοτήτων ως προς τον πλούτο και την κοινωνική τάξη. Στην Κριτική του π ρ ογρ ά μ μ α τος της Γκότα, ο Μ αρξ α π έρ ρ ιψ ε επίσης την ιδέα μιας εισοδηματικής ισότητας, αφού οι ά νθρω ποι έχουν δια φ ο ρ ετικ ές α νά γκες και κ α ­ θένας τους α ποτελεί μοναδική περίπτω σ η: κά ποιοι κάνουν π ιο βρόμικη ή π ιο επικίνδυνη ερ γασ ία α π ’ ό,τι άλλοι, κ ά π ο ιο ι έχουν π ερ ισ σ ό τερ α π α ιδ ιά να θρέψουν κτλ. Αυτό δεν σημαίνει ότι α π έρ ρ ιπ τε ολωσδιόλου την ιδέα της ισότητας. Ο Μ αρξ δεν είχε τη συνήθεια να δ ια γ ρ ά φ ει ιδέες μόνο και μόνο επ ειδή α υ τές π ρ ο ­ έρχονταν α πό τη μεσαία τάξη. Κάθε άλλο π α ρ ά περιφ ρονούσε τα ιδεώ δη της κοινω νίας της μ εσ α ία ς τάξης, κα ι υ π ερ α σ π ιζό τα ν με ζήλο τις σ π ο υ δ α ίε ς επ ανα στα τικές α ξίες της: την ελευθερία, την αυτο δι­ άθεση και την αυτοπραγμάτω ση. Π ίστευε ότι ακόμη και η αφηρημένη ισότητα συνιστούσε σημαντική π ρό ­ οδο, σε σύγκριση με τις ιεραρχίες της φεουδαρχίας. Απλώς θεωρούσε ότι οι εν λόγω π ολύτιμ ες α ξίες θα παρέμεναν ανεφάρμοστες σε γενική κλίμακα όσο θα εξακολουθούσε να υπά ρχει ο καπιταλισμός. Δεν δ ί­ στασε π α ρ ’ όλα α υτά να επαινέσει τη μεσαία τάξη ως το π ιο επ ανα στα τικό ιστορικό μόρφωμα, γεγονός που παραβλέπουν περ ιέρ γω ς οι α ντίπαλοί του α πό τη μεσαία τάξη. Ίσ ω ς υποπ τεύοντα ι ότι έπαινος του Μ αρξ ίσον φιλί του θανάτου. Κ ατά την άποψ η του Μαρξ, το πρόβλημα με την

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

145

κρατούσα έννοια της ισότητας στην εποχή του συνίστατο στο ότι αυτή ήταν υπερβολικά αφηρημένη. Δεν έδινε την αρμόζουσα προσοχή στην ατομικότητα τω ν π ρ α γ μ ά τω ν και τω ν α νθρώ πω ν - α υτό π ο υ ο Μ αρξ ονόμασε στο οικονομικό π εδ ίο «ανταλλακτική α ξία ». Ο καπιταλισμός, όχι ο σοσιαλισμός, τυ π ο π ο ί­ ησε τους ανθρώπους. Αυτός είναι ένας λόγος γ ια τον οποίο ο Μ αρξ ήταν εφ εκτικός α πένα ντι στην έννοια των δικαιω μάτω ν. «Το δικαίω μα », σχολιάζει, « α πό τη φύση του δεν μπορεί π α ρ ά να συνίσ τατα ι στην ισότιμη εφ αρ μ ογή ενός κριτηρίου· αλλά τα άνισα άτομα (και δεν θα ήταν δ ια φ ορετικά άτομ α αν δεν ήταν άνισα) μπορούν να αξιολογηθούν ισότιμ α με βάση ένα κριτήριο μόνο στον βαθμό π ο υ εξετά ζο ­ νται υπό το ίδιο πρίσμα, α π ό μια ορισμένη σκοπιά -π α ρ α δ είγ μ α το ς χάριν, εν προκειμένω, εξετάζονται α ποκλειστικά ως ερ γαζόμ ενοι-, ενώ οτιδήποτε άλλο τους χαρα κτηρίζει ή τους α φορά π α ρ α β λ έπ ετα ι» ." Π άει λοιπόν ο Μ αρξ π ου θέλει να μ ας καθηλώσει όλους στο ίδιο επ ίπ εδ ο . Πάει κι ο Μ αρξ π ου όταν κ οιτά ζει το υ ς α νθ ρ ώ π ους δεν βλέπ ει τίπ ο τ ε άλλο εκτός α π ό ερ γά τες. Η ισότητα υπ ό το π ρίσ μ α του σοσ ιαλισμού δεν σημαίνει ότι όλοι είναι ακριβώ ς ίδιοι - κάτι τέτοιο θα ήταν εξωφρενικό. Ακόμη και ο Μ αρξ π ρ έπ ει να είχε προσέξει π ω ς ήταν π ιο έξυ­ πνος α πό τον Δούκα του Γουέλλινγκτον. Ισότητα δεν σημαίνει, επίσης, ότι τα ά τομα έχουν ίδιο ποσοστό συμμετοχής στον πλούτο και τα π α ρ α γω γικ ά μέσα. Αυθεντική ισότητα δεν σημαίνει να αντιμετω πίζεις τους π ά ν τες ως ίδιους, αλλά να κα λύ π τεις εξίσου τις διαφ ορετικές α νάγκες τους. Μια τέτοια κοινωνία

146

TERRY EAGLETON

οραματίστηκε ο Μαρξ. Οι ανθρώ πινες α νά γκες δεν είναι σύμμετρες μεταξύ τους. Δεν μπορείς να τις με­ τρήσεις με το ίδιο μέτρο. Ο Μ αρξ π ίστευε ότι καθέ­ νας π ρέπει να έχει ίσο δικαίω μ α στην α υτο π ρ α γμ ά ­ τωση και την ενεργητική συμμετοχή στη διαμόρφωση της κοινωνικής ζωής. Πρέπει λοιπόν να καταργηθούν οι ανισότητες στον βαθμό που εμποδίζουν την ε π ί­ τευξη αυτού του σκοπού κα ι δεν επ ιτρ έ π ο υ ν στο κάθε άτομο να ευημερήσει ως μοναδική ατομικότητα. Σε τελική ανάλυση, η ισότητα, σύμφωνα με τον Μαρξ, υπάρχει προς χάριν της διαφορετικότητας. Ο σοσια­ λισμός δεν στοχεύει στο να φορούν όλοι την ίδια ερ­ γατική φόρμα. Ο καταναλωτικός καπιταλισμός, αντιθέτως. π ροά γει την ενδυματολογική ομοιομορφία. Κ ατά την άποψ η του Μαρξ, ο σοσιαλισμός υ π ό ­ σχεται μια πολύ π ιο πλουραλιστική τάξη πραγμάτω ν σε σύγκριση με τη σημερινή. Στην ταξική κοινωνία, η ελεύθερη α υτοπραγμά τω ση των λίγων κοστίζει τη μ α ταίω σ η της α υ το π ρ α γ μ ά τω σ η ς τω ν πολλώ ν, οι οποίοι έτσι εγκλωβίζονται στην ίδια μονότονη αφή­ γηση. Ο κομουνισμός, ακριβώς επειδή θα ενθάρρυνε του ς π ά ν τες να α να π τύ ξο υ ν τα α τομ ικ ά τα λ έν τα τους. θα ήταν πολύ π ιο α ποκ εντρω τικός, ποικ ίλο ς και απρ όβλεπτος. Θα έμ οιαζε π ερισ σότερο με μοντερνιστικό μυθιστόρημα π α ρ ά με ρεαλιστικό. Έ χουν κάθε δ ικ α ίω μ α οι επ ικ ρ ιτέ ς του Μ αρξ να α π ο ρ ρ ί­ πτουν περ ιφ ρ ονη τικά αυτή την άποψ η, ως φ α ν τα ­ σίωση. Δεν μπορούν όμως τα υτόχρ ονα να κ α τα λο ­ γίζουν στον Μ αρξ μια κοινωνική τάξη π ρ α γμ ά τω ν σαν αυτή που π ερ ιγ ρ ά φ ετα ι στο Χ ίλια εννιακόσια ογδόντα τέσσερα του Τζορτζ Όργουελ.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

147

Η νεότερη εποχή προσεβλήθη π ρ ά γ μ α τι α π ό μια δηλητηριώδη μορφή ουτοπισμού, η οποία όμως δεν ο νομ ά ζετα ι μ α ρξισμός. Π ρόκ ειται γ ια την π α ρ α ­ νοϊκή ιδέα ότι ένα και μοναδικό παγκόσμιο σύστημα, όπ ω ς η ελεύθερη αγορά, μ πορεί να επιβληθεί στις π ιο π οικίλες κουλτούρες και οικονομίες και να θε­ ρ α πεύ σ ει όλα τα δεινά τους. Οι π ρο α γω γο ί αυτής της ολοκληρωτικής φαντασίω σης δεν κρύβονται σε υπ ό γ εια κ α τα φ ύ για , όπ ω ς οι σημαδεμένοι και μο­ χθηρά γλυκομίλητοι κακούργοι των ταινιών του Τζέιμς Μ ποντ. Τους συναντάει κανείς να δειπνούν σε πολυτελή εστιατόρια της Ουάσινγκτον και να κάνουν τον π ερ ίπ α τό τους στα κτήματά τους στο Σάσσεξ. Ο Τέοντορ Αντόρνο α π α ν τά ε ι στο ερώ τημ α αν ο Μ αρξ ήταν ο υτο π ισ τή ς δ ια νοητής μ ’ ένα κα τη ­ γορηματικό «ναι και όχι». Ο Μ αρξ ήταν, γρ ά φ ει ο Αντόρνο, εχθρός της ουτοπίας π ρος χάριν της π ρ α γ ­ ματοποίησής της.

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΠΕΝΤΕ

Ο μαρξισμός ανάγει τα πάντα στην οικονομία. Πρόκειται για μια μορφή οικονομικής αιτιοκρα­ τίας. Τέχνη, θρησκεία, πολιτική, δίκαιο, πόλεμος, ηθική, ιστορική μεταβολή: χωρίς πολλά πολλά, όλα αυτά εκλαμβάνονται ως αντανακλάσεις της οικονομίας ή της ταξικής πάλης. Η μαρξική θε­ ωρία παραβλέπει την πολυπλοκότητα των αν­ θρώπινων υποθέσεων χάριν μιας μονοδιάστατης εκδοχής της ιστορίας. Η εμμονή του Μαρξ με την οικονομία τον κατέστησε αντικατοπτρισμό του καπιταλιστικού συστήματος, το οποίο κατά τ ’ άλλα επέκρινε. Η σκέψη του έρχεται σε αντίθεση με την πλουραλιστική νοοτροπία των σύγχρονων κοινωνιών, οι οποίες έχουν πλήρη συναίσθηση ότι το ποικίλο φάσμα της ιστορικής εμπειρίας δεν μπορεί να στριμωχτεί σ ’ ένα και μοναδικό, και μάλιστα άκαμπτο, πλαίσιο.

150

TERRY EAGLETON

Υπό μία έννοια, ο ισχυρισμός ότι τα π άντα ανάγονται στην οικονομία είναι ασφαλώ ς κοινότοπος. Μάλιστα, π ρ ό κ ειτα ι γ ια τόσο α υ τα π ό δ εικ τη αλήθεια, ώ σ τε είναι δύσκολο να αντιληφ θούμε π ώ ς θα μ πορούσε κανείς να τον αμφισβητήσει. Για να μπορέσουμε να κάνουμε οτιδήποτε, π ρέπει πρώ τα να έχουμε φαγητό και νερό. Χ ρειαζόμαστε επίσης ρουχισμό και στέγη, τουλάχιστον στην π ερ ίπ τω σ η π ου ζούμε στο Σ έφ φιλντ και όχι στις νήσους Σαμόα. Η πρώ τη ιστορική πράξη, γ ρ ά φ ει ο Μ αρξ στη Γερμανική ιδ εο λ ο γ ία , είναι η παρ α γω γή των μέσων ικανοποίησης των υλι­ κών αναγκώ ν μας. Μόνο έπ ειτα μπορούμε να π α ί­ ξουμε μπάντζο, να γράψ ουμε ερωτική ποίηση ή να αλλάξουμε χρώμα δωματίου. Η βάση της κουλτούρας είναι η εργασία που μας π αρέχει τα προς το ζην. Δεν νοείται πολιτισμός χωρίς υλική παρα γω γή . Ωστόσο ο μαρξισμός θέλει να π ει κάτι περισ σό­ τερο. Υποστηρίζει ότι η υλική πα ρ α γω γή π α ίζει θε­ μελιακό ρόλο όχι μόνο γ ια τί χω ρίς αυτή δεν θα μ π ο ­ ρούσε να υπ ά ρ ξει πολιτισμός, αλλά και γ ια τί αυτή τελικά καθορίζει τη φύση του εκάστοτε πολιτισμού. Άλλο να λες ότι χρ ειάζετα ι στιλό ή υπολογιστής γ ια να γ ρ ά ψ ει κα νείς ένα μυθιστόρημ α, και άλλο ότι το μέσο γρ α φ ή ς καθορίζει κ α τά κά ποιον τρόπ ο το π ερ ιεχόμ ενο του μ υθισ τορ ή μ ατος. Η α λήθεια της δ εύ τερ η ς ά π ο ψ η ς δεν είνα ι σε κα μ ία π ερ ίπ τω σ η π ροφ ανής, π α ρ ’ όλο π ου η μ α ρξιστική ισοδύναμή της υπ οσ τηρ ίζετα ι και α π ό ορισμένους αντιμ α ρ ξιστές διανοητές. Ο φιλόσοφος Τζον Γκρέυ, ο οποίος κάθε άλλο π α ρ ά μαρξιστής είναι, γρ ά φ ει ότι «σ τις κοινωνίες της α γοράς ... η οικονομική δραστηριότητα

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

151

όχι α πλώ ς διακρίνεται α πό την υπόλοιπη κοινωνική ζωή, αλλά διαμορφώ νει, κα ι ενίοτε εξουσιάζει, το σύνολο της κοινω νίας».1 Ο Γκρέυ περιορίζεται στις κοινωνίες της αγοράς, ενώ ο Μ αρξ ανα φέρετα ι στην ανθρώπινη ιστορία συνολικά. Οι επ ικ ρ ιτές του Μ αρξ θεωρούν την άποψ ή του μια μορφή αναγω γισμού. Εξηγεί τα π ά ν τα με βάση τον ίδιο π αρ ά γοντα . Πρόκειται γ ια μια άποψ η που εκ πρώ της όψεως φ α ίνεται σαφώ ς εσφαλμένη. Πώς θα μ πορούσε να εξηγηθεί έτσι μονοσήμαντα η εκ ­ πληκτική π οικ ιλομορφ ία της ανθρώ πινης ιστορίας; Δεν χαρακτηρίζεται ά ραγε η ιστορία α πό έναν πλου­ ραλισμό δυνάμεω ν, τις οπ ο ίες δεν μπορούμ ε πο τέ να α να γ ά γ ο υ μ ε σε μ ία κα ι μοναδική, αναλλοίω τη αρχή; Ας α ναρω τηθούμε, ωστόσο, μέχρι π ού μ π ο ­ ρεί να φ τά σ ει α υτό ς ο π λουρ α λισμό ς. Ά ραγε δεν μπορούμε π ο τ έ μέσα στις δ ιά φ ορες ιστορικές π ε ­ ριστάσεις να εντοπίσουμε κάποιον π α ρ ά γο ντα που να π α ίζει π ιο σημαντικό ρόλο α π ’ ό,τι οι υπόλοιποι; Δύσκολα θα δεχόμασταν ότι ισχύει κά τι τέτοιο. Θα μπορούσαμε να διαφω νούμε ε π ’ ά πειρον γύρω α πό τα α ίτια της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά κανένας δεν πισ τεύει ότι ξέσπασε εξα ιτία ς βιοχημικών αλλα­ γώ ν π ου προκλήθηκαν στον εγκέφ αλο των Γάλλων α π ό την υπερβολική κατανάλωση τυριού. Και μόνο μια α νεπισ τρ επ τί φευγάτη μειονότητα την α πο δ ίδει στο ότι ανέτελλε ο Κριός. Οι π ά ντες συμφωνούν ότι ορισμένοι ιστορικοί π α ρ ά γο ν τες έχουν μ εγαλύτερη βαρύτητα α π ό άλλους. Αυτή η άποψ η δεν εμ ποδίζει κανέναν να είνα ι πλουρα λιστή ς, τουλά χιστον υπό μ ία έννοια της λέξης. Κ άλλιστα μπ ο ρεί κα νείς να

152

TERRY EAGLETON

εξακολουθήσει να πισ τεύει ότι τα μείζονα ιστορικά γ εγο ν ό τα δια μορ φ ώ νοντα ι α π ό πλήθος δυνάμεω ν. Απλώς δεν α π ο δ ίδει σ ’ α υτές τις δυνά μ εις την ίδια σπουδαιότητα. Ο Φ ρίντριχ Έ νγκελς ήταν ένας τέτοιος πλουραλιστής ακριβώς. Αρνιόταν κατηγορηματικά ότι ο ίδιος και ο Μαρξ είχαν ποτέ υπονοήσει π ω ς οι οικονομικές δυνά μ εις είναι ο μοναδικός καθοριστικός π α ρ ά γ ο ­ ντας της ιστορίας. Θεωρούσε ότι αυτός ο ισχυρισμός αποτελούσ ε μια «ά νευ περ ιεχομ ένου , αφηρημένη, π α ρ ά λο γ η φ ρ ά σ η » .2 Η αλήθεια είνα ι ότι κα νένας δεν είναι πλουραλιστής υπό την έννοια ότι υποστη­ ρίζει π ω ς όλοι οι π αρά γοντες που διαμορφώνουν μια ιστορική περίσταση είναι εξίσου ζωτικής σημασίας. Οι π ά ντες π ιστεύουν στην ιεράρχηση, ακόμη και οι π ιο ένθερμοι ο π α δ ο ί της ισότητας. Μ άλιστα, σχε­ δόν οι π ά ντες πιστεύουν σε απόλυτες, αναλλοίω τες ιεραρχήσεις. Δύσκολο να συναντήσεις κάποιον που να π ισ τεύει ότι το να γα ρ γα λ ά μ ε αυτούς που λιμο­ κτονούν είναι προτιμότερο α πό το να τους ταΐζουμε. Κανένας δεν ισχυρίζεται ότι το μήκος των νυχιών του Καρόλου Α' διαδραμάτισε στον Αγγλικό Εμφύλιο πιο αποφ ασιστικό ρόλο α π ’ ό,τι η θρησκεία. Για πολλούς λόγους σού κράτησα το κεφάλι κάτω α πό το νερό επί είκοσι λ επ τά (σαδισμός, επιστημονική π ερ ιέρ γ εια , το φρικτό λουλουδάτο πουκάμισο που φορούσες, το γεγονός ότι η τηλεόραση είχε μόνο ένα βαρετό παλιό ντοκιμαντέρ), αλλά υπερίσχυε το κίνητρο να βάλω χέρι στον στάβλο με τα νικηφόρα α γω νιστικά άλογα τον οποίο μου κληροδοτείς με τη διαθήκη σου. Γιατί να μην καθορίζονται και τα δημόσια γεγονότα α πό

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

153

κά π οια κίνητρα που υπερισχύουν των όποιω ν άλλων κινήτρων; Μ ερικοί πλουραλιστές συμφωνούν ότι τέτο ια γ ε ­ γονότα μπ ορεί να οφ είλονται κα τά κύριο λόγο σε μία μόνο α ιτία . Α πλώς δεν βλέπουν γ ια τί π ρ έ π ε ι να κυριαρχεί σε κάθε π ερίπτω σ η η ίδια α ιτία . Αυτό που σίγουρα συνιστά α δυ ναμ ία της λεγόμενης « ο ι­ κονομικής θεω ρίας της ιστορίας» είναι η ιδέα ότι τα πάντα , παντού, καθορίζονται με τον ίδιο τρόπο. Η ιδέα αυτή σ υνεπάγεται ότι η ιστορία αποτελεί ενιαίο φαινόμενο, εξα ιρετικ ά ομοιογενές, σαν π έτρ α. Έ χει νόημα να υποθέσω ότι ο πονοκέφαλός μου οφείλεται σ ’ εκείνη τη θεόστενη περούκα αλά Μέριλυν Μονρόε την ο π ο ία επ έμ εν α να φορέσω στο π ά ρ τι· όμως η ιστορία δεν είναι ένα ενιαίο π ρά γ μ α σαν τον πονο­ κέφαλο. Ό π ω ς παραπονέθηκε κάποιος, είναι απλώ ς το ένα καταραμένο π ρά γμ α μετά το άλλο. Η ιστορία δεν π αρουσιά ζει τη συνεπή αλληλουχία των γεγο νό ­ των ενός παραμυθιού, δεν σχηματίζει μια συνεκτική αφήγηση. Δεν υπ ά ρ χει κά π οιο α διά σ π α σ το νοημα­ τικό νήμα που να τη δια τρέχει α π ’ άκρου εις άκρον. Ε ίδ α μ ε ότι σχεδόν κα νένας δεν α ρ νείτα ι π ω ς η ιστορία π ερ ιέχ ει και συνεκτικές α λληλουχίες νοή­ ματος. Σ π α ν ίω ς θα συναντήσουμε κάποιον π ο υ να βλέπ ει την ισ τορ ία ως χαοτικ ό συνονθύλευμα τ υ ­ χαίω ν και απρ όβλεπτω ν γεγονότω ν, αν και ο Φρίντριχ Νίτσε και ο οπ αδός του Μισέλ Φουκό τείνουν ενίοτε π ρ ο ς μια τέτο ια θεώρηση. Οι π ερισ σότεροι άνθρω ποι π αρ α δέχοντα ι ότι υπάρχουν αλυσίδες α ι­ τιών και αποτελεσμάτω ν στην ιστορία, όσο δυσχερής κι αν είναι η ανακάλυψή τους, και ότι αυτό σημαίνει

154

TERRY EAGLETON

πω ς α ναπτύσσονται κάποια. έστω κα τά προσέγγιση, επαναλαμβανόμενα ιστορικά μοτίβα. Παραδείγματος χάριν, είναι δύσκολο να π ιστέψ ει κανείς ότι διάφ ορα έθνη άρχισαν να συλλέγουν αποικίες την ίδια ιστο­ ρική στιγμή γ ια τελείω ς δια φ ορετικ ο ύς λόγους. Οι Α φρικανοί σκλάβοι δεν μετα φ έρθη κα ν έτσι. χω ρίς λόγο, στην Αμερική. Το ότι ο φασισμός εμφανίστηκε λίγο πολύ ταυτόχρονα σε διά φ ορες χώρες κα τά τον εικοστό αιώ να δεν οφειλόταν σε μιμητισμό. Οι άν­ θρωποι δεν ρίχνονται έτσι ξαφνικά, γ ια πλάκα, στη φω τιά. Τπάρχει ανά την υφήλιο ένα άκρως συνεπές επαναλαμβανόμενο μοτίβο π ου μας δείχνει ότι δεν ενεργούν έτσι. Το ερώ τημα, α σ φ α λώ ς, δεν είνα ι αν υ π ά ρ χο υ ν επ ανα λα μ βανόμ ενα μοτίβα στην ιστορία, αλλά αν κάποιο κυριαρχεί. Μ πορείς να π ισ τεύεις στο πρώ το, χω ρίς α π α ρ α ίτη τα να π ισ τεύ εις στο δεύτερο. Γιατί να μην υ π ά ρ χει α π λ ώ ς ένα σύνολο αλλη λεπικα λυπτόμενω ν μοτίβων π ου δεν συγχω νεύονται πο τέ σ ’ ένα όλον; Πώς στην ευχή θα μπορούσε κάτι τόσο π ο ­ λυποίκιλο σαν την ανθρώπινη ιστορία να αποτελέσει μια ενιαία αφήγηση; Το να υποστηρίζει κανείς ότι τα υλικά συμφέροντα συνιστούν ήδη α πό την εποχή των σπηλαίων μέχρι και τον κ α π ιτα λισ μ ό την π ρ ω τα ρ ­ χική κινητήρια δύναμη της ιστορίας είναι πολύ π ιο εύλογο α πό το να π ισ τεύ ει ότι αυτόν τον ρόλο τον π αίζουν οι δ ία ιτες α δυ να τίσ μ α τος, ο αλτρουισμός. οι «μεγάλες π ροσ ω πικότητες», το άλμα επ ί κοντώ ή οι πλανητικές συζυγίες. Ό μω ς η απάντηση αυτή δεν μας ικανοποιεί ιδια ίτερ α, γ ια τί δείχνει υπερβολικά μονοσήμαντη.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

155

Τον Μ αρξ τον ικανοποιεί, γ ια τί α υτός θεωρεί ότι η ιστορία δεν υπήρξε π οτέ τόσο ποικιλόμορφη και εν δ ια φ έρ ο υ σ α όσο φ α ίν ε τα ι - στην π ρ α γ μ α τ ικ ό ­ τητα. είναι π ολύ π ιο μονότονη α π ό την εντύπω ση που μας δίνει. Δ ιέπεται π ρ ά γ μ α τι α π ό μ ια ενότητα· αλλά όχι ευχάριστη σαν αυτή του Bleak House3 ή του High Noon.* Πρόκειται γ ια μια ενότητα που σχημα­ τίζε τα ι κα τά βάση α π ό την π α ρ ο υ σ ία δ ια χρ ο ν ικ ά τω ν βιοτικώ ν στερήσεων, τω ν κακώ ν ερ γα σ ια κώ ν συνθηκών, της βίας και τη ς εκμ ετά λλευση ς. Αυτά τα π ρ ά γ μ α τα έχουν κα τά κα ιρούς π ά ρ ει διά φ ο ρες μορφές, αλλά π άντω ς έχουν θεμελιώσει όλους τους πολιτισ μ ούς π ου έχουν κ α τα γ ρ α φ εί στην ιστο ρ ία. Αυτή η μονότονη, πληκτική επανάληψ η έχει προσ δώ σ ει στην α νθρώ πινη ισ τορ ία π ολύ περ ισ σό τερ η λογική σ υ νέπ εια α π ’ όση ίσως θα επ ιθ υ μ ο ύ σ α μ ε. Υπάρχει π ρ ά γ μ α τι μια μεγάλη αφήγηση εν προκειμένω, και είναι θλιβερή. Ό π ω ς παρ α τηρ εί ο Τέοντορ Αντόρνο. «τελ εολογικ ά θα λέγα μ ε ότι Το Έ ν α κα ι Όλον π ου συνεχίζει να εκτυλ ίσ σετα ι μέχρι σήμερα -μ ε π ερισ τασ ια κά δ ια λ είμ μ α τα - είναι η απόλυτη δ ι­ άσταση του ανθρώπινου π όνου». Η μεγάλη αφήγηση της ιστορίας δεν συντίθεται α π ό Πρόοδο, Λογική και Διαφωτισμό. Πρόκειται γ ια μια μελαγχολική ιστορία που οδηγεί στα λόγια το υ Αντόρνο, « α π ό τη σ φ ε­ ντόνα στην ατομική βόμβα ».5 Μ πορεί κα νείς να συμφω νήσει ότι η βία. οι κ α ­ κές συνθήκες ερ γα σ ία ς κ α ι η εκμετάλλευση έχουν σημαντική θέση στην ισ το ρ ία χω ρ ίς να δ εχ τεί ότι αποτελούν το θεμέλιό της. Έ ν α ς λόγος γ ια τον ο π οίο οι μ αρξιστές τις θεωρούν τόσο θεμελιακές είναι το

156

TERRY EAGLETON

γεγονός ότι είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη φ υ ­ σική μ α ς επιβίω ση. Χ α ρακτηρίζουν σταθερά, κ α θ ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας, τον τρόπο με τον οποίο συντηρούμε την υλική μας ύπα ρξη. Δεν π ρ ό κ ειτα ι α πλ ώ ς γ ια τυ χα ία γεγονότα . Δεν μιλάμε γ ια σ π ο ­ ραδική βαναυσότητα ή επιθετικότητα. Ο θεμελιακός ρόλος αυτών των πραγμάτω ν οφείλεται στο ότι α ποτελούν α να π όσπα στο κομμάτι των δομών μέσω των οποίων παράγουμε και αναπαράγουμε την υλική ζωή μας. Π αρ’ όλα αυτά, κανένας μαρξιστής δεν θεωρεί ότι οι εν λόγω δυνάμεις διαμορφώνουν τα π άντα . Αν ίσχυε κάτι τέτοιο, τότε ο τυφοειδής πυρετός, οι αλο­ γοουρές, το σ πασ τικό γέλιο, ο σουφισμός, τα Κ α τά Μ ατθαίον Πάθη και το βάψιμο των νυχιών των π ο ­ διώ ν σου μ ’ ένα χτυπητό μενεξεδί θ ’ αποτελούσ αν εκφάνσεις των οικονομικών δυνάμεων. Θα ήταν, ε π ί­ σης, αδιανόητη οποιαδήποτε σύγκρουση που δεν έχει άμ εσα οικονομικά κίνητρα, καθώς και οποιοδήποτε έργο τέχνης π ου δεν εκφράζει την ταξική πάλη. Ο ίδιος ο Μαρξ ενίοτε γράφ ει σαν η πολιτική απλά ν ’ αντικατοπτρίζει την οικονομία. Συχνά όμως ερευνά τα κοινωνικά, πολιτικά ή στρατιω τικά κίνητρα πίσω α πό τα ιστορικά γεγονότα, χωρίς να υπονοεί σε καμία π ερίπτω ση ότι α υτά τα κίνητρα είναι απλώ ς οι επ ι­ φα νειακ ές εκδηλώσεις των βαθύτερων οικονομικών κινήτρων. Μ ερικές φορές, οι υλικές δυνάμεις επ ηρ ε­ άζουν αρκετά άμεσα την πολιτική, την τέχνη και την κοινωνική ζωή. Γενικά, όμως, η επιρροή τους είναι π ιο μακροπρόθεσμη και υπ όγεια . Σε ορισμένες π ε ­ ριπτώσεις, αυτή η επιρροή δεν είναι π α ρ ά εξαιρετικά μερική, και σε άλλες, σχεδόν αμελητέα. Πώς μπορεί

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

157

ο καπιταλιστικός τρόπος παρα γω γή ς να καθορίζει το γούστο μου στις γραβά τες; Τπό π ο ια έννοια καθο­ ρίζει τον αιω ροπτερισμό ή τη δω δεκάμετρη μπλουζ; Άρα δεν υ π ά ρ χει κανένας α να γω γισ μ ό ς εδώ . Η πολιτική, η κουλτούρα, η επιστήμη, οι ιδέες και η κοινωνική ζωή δεν α ποτελούν μετα μφ ιέσ εις της οι­ κονομίας κα τά τον τρόπο π ου ορισμένοι νευροεπιστήμονες θεωρούν ότι ο νους α ποτελεί μεταμφίεση του εγκεφάλου. Έ χουν τη δική τους πραγματικότητα, α να π τύσ σουν τις δ ικ ές του ς ιστορίες και λ ειτο υ ρ ­ γούν με τη δική τους εγγενή λογική. Δεν αποτελούν α πλ ά τις ωχριούσες αντανακλάσεις κά ποιου άλλου π ρ ά γ μ α το ς. Α π ενα ντία ς, δ ια μορφ ώ νουν δ υνα μ ικ ά τον τρ όπ ο π α ρ α γω γή ς. Ό π ω ς θα δούμ ε α ργότερα , η κίνηση που συνδέει την οικονομική «βάση» με το κοινωνικό «επ οικ οδόμ ημα » έχει διπλή κατεύθυνση. Ο πότε, αν δεν μιλά μ ε εν π ροκ ειμ ένω γ ια κ ά π ο ια μηχανιστική α ιτιοκρα τία, τι ακριβώ ς πρεσβεύουμε; Μ ήπως μια θέση τόσο α σαφή κα ι γενική ώ στε να είναι π ολιτικά ατελέσφορη; Π ρόκειται κ α τ ’ α ρ χά ς γ ια μια αρνητική θέση: ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι παράγουν την υλική ζωή τους θέτει όρια στους πολιτισμικούς, νομικούς, πολιτικ ούς και κοινω νικούς θεσμούς το υ ς ο ποίους δημιουργούν. Στην κυ ριολεξία της η λέξη « κ α θ ο ­ ρίζω » σημαίνει «θέτω όρια». Οι τρόποι π αρ α γω γή ς δεν υπαγορεύουν συγκεκριμένες πολιτικές, κουλτού­ ρες ή σύνολα ιδεών. Ο καπιταλισμός δεν προκάλεσε τη φιλοσοφία του Τζον Λοκ ή τη μυθιστοριογραφία της Τζέιν Όστεν. Αποτελεί ένα πλαίσιο ερμηνείας και των δύο. Κ αι ούτε οι τρ όπ οι π α ρ α γω γή ς οδηγούν

158

TERRY EAGLETON

αποκλειστικά σε ιδέες και θεσμούς που εξυπηρετούν τους σκοπούς τους. Αν ίσχυε κάτι τέτοιο, τότε ο ίδιος ο μαρξισμός θα ήταν ανέφικτος. Θα αποτελούσε μ υ­ στήριο η προέλευση του αναρχικού θεάτρου δρόμου ή το π ώ ς έφτασε ο Τομ Πέιν να γράψ ει ένα α π ό τα π ιο εμπ ορ ικ ά βιβλία όλων των εποχών - τ ο επ α ν α ­ στατικό Ανθρώπινα δικαιώματα [Rights of Man]- ενώ ζούσε στην καρδιά του κα τα πιεσ τικ ού αστυνομικού κράτους της Αγγλίας της εποχής του. Παρ’ όλα αυτά. θα μας προκαλούσ ε μεγάλη έκπληξη αν η α γγλική κουλτούρα π ερ ιλ άμ βα νε μόνο α νθρώ π ους σαν τον Τομ Πέιν και α ναρχικές θ εατρικές ομάδες. Η π λ ει­ ονότητα τω ν μυθ ισ τορ ιογρ ά φ ω ν, μελετητώ ν, δ ια ­ φημιστών, εφημερίδων, δασκάλω ν και τηλεοπτικώ ν σταθμών δεν εργάζετα ι γ ια τη δραματική ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτω ν. Πρόκειται γ ια τόσο πασιφ ανή αλήθεια, ώστε κα τά κανόνα δεν της δίνουμε σημασία. Αυτό π ου λέει ο Μ αρξ είναι ότι δεν πρόκειται γ ια τυχαία αλήθεια. Εδώ, λοιπόν, μ π ο­ ρούμε να διατυπώ σουμε μια π ιο θετική πλευρά της θέσης του. Σε γενικές γραμμές, η κουλτούρα, το δ ί­ καιο και η πολιτική της ταξικής κοινωνίας εκφράζουν τα συμφέροντα των κυρίαρχων κοινωνικών τάξεων. Ό πω ς το θέτει ο ίδιος ο Μαρξ στη Γερμανική ιδεολο­ γ ία , «η κοινωνική τάξη που αποτελεί τη δεσπόζουσα ολική δύναμη της κοινωνίας αποτελεί συγχρόνως και τη δεσπόζουσα πνευματική δύναμη». Η πλειονότητα τω ν ανθρώ πω ν μάλλον δεν θα είχε αντίρρηση ότι η υλική π α ρ α γω γή έχει δια δραμ α τίσει τόσο σημαντικό ρόλο στην ανθρώπινη ιστορία, έχει

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

159

α πορροφή σει τόσο χρόνο και ανθρώ πινη ενέργεια , έχει προκαλέσει τόσες π ολυα ίμ α κ τες συγκρούσεις, έχει απασχολήσει τόσο πολλούς α νθρώ πους α π ό την κούνια μέχρι τον τά φ ο τους κι έχει α ποτελέσει γ ια τόσο π ολλούς α π ’ αυτού ς ζήτημα ζωής ή θανάτου, ώστε θα ήταν α πίθανο να μην έχει αφήσει το σημάδι της και σε πολλές άλλες πλευρές της ύπαρξής μας. Οι άλλοι κοινωνικοί θεσμοί π α ρ α σ ύρ ο ντα ι α ν α π ό ­ δ ρ ασ τα στην τροχιά της. Χ ειρα γω γεί την πολιτική, την κου λτού ρ α κα ι τις ιδ έ ες κα ι τις υ π ο χ ρ εώ ν ει ν ’ α φ ιερώ νουν μ εγάλ ο μ έρος της δυνα μ ικ ή ς το υ ς στη νομιμοποίηση της κρατούσας κοινωνικής τάξης π ρα γμ άτω ν. Ας σκεφτούμε τον σύγχρονο κ α π ιτα λ ι­ σμό, στο πλαίσιο του οποίου η εμπορευματοποίηση έχει αφήσει το ρ υπα ρό α π ο τύ πω μ ά της στο καθετί, α π ό τον αθλητισμό μέχρι τη σεξουαλικότητα, α πό το π ώ ς να κα π αρ ώ σ εις π ρώ το τρ α π έζι π ίσ τ α στον π α ρ ά δ εισ ο μέχρι τις εκνευρ ισ τικές κορόνες με τις ο π οίες οι δημοσ ιογράφ οι της α μ ερικανική ς τη λεό ­ ρασης διεκδικούν την προσοχή των θεατών γ ια χάρη των διαφ ημιστώ ν. Η π ιο π εισ τική επιβεβαίω ση της μαρξικής θεω ρίας γ ια την ιστορία είναι η όψιμη κα ­ πιτα λιστική κοινωνία. Υπό μία έννοια, αυτό επ αλη ­ θ εύεται ολοένα και περισσότερο με την π άροδο του χρόνου. Ο καπιταλισμός, και όχι ο μαρξισμός, π ρέπει να κατηγορηθεί γ ια οικονομικό αναγω γισμό. Ο κ α ­ πιτα λισμ ός π ισ τεύει στην πα ρ α γω γή ως αυτοσκοπό, υπό την π ιο στενή έννοια της λέξης «π α ρ α γω γή » . Ο Μ αρξ, τουνα ντίον, π ισ τ ε ύ ε ι στην π α ρ α γ ω γ ή ως α υτοσ κοπ ό υπ ό μια π ιο ευ ρ εία έννοια της λέ­ ξης. Υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη αυτοπραγμ ά τω ση

160

TERRY EAGLETON

π ρ έ π ε ι να επ ιδ ιώ κ ετα ι ως αυτοσ κοπ ό ς κα ι όχι να κ α τα ντάει μέσο επ ιδίω ξη ς κά π οιου άλλου σκοπού. Π ιστεύει ότι α υτό είναι α νέφ ικ το όταν επ ικ ρ α τε ί η στενότερη αντίληψη της π α ρ α γω γή ς ως αυτοσκο­ π ού - γ ια τί όταν συμβαίνει αυτό. η δημιουργική μας ενέργεια επ ενδύ ετα ι κα τά το μεγαλύτερο μέρος της στην π αραγω γή των μέσων διαβίωσης αντί στην α π ό ­ λαυση της ίδια ς της ζωής. Το νόημα του μαρξισμού βρίσκεται εν πολλοίς στην αντίθεση ανάμεσα σ ’ α υ ­ τές τις δύο χρήσεις της φράσης «π α ρ α γω γή ως α υ ­ τοσκοπός» - η μία είναι οικονομική, η άλλη δημιουρ­ γική ή καλλιτεχνική. Ο Μαρξ, όντας κάθε άλλο π α ρ ά οικονομικός ανα γω γισ τής, κα τα κρ ίνει α υστηρ ά τη συρρίκνωση της έννοιας της ανθρώπινης παρ α γω γή ς σε τρακτέρ και τουρμπίνες. Η έννοια της π α ρ α γ ω ­ γής στην οπ οία δίνει πρω ταρχική σημασία π λησ ιά ­ ζει περισσότερο την τέχνη π α ρ ά τη συναρμολόγηση ηλεκτρικών συσκευών ή τη σφαγή αμνοεριφίω ν. Θα επιστρέψ ουμε σ ’ αυτό το θέμα σε λίγο. Πάντως είναι αλήθεια ότι ο Μ αρξ επ ιμ ένει στον κεντρικό ρόλο τον οποίο έχει δ ια δ ρ α μ α τίσ ει στην ιστορία η οικονομία (με τη στενή έννοια της λέξης). Αλλά αυτή η πεποίθηση κάθε άλλο π α ρ ά π ερ ιο ρ ί­ ζεται στους μαρξιστές. Ο Κικέρων θεωρούσε σκοπό του κράτους την προσ τα σ ία της ιδιω τικής ιδιοκτη­ σίας. Η «οικονομική» θεώρηση της ιστορίας α ποτελούσε κοινό τόπ ο μεταξύ των διαφ ω τιστώ ν του δ έ­ κατου όγδοου αιώνα. Ορισμένοι α πό αυτούς έβλεπαν την ιστορία ως αλληλοδιαδοχή τρόπω ν παρα γω γή ς. Π ίστευαν επίσ ης ότι αυτό εξηγούσε τις κοινωνικές τάξεις, τους διάφορους τρόπους ζωής, τις κοινωνικές

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

161

ανισότητες και τις ανθρώ πινες σχέσεις τόσο σε ε π ί­ πεδο οικογενειακής ζωής όσο και διακυβέρνησης. Ο Άνταμ Σμιθ θεωρούσε ότι κάθε στάδιο υλικής α νά ­ πτυξης στην ιστορία π α ρ ά γει τις δικές του μορφές δικαίου, ιδιοκτησίας και διακυβέρνησης. Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσό υ π ο σ τη ρ ίζει στον Λ ό γ ο π ε ρ ί α νισ ό τη τα ς π ω ς η ιδιοκτησία έχει ως επακόλουθα τον πόλεμο, την εκμετάλλευση και την ταξική σύγκρουση. Ε π ί­ σης, επιμένει ότι το λεγόμενο κοινωνικό συμβόλαιο συνιστά α π ά τη τω ν πλουσίω ν γ ια να δ ια φ υλά ξουν τα π ρ ονόμ ιά το υ ς ένα ντι τω ν φτω χώ ν. 0 Ρουσσό θεω ρεί π ω ς εξα ρχής η α νθρ ώ π ινη κοινω νία έθ ετε π ά ντοτε εμ π ό δ ια στους α δύ ναμ ου ς και έδινε π ρ ο ­ νόμια δύναμης στους πλούσ ιους - προνόμια δ ύ ν α ­ μης που «οδήγησαν στην ανεπανόρθωτη καταστροφή της φυσικής ελευθερίας, στην παντοτινή εγκαθίδρυση του νόμου της ιδιοκτησίας και της ανισότητας ... και π ρος όφελος μερικώ ν φιλόδοξω ν ανθρώ πω ν κ α τα ­ δίκ α σ α ν δ ια π α ν τό ς την α νθρώ π ινη φυλή στον μ ό ­ χθο της εργασίας, την υπ οτέλεια και τη δ υσ τυχία » .6 Κ ατά την άποψ η του Ρουσσό, ο νόμος είναι γενικά υπ έρ των ισχυρών και κα τά των α δ υ ν ά τω ν η δ ικ α ι­ οσύνη α ποτελεί κα τά κύριο λόγο όπλο άσκησης βίας κα ι κυ ρ ια ρ χία ς· η κουλτούρα, η επιστήμη, η τέχνη και η θρησκεία επ ισ τρ ατεύοντα ι, προς υπεράσπιση της καθεστηκυίας τάξης πρα γμ άτω ν, γ ια να στολί­ ζουν με « γ ιρ λ ά ν τες α π ό λ ο υ λού δια » τις α λυσ ίδ ες που κρατούν καθηλωμένους τους ανθρώ πους. Η ιδι­ οκτησία, υποστηρίζει ο Ρουσσό, βρίσκεται στη ρίζα της ανθρώπινης δυσαρέσκειας. Ο μεγάλος Ιρλανδός οικονομολόγος του δέκα του

162

TERRY EAGLETON

ένατου αιώ να Τζον Έ λλιοτ Κερνς, ο οποίος θεωρούσε τον σοσιαλισμό «ένα ρ υπ α ρό υπ οπροϊόν της οικο­ νομικής ά γνοιας» και κά π οτε χαρακτηρίστηκε ως ο πλέον ορθόδοξος κλασικός οικονομολόγος, π α ρ α τή ­ ρησε «σε πόσο μεγάλο βαθμό τα υλικά συμφέροντα τω ν α νθρώ πω ν καθορίζουν τις π ο λ ιτικ ές α π ό ψ εις και συμπεριφορές του ς».7 Παρατήρησε επίσης στην εισαγω γή του βιβλίου του Η δουλοκτητική εξουσία [The Slave Power] ότι «η π ορεία της ιστορίας καθο­ ρ ίζετα ι σε μ εγάλο βαθμό α π ό τη δράση οικονομ ι­ κών αιτίω ν». Ο συμπατριώ της του, Γ. Ε. X. Λέκυ, ο σπουδα ιότερ ος Ιρλανδός ιστορικός της εποχής του και σφοδρός αντισοσιαλιστής, έγραψ ε ότι «ελάχιστα π ρ ά γ μ α τα συμβάλλουν τόσο πολύ στη διαμόρφωση του κοινωνικού τύ που όσο οι νόμοι π ο υ ρυθμίζουν την κατοχή της ιδιοκτησίας».8 Ακόμη και ο Σίγκμουντ Φρόυντ υποστήριζε την ύπαρξη μιας μορφής οικονο­ μικού καθορισμού. Σύμφω να με τη θέση του, αν δεν υπήρχε ανάγκη να εργαστούμε, θ ’ αράζαμε άσκοπα όλη μέρα, παραδομένοι α διάντροπα στα κελεύσματα της λίμπιντό μας. Η οικονομική α να γκα ιό τη τα μας ώθησε να ξεπ ερ άσ ουμ ε τη φυσική νω θρότητά μας και μας έσπρω ξε στην κοινωνική δραστηριότητα. Ή ας πάρουμε αυτό το εν πολλοίς άγνω στο απόσπασ μα που ερμηνεύει την ανθρώπινη ιστορία α πό τη σκοπιά του ιστορικού υλισμού: Ο άνθρωπος [στο πλαίσιο της ανθρώπινης κοινω­ νίας] περνάει αναγκαστικά από τα στάδια του κυνηγού, του βοσκού και του αγρότη· έπειτα η ιδιοκτησία αποκτάει αξία και κατά συνέπεια γ ί­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

163

νεται αιτία αδικίας· έπειτα ορίζονται νόμοι για την πρόληψη της οικονομικής ζημίας και τη δια­ φύλαξη της κατοχής της ιδιοκτησίας· έπειτα, υπό τη σκέπη αυτών των νόμων, οι άνθρωποι γίνονται κάτοχοι πλεονάσματος, και έπειτα εμφανίζεται η πολυτέλεια, η οποία απαιτεί τον συνεχή ανεφο­ διασμό της, και έπειτα οι επιστήμες καθίστανται αναγκαίες και ισχυρές· το κράτος δεν μπορεί να συντηρηθεί χωρίς αυτές ...9 Δεν πρόκ ειται γ ια τις σκέψεις κάποιου παλιού μαρ­ ξιστή, αλλά γ ια τις δια π ισ τώ σ εις του Ιρλανδού συγ­ γ ρ α φ έα του δ έκα του όγδοου α ιώ να Ό λιβερ Γκόλντσμιθ, π ιστού συντηρητικού. Η ιδιαίτερη ροπή των Ιρλανδώ ν π ρ ο ς τη λεγόμενη οικονομική θεώρηση τη ς ισ το ρ ία ς ο φ ε ίλ ετα ι σ τις ά θ λ ιες α π ο ικ ιο κ ρ α τικ ές συνθήκες π ου του ς είχαν επιβληθεί α π ό την τάξη των Α γγλοϊρλανδώ ν μεγαλογαιοκτημόνω ν. οι οποίες δεν τους επ έτρ επ α ν να παραβλέπουν τέτοια θέμ α τα . Στην Α γγλία, με το π ολυσ ύνθετο π ο λ ιτ ι­ σμικό εποικοδόμημά της, τα οικονομικά θέματα δεν είχαν και τόσο ζωτική σημασία γ ια τους ποιητές και τους ιστορικούς. Σήμερα, πολλοί α πό εκείνους που απορρίπτουν περιφρονητικά τη μαρξική θεώρηση της ιστορίας την επιβεβαιώνουν α πόλυτα με τη συ μ πε­ ρ ιφ ορά τους. Αυτοί οι ά νθρω ποι είναι γνω στοί ως τρ α π εζ ίτες, οικονομικοί σύμβουλοι, αξιω μ ατο ύ χο ι του υπ ουρ γείου Οικονομικών, διευθυντικά στελέχη εταιρειώ ν κτλ. Ο τιδήποτε κάνουν μαρτυρεί την π ί­ στη τους στην π ροτεραιότητα της οικονομίας. Είναι γνήσιοι μαρξιστές μέχρι ενός.

164

TERRY EAGLETON

Αξίζει να επισημάνουμε και την ευτυχή συμμετρία του γεγονότος ότι η «οικονομική θεωρία π ερί ιστο­ ρίας» γεννήθηκε στην περιοχή του Μάντσεστερ, όπως α κριβώ ς και ο βιομηχανικός κ α π ιτα λισ μ ό ς. Ο Έ νγκελς παρατηρεί ότι η διαμονή του στη συγκεκριμένη πόλη τον έκανε να σ υνειδητοποιήσ ει τον κεντρικό ρόλο της οικονομίας. Δεδομένου ότι ο π α τέρ α ς του. όπ ω ς είδαμε, είχε εκεί έναν μύλο που συντηρούσε τόσο τον ίδιο όσο και (τον περισσότερο καιρό) τον Μ αρξ, θα λ έγα μ ε π ω ς η θ εω ρ ία του ς α π λ ά α κ ο ­ λούθησε το οικογενειακό π ρότυπο. Ο ευκα τά στα τος Έ νγκελς λειτούργησε ως η υλική βάση ανάπτυξης του πνευματικού εποικοδομήματος του Μαρξ. Ο ισχυρισμός ότι σύμφω να με τον Μ αρξ τα π ά ν τα καθορίζονται α π ό την οικονομία συνιστά άτοπη υπεραπλούστευση. Ο Μ αρξ π ισ τεύει ότι η ταξική πάλη διαμορφώ νει τον ρου της ιστορίας - και οι κοινωνι­ κές τάξεις δεν μπορούν να αναχθούν σε οικονομικούς πα ρ ά γο ν τες. Είναι α λήθεια ότι ο Μ αρξ βλέπ ει τις κοινω νικές τά ξεις κυρίω ς ως ομ ά δες α νθρώ πω ν οι οποίοι καταλαμβάνουν ομοειδείς θέσεις στο πλαίσιο ενός τρόπου παρα γω γή ς. Έ χ ει σημασία όμως το ότι μιλάμε γ ια κοινωνικές τά ξεις, όχι γ ια οικονομικές. Ο Μαρξ γ ρ ά φ ει γ ια «κοινω νικές» σχέσεις π α ρ α γω ­ γής, όπ ω ς και γ ια «κοινω νική» επανάσταση. Αν οι κοινωνικές σχέσεις παρα γω γή ς έχουν προτεραιότητα έναντι τω ν π α ρ α γω γικώ ν δυνάμεων, είναι δύσκολο να γίνει κατανοητό π ώ ς μπορεί κάτι που ονομάζεται σκέτα «η οικονομία» να α ποτελεί την πρω ταρχική κινητήρια δύναμη της ιστορίας.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

165

Οι κοινωνικές τά ξεις δεν υφ ίστανται μόνο σε αν­ θρακω ρυχεία και ασφαλιστικά γρ αφ εία . Αποτελούν, εκτός α πό οικονομικές οντότητες, και κοινωνικά μορ­ φώ ματα, κοινότητες. Περιλαμβάνουν έθιμα, π α ρ α δ ό ­ σεις, κοινωνικούς θεσμούς, σύνολα αξιών και δια νο ­ ητικές έξεις. Συνιστούν επίσης π ολιτικά φαινόμενα. Μ άλιστα, ο Μ αρξ υ π α ινίσ σ ετα ι ότι μ ια κοινωνική τάξη π ου δεν δ ια θ έτει π ολιτική εκπροσώ πηση δεν α ποτελεί σε καμία περίπτω ση κοινωνική τάξη με την πλήρη σημασία του όρου. Φ αίνεται να πιστεύει ότι οι κοινωνικές τάξεις αποκτούν την αληθινή τους υπ ό ­ σταση μόνο όταν συνειδητοποιούν την ταξική τους πραγματικότητα. Οι κοινωνικές τά ξεις συνεπάγονται νομικές, κοινωνικές, πολιτισμικές, π ολιτικές και ιδε­ ολογικές διεργασίες. Σ τις προκ απ ιταλισ τικ ές κοινω­ νίες, υποστηρίζει ο Μαρξ, α υτοί οι μη οικονομικοί π αρ ά γοντες έχουν ιδιαίτερη σημασία. Οι κοινωνικές τά ξεις δεν είναι ομοιόμορφες, αλλά π αρουσιά ζουν εκτεταμένη εσωτερική διαίρεση και διαφοροποίηση. Εξάλλου, όπω ς θα δούμε π αρα κά τω , ο Μ αρξ θε­ ωρεί ότι η ερ γ α σ ία α φ ορά και π ολλά άλλα π ρ ά γ ­ μ α τα εκ τός α π ό την οικονομία. Σ υ ν επ ά γ ετ α ι μ ια ολόκληρη α νθ ρ ω π ολογία - μ ια θεω ρ ία της Φύσης και της ανθρώ πινης δράσης, του σώ ματος και των α να γκώ ν του, της φύσης τω ν αισθήσεω ν, τις ιδέες της κοινωνικής συ νερ γα σίας και της ατομικής α υ ­ τοπ ρ α γμ ά τω σ η ς. Δεν π ρ ό κ ειτα ι γ ια την οικονομία όπ ω ς την α ντιλαμβά νεται η Wall Street Journal. Δεν γρ άφ ει πολλά π ρ ά γ μ α τα γ ια την ουσία του ανθρώ ­ π ινου είδ ους η Financial Times. Η ερ γ α σ ία α φ ορά επ ίσ ης το φύλο, τους συγγενικ ούς δεσμ ούς και τη

166

TERRY EAGLETON

σεξουαλικότητα. Τίθεται το ερώτημα π ώ ς γίνονται οι ά νθρω ποι εργαζόμενοι και π ώ ς συντηρούνται υλικά και ανανεώνονται ψ υχικά. Η παρ α γω γή π ρ α γ μ α το ­ π οιείτα ι εντός του πλαισίου συγκεκριμένων μορφών κοινωνικής ζωής, κι έτσι επ ιχέετα ι με κοινωνικό νό­ ημα. Ε πειδή η εργασ ία έχει πάντοτε και συμβολική σημασία, καθώς οι άνθρωποι είναι συμβολικά (στην κυριολεξία, συμβολοποιητικά) ζώα. δεν μπορεί ποτέ να είναι α πλώ ς τεχνική ή υλική υπόθεση. Μ πορείς να τη δεις ως τρόπο να εξυμνήσεις τον Θεό. να τιμήσεις την π α τρ ίδ α ή να πληρώ σεις γ ια την μ π ίρ α σου. Η οικονομία, εν συντομία, πάντοτε π ροϋποθέτει πολλά άλλα π ρ ά γ μ α τα εκτός α π ό την ίδια. Δεν σχετίζεται μόνο με το π ώ ς σ υ μ περιφ έροντα ι οι αγορές. Πέρα α πό τον τρόπο με τον οποίο γινόμαστε χρηματιστές, α φ ορ ά και τον τρ όπ ο με τον οποίο γινό μ α σ τε α ν­ θρώ πινα όντα .10 Άρα οι κοινω νικές τά ξεις δεν έχουν μόνο οικο­ νομική υφή. ό π ω ς κα ι η σεξουα λικό τη τα δεν έχει μόνο προσωπική. Στην πραγματικότητα, δύσκολα θα μπορούσαμε να σκεφτούμε κάτι π ου να είναι μόνο οικονομικό. Ακόμη και τα νομ ίσ μ ατα συλλέγονται και εκτίθενται σε ειδικές θήκες, θαυμάζονται γ ια τα αισθητικά χαρα κτηριστικά τους ή λιώνονται γ ια να χρησιμοποιηθούν ως α κα τέρ γα σ το μέταλλο. Π αρε­ μ π ιπ τόντω ς. μιλώ ντας γ ια το χρήμα, α ντιλαμ βα νό­ μαστε γ ια τί είναι τόσο εύκολο να αναχθεί ολόκληρη η ανθρώπινη ύπαρξη στην οικονομία, α πό τη στιγμή που, υπ ό μία έννοια, ακριβώς αυτό κάνει το χρήμα. Η «μα γική » ιδιότητα του χρήματος συνίσταται στο ότι συμπυκνώ νει τόσο μεγάλο πλούτο ανθρώ πινω ν

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

167

δ υνα τοτή τω ν σ τις τόσο π ερ ιορ ισ μ ένες υλικές δ ια ­ στάσεις του. Τπάρχουν στη ζωή π ά ρ α πολλά π ρ ά γ ­ μ α τα π ου είναι π ιο π ολύτιμ α α π ό το χρήμα, αλλά το χρήμα μας π αρ έχει την πρόσβαση στα περισ σό­ τερ α α πό αυτά . Το χρήμα μας επ ιτρ έπ ει να καλλι­ εργούμε δ ια π ροσ ω π ικ ές σχέσεις που μας χαρίζουν ψυχική ολοκλήρωση, καθώς μας απαλλάσσει α πό τον κίνδυνο να εκτεθούμε κοινωνικά π έφ το ντα ς νεκροί α πό πείνα. Μας εξασφαλίζει ιδιωτικότητα, υγεία, εκ­ π αίδευση, ομορφιά, κοινωνικό γόητρο, κινητικότητα, άνεση, ελευθερία, σεβασμό, αισθησιακή πληρότητα και κανέναν π ύρ γο των Τυδόρ στο Γουόρικσαιρ. Ο Μαρξ π εριγράφ ει με υπέροχο τρόπο στα Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρ ό γρ α φ α την πρω τεϊκή, μορφομεταβλητή. αλχημική φύση του χρήματος, το π ώ ς ως διά μ α γεία ς η ασήμαντη υλική του υπόσταση μπορεί να θέσει στη διάθεσή σου μια εντυπω σιακή π λειά δ α αγαθών. Το χρήμα α ποτελεί α υτό το ίδιο ένα είδος α να γω γισ μού . Συσ κευάζει ολόκληρα σ ύ μ π α ν τα σε μ ια χούφ τα χαλκό. Ωστόσο ακόμη και τα νομίσ ματα , ό π ω ς είδαμ ε, δεν είνα ι α π λ ώ ς « σ κ έτη » οικονομ ία . Στην π ρ α γ ­ μα τικ ότη τα. «η οικονομ ία » δεν εμ φ α ν ίζετα ι π ο τέ «σκέτη». Αυτό π ου ο οικονομικός τύ π ο ς α πο κ αλ εί «η οικονομία » είναι ένα φ ά ντα σ μ α . Α σφαλώ ς δεν το έχει δει κα νένας. Α ποτελεί μια α φ α ίρ εσ η α π ό μια πολυσύνθετη κοινωνική διερ γα σία. Η ορθόδοξη οικονομική σκέψη τείνει να στενεύει την έννοια της οικονομίας. Απεναντίας, ο μαρξισμός προσ δίδει στην έννοια της πα ρ α γω γή ς όσο το δυνατόν μεγαλύτερο πλούτο και ευρυχωρία. Έ ν α ς λόγος γ ια τον οποίο η

168

TERRY EAGLETON

μαρξική θεω ρία της ιστορίας α νταπ ο κρ ίνεται στην π ραγματικότητα είναι το γεγονός ότι τα υλικά α γαθά δεν είναι ποτέ απλώ ς υλικά α γα θά. Προσφέρουν την υπόσχεση της ανθρώπινης ευημερίας. Αποτελούν την πύλη που οδηγεί σε τόσο π ολλά π ολύτιμ α γ ια την ανθρώπινη ζωή π ρ ά γ μ α τα . Γ ι’ α υτό κα τά τη δ ιά ρ ­ κεια της ιστορίας οι άνθρωποι έχουν αγω νιστεί μέχρι θανάτου γ ια τη γη. την ιδιοκτησία, το χρήμα και το κ εφάλαιο. Κ ανένας δεν δίνει α ξία στην οικονομία α πλώ ς ως οικονομία, εκτός α π ό εκείνους γ ια τους οποίους α ποτελεί το αντικείμενο της δουλειάς τους. Ακριβώς επ ειδή το εν λόγω π εδ ίο της ανθρώ πινης ύ π α ρξης π ερ ικ λείει τόσο π ολλές άλλες δ ια σ τά σ εις της, δια δρ αμ α τίζει τόσο κεντρικό ρόλο στην ανθρώ­ πινη ιστορία. Ο μαρξισμός έχει συχνά κατηγορηθεί ως αντικ ατο ­ πτρισμός των πολιτικών αντιπάλω ν του. Ό πω ς ακρι­ βώς ο κα π ιτα λισμ ός α νά γει την ανθρω πότητα στον Ο ικονομικό Άνθρωπο, το ίδιο κάνει και ο μ εγάλος α ντα γ ω ν ισ τή ς του. Ο κ α π ιτα λ ισ μ ό ς θ εο π ο ιεί την υλική π αραγω γή, και ο Μ αρξ κάνει ακριβώς το ίδιο. Αυτή όμως η άποψ η βασίζεται σε μια π αρερμηνεία της μαρξικής έννοιας της π α ρ α γω γή ς. Το μ εγ α λ ύ ­ τερο μ έρος της λεγόμενης π α ρ α γω γή ς, επ ιμ έν ει ο Μαρξ. δεν α π ο τελεί σε κ α μ ία π ερ ίπ τω σ η αληθινή παρα γω γή . Κ ατά την άποψ ή του. οι άνθρω ποι π α ­ ράγουν α υθ εντικά μόνο όταν το κάνουν ελεύθερα και ως α υτοσ κοπό. Αυτό το ιδεώ δ ες θα μ π ο ρέσει να π ρ α γ μ α το π ο ιη θ εί πλήρω ς μόνο στον κομ ο υ νι­ σμό· εντω μ ετα ξύ όμως μπορούμ ε να π ά ρ ο υ μ ε μια

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

169

πρόγευση τέτο ια ς δημ ιουρ γικ ότη τας α π ό την εξειδικευμένη μορφή π α ρ α γω γή ς π ου είναι γνω στή ως τέχνη. 0 Τζον Μίλτον, γ ρ ά φ ει ο Μαρξ, « π α ρ ή γα γε τον Α πολεσθέντα Π αράδεισο γ ια τον ίδιο λόγο που ο μεταξοσκώληκας π α ρ ά γει μετάξι. Επρόκειτο γ ια μια δραστηριότητα της φύσης το υ » ." Η τέχνη α π ο ­ τελεί μια εικόνα της μη αλλοτριω μένης ερ γα σ ία ς. Έ τσι προτιμούσε και ο Μ αρξ να βλέπει τα κείμενά του, τα οπ οία κά π οτε χαρακτήρισε ως «ένα καλλι­ τεχνικό όλον» και των οποίω ν το ύφος επιμελούνταν (αντίθετα με την π λειονότητα τω ν οπ αδώ ν του) με σχολαστική φροντίδα. Και το ενδιαφέρον του γ ια την τέχνη δεν ήταν α μ ιγώ ς θεωρητικό. Έ γ ρ α ψ ε λυρική ποίηση, ένα ημιτελές κωμικό μυθιστόρημα, ένα έμμε­ τρο θεατρικό κομμάτι κι ένα ευμέγεθες αδημοσίευτο χ ειρ όγρ α φ ο γύρ ω α π ό την τέχνη και τη θρησκεία. Σ χεδ ία ζε επ ίσ ης την έκδοση ενός π ερ ιο δ ικ ο ύ κρ ι­ τική ς θ εά τρου κα ι μια π ρ α γ μ α τ ε ία γύρ ω α π ό την αισθητική. Δ ιέθετε εξα ιρετικά ευρεία γνώση της π α ­ γκόσμιας λογοτεχνίας. Η ερ γα σ ία έχει σπ ανίω ς υπ ά ρ ξει ως ανθρώ πινη αυτοπραγμάτωση. Κ α τ’ αρχάς, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ήταν πάντοτε καταναγκαστική, ακόμη κι αν ο κατα ναγκα σμ ός οφειλόταν α π λ ά στην ανάγκη α π ο ­ φυγής της λιμοκτονίας. Έ π ε ιτα , ασκήθηκε πάντο τε στο π λα ίσιο της ταξικής κοινω νίας και άρα όχι ως α υτοσ κοπός, αλλά ως μέσο αύξησης της εξουσίας και του κέρδους τω ν άλλων. Ο Μαρξ, ό π ω ς και ο μέντοράς του Α ριστοτέλης, θεω ρεί ότι η καλή ζωή συνίσταται σε δραστηριότητες π ου επιτελούντα ι ως αυτοσκοπός. Τα καλύτερα π ρ ά γ μ α τα γίνονται χάριν

170

TERRY EAGLETON

γούστου. Τα κάνουμε α π λ ά επ ειδ ή ανήκουν στην α υτοπραγμά τω σή μας ως ζωικού είδους, όχι επειδή υπαγορεύονται α πό το καθήκον, το έθιμο, τον συναι­ σθηματισμό, την εξουσία, την υλική ανα γκα ιότη τα , την κοινωνική ωφέλεια ή τον φόβο του Π αντοδύνα­ μου. Π α ρα δείγμ ατος χάριν. τίπ ο τα δεν μας υπ ο χρ ε­ ώνει να χ α ιρ όμ α σ τε ο ένας την π α ρ έα του άλλου. Ωστόσο, όταν το κάνουμε, ασκούμε μ ια ζωτικής ση­ μασίας ικανότητα της «ουσίας του είδους» μας. Και κατά τη γνώμη του Μαρξ, αυτό δεν συνιστά καθόλου λιγότερο πα ρ α γω γή α π ’ ό,τι το φ ύτεμ α π α τά τα ς. Η ανθρώ πινη αλληλεγγύη αποτελεί ουσιώ δη π ρ ο ϋ π ό ­ θεση της π ολιτικής αλλαγής· αλλά εντέλει συνιστά αυτοσ κοπό. Γ ίνετα ι ξεκάθα ρο α υτό σ ’ ένα σ υ γκ ι­ νητικό χω ρίο α π ό τα Οικονομικά και φ ιλο σο φ ικά χειρόγρα φα : Στις συγκεντρώσεις τους οι κομουνιστές ερ γά ­ τες έχουν ως άμεσο σκοπό την καθοδήγηση, την προπαγάνδα κτλ. Αλλά ταυτόχρονα αποκτούν μια καινούρια ανάγκη -την ανάγκη της συντροφικό­ τητας-, και τότε αυτό που εμφανίζεται ως μέσο έχει γίνει σκοπός. Το κάπνισμα, το φαγητό και το ποτό κτλ. παύουν ν’ αποτελούν μέσα δημιουργίας δεσμών ανάμεσα στους ανθρώπους. Η παρέα, η συναναστροφή, η συζήτηση, οι οποίες με τη σειρά τους έχουν σκοπό τη συντροφικότητα, τους αρκούν. Η αδελφοσύνη των ανθρώπων -κά θε άλλο παρά κούφια φράση- είναι πραγματικότητα, και οι δουλεμένες α π ’ τον μόχθο μορφές τους φεγγο­ βολούν α π ’ την ευγένεια του ανθρώπου.12

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

171

Κ ατά τον Μαρξ. λοιπόν, π α ρ α γω γή σημαίνει το να ασκείς τις ουσιώ δεις δυνά μεις σου γ ια να μ ετα ­ μορφώ σεις την πρα γμ ατικ ότητα . Ο αληθινός π λο ύ­ τος, υποστηρίζει στο έργο του Grundrisse, συνίσταται στην «α πόλυτη αξιοποίηση των δημιουργικώ ν ικα ­ νοτήτων του ανθρ ώ π ου ... δηλαδή στην α νά π τυξη όλων των δυνάμεω ν του ανθρώ που ως αυτοσκοπού, όχι ως ερ γαλ είω ν περιορ ισ μ ένης χρ ή σ η ς» .13 Αφού ξεπερασ τεί η ταξική ιστορία, γρ άφ ει στο Κ εφ άλαιο, θα μ πορέσει να ξεκινήσει «εκείνη η α νά π τυξη της α νθ ρ ώ π ινη ς εν έρ γ εια ς π ου α π ο τε λ εί αυτο σ κο π ό , ένας κόσμος αληθινής ελ ευθερ ίας».14 Η λέξη « π α ρ α ­ γω γή » στο έργο του Μ αρξ ανα φ έρετα ι σε οποιαδήπ οτε δραστηριότητα π ροά γει την α υτοπραγμάτω ση: το να π α ίζ ε ις φλάουτο, να γ εύ εσ α ι ένα ροδάκινο, να λογομαχείς γύρω α π ό τον Πλάτωνα, να χορεύεις υπό τους ήχους της γκάιντας, να βγάζεις έναν λόγο. ν ’ α σχολείσαι με την πολιτική, να οργανώ νεις ένα π ά ρ τι γενεθλίω ν γ ια το π α ιδ ί σου. Η λέξη π α ύ ει να π α ρ α π έμ π ει σε οτιδήποτε χοντροκομμένα ρωμαλέο. Ό ταν ο Μ αρξ μιλά ει γ ια την π α ρ α γω γή ως ουσία του ανθρώπου, δεν εννοεί ότι η ουσία του ανθρώπου είναι να π α κ ετά ρ ει λουκάνικα. Η εργασ ία όπω ς τη γνωρίζουμε αποτελεί μια αλλοτριωμένη μορφή αυτού π ου ο Μ αρξ ονομάζει « π ρ ά ξιν» - α ρχα ία ελληνική λέξη που σημαίνει την ελεύθερη δραστηριότητα με την οπ οία α υτο π ρ α γμ α τω νό μ α σ τε και τα υτόχρονα μεταμορφώ νουμε τον κόσμο. Στην α ρχα ία Ελλάδα, η συγκεκριμένη λέξη α να φ ερ όταν σε ο π ο ια δ ή π ο τε δραστηριότητα των ελεύθερων ανθρώπων, σε α ντι­ διαστολή προς τις δραστηριότητες των δούλων.

172

TERRY EAGLETON

Ωστόσο μόνο η οικονομία υπό τη στενή έννοιά της θα μας επιτρέψ ει να π ά μ ε π έρ α α πό την οικονομία. Ανακατανέμοντας ο σοσιαλισμός τους βιοτικούς π ό ­ ρους τους οποίους ο καπιταλισμός έχει φροντίσει να συσσω ρεύσει γ ια εμάς, θα μπορέσει κα τά κάποιον τρόπο να θέσει σε δεύτερη μοίρα την οικονομία. Δεν θα την εξαφανίσ ει, αλλά θα την κα τα στή σει λιγότερο φορτική. Άφθονη επάρκεια αγαθών σημαίνει ότι δεν είσαι υποχρεω μένος να σκέφτεσαι όλη την ώρα τα λεφτά. Θα μας απελευθερώ σει, ώστε να έχουμε τη δυνατότητα ν ’ ασχοληθούμε με λιγότερο ανιαρές επ ιδιώ ξεις. Ο Μ αρξ κάθε άλλο π α ρ ά είχε εμμονή με τα οικονομικά θέματα, και θεωρούσε ότι η ενασχό­ ληση με α υ τά α π ο τελεί π α ρ ω δ ία της αξιοποίησης του αληθινού α νθρώ π ινου δυνα μικ ού. Θέλησε μ ια κοινωνία της οποία ς η οικονομία να μη δεσμεύει σε τόσο μεγάλο βαθμό τον χρόνο και την ενέργεια των ανθρώπων. Ε ίναι κα τα νοητό το ότι οι πρόγονο ί μ α ς α φ ιέ ­ ρωναν τόσο χρόνο κα ι κόπ ο στην ενασχόληση με υλικά θ έμ α τα . Ό ταν δεν μ π ο ρ ε ίς να π α ρ α γ ά γ ε ις π α ρ ά ελάχιστο οικονομικό πλεόνασ μ α, ή καθόλου, δεν έχεις άλλη επιλογή π α ρ ά να δουλεύεις αδιά κο π α και σκληρά γ ια να ζήσεις. Ό μω ς ο καπιταλισμός π α ­ ράγει πλεόνασμα που θα μπορούσε να χρησιμοποιη­ θεί γ ια ν ’ αυξήσει σημαντικά τον ελεύθερο χρόνο. Η ειρωνεία είναι ότι δημιουργεί αυτόν τον πλούτο με τρόπο που α π α ιτεί διαρκή συσσώρευση κι επέκταση και άρα συνεχή εργασία. Τον δημιουργεί επίσης με τρόπους που π αρά γουν φ τώ χεια και δεινά. Πρόκει­ ται γ ια ένα σύστημα με α υτοκαταστροφικές τάσεις.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

173

Το α πο τέλ εσ μ α είνα ι ότι οι σ ύ γχρονοι άνθρ ω π ο ι, οι οποίοι περιβάλλονται α π ό ασύγκριτη αφθονία σε σχέση με τους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες, τους δού­ λους της α ρ χα ιότη τα ς ή του ς δουλ οπά ρ ο ικ ο υς της φ εουδα ρχία ς, καταλήγουν να δουλεύουν π ιο πολύ και π ιο σκληρά α π ό όλους α υτούς. Η κεντρική ιδέα του έργου του Μ αρξ είναι η αν­ θρώ πινη α πόλ αυ ση. Η καλή ζωή δεν είν α ι η ζωή της ερ γα σ ία ς, αλλά η ζωή του ελεύθερου χρόνου. Σίγουρα η ελεύθερη α υτοπ ραγμά τω ση α πο τελεί μια μορφή « π α ρ α γω γή ς» · αλλά δεν είναι κα τα ν α γ κ α στική. Και είναι α πα ρ α ίτη το ς ο ελεύθερος χρόνος, προκειμένου οι άνθρω ποι ν ’ αφιερώσουν χρόνο στην αυτοδιαχείριση των κοινών τους υποθέσεων. Προκαλεί λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι ο μαρξισμός δεν προσελκύει στις τά ξεις του περισσότερους επ αγγελμ α τίες αργόσχολους και τεμ π ελχα νάδες. Αυτό όμως οφείλεται στο ότι η επίτευξη του σκοπού του α πα ιτεί πολύ χρόνο και κόπο. Ο ελεύθερος χρόνος είναι κάτι γ ια το οποίο π ρ έ π ει να εργασ τείς.

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΕΞΙ

Ο Μαρξ ήταν υλιστής. Πίστευε ότι δεν υπάρχει τίποτε άλλο εκτός από ύλη. Δεν τον ενδιέφερε κα­ θόλου η ανθρώπινη πνευματικότητα. και έβλεπε την ανθρώπινη συνείδηση απλώς ως αντανάκλαση του υλικού κόσμου. Απέρριπτε μετά βδελυγμίας τη θρησκεία, και η ηθική του συνοψιζόταν στη φράση «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Ο μαρξισμός αφαιρεί από τον άνθρωπο ό,τι πιο πολύτιμο έχει και τον μετατρέπει σε αδρανή μάζα που καθο­ ρίζεται από το περιβάλλον. Είναι προφανής η αιτιώδης σύνδεση ανάμεσα σ ’ αυτή τη ζοφερή. άψυχη εικόνα του ανθρώπου και τις φρικαλεό­ τητες του Στάλιν και άλλων οπαδών του Μαρξ. Ο Μ αρξ δεν έμενε ακριβώς ξά γρυπνος ν ’ ανα ρ ω τιέ­ τα ι αν ο κόσμος είναι φτιαγμένος α πό ύλη. πνεύμ α ή πράσινο τυρί. Περιφρονούσε τέτοιες μεγαλεπήβολες μετα φ υ σ ικές α φ α ιρ έσ εις και τις π α ρ α μ έρ ιζε χω ρίς

176

TERRY EAGLETON

π ολλά πολλά ως ά σ κ ο π α εικοτολογικές. Ο Μαρξ, ως ένα α πό τα π ιο εκπληκτικά μυαλά της νεότερης εποχής, είχε οξεία αλλεργία στις φανταχτερές ιδέες. Ό σοι τον θεω ρούν άψ υχο θεω ρητικό ξεχνούν π ω ς ήταν, μεταξύ άλλων, ένας ρομαντικός διανοητής που έτρεφ ε δ υ σ π ισ τία γ ια το αφηρημένο και π α θ ια ζ ό ­ τα ν με το συγκεκριμένο και α πτό. Προσδιόριζε το αφηρημένο ως απλό και χω ρίς χαρα κτηριστικά και α π έδ ιδ ε π λούτο χαρα κτηριστικώ ν και πολυπλοκότητα στο συγκεκριμένο. Ό,τι λοιπόν κι αν σήμαινε γ ι ’ αυτόν υλισμός, οπω σδήποτε δεν τον απασχολούσε η εξιχνίαση της υφής του κόσμου. Αυτό, μεταξύ άλλων, σήμαινε ο υλισμός γ ια τους υλισ τές φ ιλοσόφους του Δ ιαφω τισμού τον δ έκα το όγδοο αιώ να, ορισμένοι εκ των οποίω ν έβλεπαν τα α νθ ρ ώ π ιν α όντα ως α π λ ές μηχα νικ ές λειτο υ ρ γίες του υλικού κόσμου. Ωστόσο ο Μ αρξ θεωρούσε αυτό το είδος σκέψης καθαρά ιδεολογικό. Κ α τ’ αρχάς, η συλλογιστική αυτή α π έδ ιδ ε στους ανθρώ πους π αθ η ­ τικό ρόλο. Εκλάμβανε τον ανθρώπινο νου ως άγραφο χαρτί στο οποίο αποτυπώ νονται αισθητηριακές εντυ­ πώ σεις α πό τον εξωτερικό, υλικό κόσμο, εντυπώ σεις α π ό τις ο π οίες ο νους σχηματίζει έπ ειτα τις ιδέες του. Δηλαδή, αν μπορούσαμε με κάποιον τρόπο να χειριστούμε α υτές τις εντυπώ σεις έτσι ώστε να π α ραχθούν οι «σω στές» ιδέες, τα ανθρώ πινα όντα θα π ροόδευα ν σταθερά προς μ ια κα τά στα ση κοινω νι­ κής τελειότητας. Δεν επρόκειτο γ ια π ολιτικά αθώ α υπόθεση. Ο εν λόγω τρόπος σκέψης χαρακτήριζε μια ελίτ διανοητώ ν της μ εσ α ία ς τά ξης οι ο π ο ίο ι ήταν υπέρμαχοι του ατομικισμού, της ιδιωτικής ιδιοκτη­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

177

σία ς και της ελεύθερης α γορ ά ς, όπ ω ς επ ίσ η ς της δικαιοσύνης, των πολιτικών ελευθεριών και των αν­ θρωπίνων δικαιωμάτω ν. Αυτοί ήλπιζαν ότι διαμέσου μιας τέτοια ς π αρέμβασης στις νοητικές διερ γα σίες θα κατάφερναν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά των απλών ανθρώπων. Δύσκολο να πιστέψ ει κανείς ότι ο Μ αρξ πρέσβευε α υτό το είδος υλισμού. Η υλιστική φιλοσοφία δεν σήμαινε μόνο αυτά προ­ τού ασχοληθεί μαζί της ο Μαρξ. Ωστόσο, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ο Μαρξ την είδε ως μορφή σκέψης στενά συνυφασμένη με τις τύχες της μ εσαίας τάξης. Το δικό του είδος υλισμού, όπω ς ανα πτύσ σετα ι στις Θέσεις για τον Φ όυερμπαχ και αλλού, ήταν πολύ δι­ αφορετικό, και ο ίδιος είχε πλήρη συναίσθηση αυτού του γεγονότος. Είχε συνειδητοποιήσει ότι ερχόταν σε ρήξη μ ’ ένα π αλιό είδος υλισμού και δημιουργούσε κ ά τι εντελώ ς νέο. Ο υλισμός του Μ αρξ ξεκινούσε α π ό την π ρ α γ μ α τικ ή κα τά σ τα σ η τω ν ανθρώ πινω ν όντων και όχι α π ό κά ποιο π ρος επίτευξη νεφελώδες ιδανικό. Και αυτή η πραγματική κατάσταση ορίζεται α πό το γεγονός ότι είμαστε πριν α π ’ οτιδήποτε άλλο π ρα κ τικ ά , υλικά, σω μ ατικ ά όντα. Ο τιδή ποτε άλλο είμ ασ τε ή θα μπορούσαμε να γίνουμε θεμελιώνεται α να γκα στικά σ ’ αυτό το γεγονός. Με μια τολμηρά καινοτόμο κίνηση ο Μ αρξ α πέρριψ ε το π αθ ητικ ό α νθρώ πινο υπ οκείμ ενο του υλ ι­ σμού της μεσαίας τάξης και το αντικατέστησε μ ’ ένα ενεργητικό. Έ θεσ ε ως ακρογω νιαίο λίθο της φιλοσο­ φ ία ς την αρχή ότι οι άνθρω ποι είναι π ρώ τα α π ’ όλα δρώ ντα υποκείμενα. Είναι π λά σ μ ατα που μ εταμ ορ­ φώνουν τον εαυτό τους, μεταμορφώ νοντας το υλικό

178

TERRY EAGLETON

περιβάλλον τους. Δεν αποτελούν τα π ιόνια της Ιστο­ ρ ία ς ή της Ύλης ή του Πνεύματος, αλλά ενεργητικά, αυτοκαθοριζόμενα όντα, ικανά να δημιουργήσουν τη δική τους ιστορία. Αυτό σημαίνει πως. α ντίθετα με τον π νευμα τικό ελιτισμό του Διαφωτισμού, η μ αρξι­ στική εκδοχή του υλισμού είναι δημοκρατική. Μόνο μέσα α πό τη συλλογική πρακτική δραστηριότητα της πλειονότητας των α νθρώ πω ν μπορούν ν ’ αλλάξουν π ρ α γ μ α τικ ά οι ιδέες π ου καθοδηγούν τη ζωή μας. Κι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι εν λόγω ιδέες είναι βαθιά ριζωμένες στην π ρακτική συμπεριφορά μας. Τ π ’ αυτή την έννοια, ο Μ αρξ ήταν μάλλον αντιφιλόσοφος π α ρ ά φιλόσοφος. Μ άλιστα, ο Ετιέν Μ παλιμ π ά ρ τον έχει αποκαλέσει «ίσω ς ... ο μ εγαλύτερος αντιφιλόσοφος της νεότερης επ ο χ ή ς» .1 Αντιφιλόσοφοι είναι όσοι δυσπιστούν απένα ντι στη φιλοσοφία - όχι όπω ς θα δυσπιστούσε ίσως ο Μ πραντ Πιτ, αλλά υπό την έννοια ότι δεν αισθάνονται άνετα μαζί της γ ια φ ιλοσοφικά ενδια φ έροντες λόγους. Τείνουν να γεννούν ιδέες π ου εγείρουν υπ οψ ίες γύρω α π ό τις ιδέες· και π α ρ ’ ότι είναι ως επ ί το πλείστον εντελώς ορθολογικοί, τείνουν να μην εμπιστεύονται τη λογική ως υπέρτατη αρχή. Ο Φ όυερμπαχ, α π ό τον οποίο ο Μαρξ διδάχτηκε εν μέρει τον υλισμό του, έγραφ ε ότι κάθε φιλοσοφία που θέλει να είναι αυθεντική π ρέπει να ξεκινάει α π ό το αντίθετό της, τη μη φιλοσοφία. Ο φιλόσοφος, παρατήρησε, οφείλει ν ’ α πο δεχτεί «το κομμάτι του α νθρώ που το οποίο δεν φιλοσοφεί, το οποίο αντιτίθετα ι στη φιλοσοφία και την αφηρημένη σκέψη».2 Σχολίασε επίσης ότι «ο άνθρω πος σκέφτε­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

179

τα ι, όχι το Εγώ ή η Λ ογική ».3 Ό π ω ς π α ρ α τη ρ εί ο Άλφρεντ Σμιντ, «ά ρα η κατανόηση του γεγονότος ότι ο ά νθρω πος ορίζεται α πό τις ανάγκες, τις αισθήσεις κα ι τη φ υ σ ιο λο γία του α π ο τελ εί την προ ϋ πό θεσ η οποιασδήποτε θεω ρίας της υποκειμενικότη τα ς».4 Η ανθρώπινη συνείδηση, με άλλα λόγια, είναι σωματική - κάτι που δεν σημαίνει ότι εξαντλείται στο σώμα. Θα λέγα μ ε μάλλον ότι σ υνιστά τον τρ ό π ο με τον οποίο το σώ μα παρ α μένει διαρκώ ς. υπό μ ία έννοια, ένα ατελές, ανοικτό σύστημα, π άντοτε ικανό γ ια π ε ­ ρισσότερη δημιουργική δραστηριότητα α π ’ αυτή που ίσως ήδη εκδηλώνει. Σ κ εφ τό μ α σ τε λοιπόν ό π ω ς σ κ εφ τό μ α σ τε λόγω της ζωικής φύσης μας ως ανθρώπων. Η σκέψη μας εκτείνεται στον χρόνο γ ια τί το ίδιο ισχύει και γ ια το σώμα μας και τις αισθητηριακές αντιλήψ εις μας. Οι φιλόσοφοι διερ ω τώ ντα ι ενίοτε αν θα μ πορούσε να σ κεφ τεί μια μηχανή. Ίσ ω ς και να μπορούσε, αλλά πολύ δ ια φ ορετικά α π ’ ό,τι εμείς, γ ια τί η υλική υφή μιας μηχανής είναι τελείω ς διαφορετική α πό τη δική μας. Δεν έχει, λόγου χάριν, ούτε σω ματικές ανάγκες ούτε συναισθηματική ζωή, η οπ οία στην περίπτω σή μ α ς είνα ι συνυφ α σμένη με α υ τές τις α νά γ κ ες. 0 δικός μας τρ όπ ος σκέψης είναι α δια χώ ρ ισ το ς α π ό αυτό το αισθητηριακό, πρακτικό και συναισθηματικό π λα ίσιο. Γ ι’ αυτόν τον λόγο. αν μια μηχανή μ π ο ­ ρούσε να σκεφτεί, ίσως να μην ήμασταν σε θέση να καταλάβουμε τη σκέψη της. Η φιλοσοφία με την οποία ήρθε σε ρήξη ο Μαρξ σ υ νισ τούσ ε ως ε π ί το π λ είσ το ν μ ια σ το χα σ τικ ή ενατένιση. Ο φ ιλόσοφος α ποτελούσ ε κα τά κανόνα

180

TERRY EAGLETON

ένα παθητικ ό, απομονω μένο, αποκ ομ μ ένο α π ό το σώ μα του ανθρώπινο υποκείμενο που επ ό πτευε ένα α πομ ονω μένο α ντικείμενο. Ο Μαρξ, ό π ω ς είδαμ ε, α π έρ ρ ιπ τε αυτό το είδος υποκειμένου· επίσης όμως επέμενε ότι το αντικείμενο της γνώσης μας δεν είναι κάτι αιώ νια παγιω μένο και δεδομένο. Είναι πολύ π ι­ θανό ν ’ α ποτελεί το προϊόν της δικής μας ιστορικής δραστηριότητας. Ό πω ς π ρέπει να σκεφτούμε εκ νέου το υποκείμενο, ως μορφή πρακτικής δραστηριότητας, έτσι π ρ έπ ει να σκεφτούμε εκ νέου και τον α ντικ ει­ μενικό κόσμο, ως το α π ο τέλ εσ μ α της α νθρώ πινη ς π ρα κτικ ής δρασ τηριότη τας. Κι α υτό σημαίνει, μ ε­ ταξύ άλλων, ότι ο αντικειμενικός κόσμος επ ιδ έχετα ι κ α τ’ αρχήν αλλαγή. Με αφετηρία το ότι τα ανθρώπινα όντα είναι ενερ­ γητικά και π ρα κτικ ά και ότι η σκέψη τους δια μ ο ρ ­ φώ νεται σ ’ αυτό το πλαίσιο, μπορούμε να ρίξουμε νέο φω ς σε μερικά προβλήματα που έχουν ανά τους αιώνες ταλανίσει τους φιλοσόφους. Οι άνθρωποι που επιδρούν στον κόσμο είναι λιγότερο πιθανό ν ’ α μ φ ι­ βάλλουν γ ια το αν υπά ρχει εκεί έξω οτιδήποτε άλλο α π ’ ό,τι εκείνοι που ενατενίζουν στοχαστικά τον κό­ σμο α πό βολική απόσταση. Οι δε σκεπτικιστές έχουν δικαίω μα στην ύπαρξη ακριβώς επειδή υπάρχει κάτι εκεί έξω. Αν δεν υπήρχε υλικός κόσμος γ ια να τους ταΐσει, θα πέθαιναν, και οι αμφιβολίες τους θα χάνο­ νταν μαζί τους. Αν π ισ τεύεις ότι τα α νθρώ πινα όντα είναι παθητικά απέναντι στην πραγματικότητα, αυτό μπορεί επίσης να σε πείσ ει ν ’ αμφιβάλλεις γ ια την ύπαρξη ενός πρα γμ ατικ ού κόσμου. Αυτό οφείλεται στο ότι επιβεβαιώ νουμε την ύπαρξη των πρα γμ άτω ν

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

181

βιώνοντας την αντίστασή τους στις επ ιδιώ ξεις μας. Κι α υτό το κά νουμ ε π ρ ω τίσ τω ς με την π ρα κ τικ ή δραστηριότητά μας. Μερικοί φιλόσοφοι έχουν εγείρει το ερώτημα των «άλλων νόων». Πώς ξέρουμε ότι τα α νθρώ πινα σώ­ μ α τα που συναντούμε έχουν νου σαν τον δικό μας; Έ να ς υλιστής θ ’ απαντούσε ότι, αν δεν είχαν, πιθανό­ τα τα δεν θα υπήρχαμε γ ια να θέσουμε το ερώτημα. Χωρίς κοινωνική συνεργασία, δεν θα υπήρχε καθό­ λου υλική παρ α γω γή γ ια να μας κρατάει ζωντανούς, η δε ικανότητά μας να επικοινω νούμε με τους ά λ­ λους συνιστά σε μεγάλο βαθμό αυτό που ονομάζουμε νου. Επίσης, θα μπορούσε κανείς να επισημάνει ότι η λέξη « νους» α π ο τελ εί έναν τρ όπ ο γ ια να π ε ρ ι­ γ ρ ά φ ουμ ε ένα συγκεκριμένο είδος σώ ματος: δη μ ι­ ουργικό, πλήρες νοήματος, επικοινωνιακό. Δεν είναι ανάγκη ούτε να περ ιερ γα σ τού με το εσω τερικό του κεφαλιού ενός α νθρώ που ούτε να τον συνδέσουμε μέσω ηλεκτροδίων με κ ά π ο ια μηχανή προκειμένου να δια π ιστώ σουμ ε αν κα τέχει αυτή τη μυστηριώδη οντότητα. Αρκεί να κοιτάξουμε τι κάνει. Η συνείδηση δεν είναι φ άντασμα- είναι κ ά τι π ου μ πορούμ ε να δούμε, ν ’ ακούσουμε και να ψηλαφίσουμε. Ναι μεν τα α νθρ ώ π ινα σώ ματα είναι κομ μ ά τια ύλης, αλλά π ρό κ ειτα ι γ ια κομμ ά τια ύλης ιδιαζόντω ς δημ ιουρ­ γ ικ ά και εκφραστικά· και αυτή ακριβώς τη δημιουρ­ γικότητα ονομάζουμε «νου». Το να αποκαλεί κανείς τα ανθρώ πινα όντα έλλογα σημαίνει ότι θεωρεί π ω ς η συμπεριφορά τους α ποκ α λ ύπ τει την ύπαρξη ενός νοηματικού και σημασιακού προτύπ ο υ. Οι υλιστές του Δ ιαφωτισμού έχουν ενίοτε κατηγορηθεί ορθά ότι

182

TERRY EAGLETON

προσ έγγισα ν τον κόσμο κα τά κύριο λόγο ως νεκρή ύλη χω ρ ίς νόημα. Ο υλισμός του Μ αρξ β ρίσ κεται στους αντίπ οδες αυτής της προσέγγισης. Ο υλισμός δεν κατεδα φ ίζει τον σκεπτικισμό. Ε π ι­ τρέπει τον ισχυρισμό ότι δεν μπορούμε να εμ π ισ τευ­ τούμε αυτή καθαυτή την εμπ ειρία μας γύρω α πό την κοινωνική συνεργασία ή την αντίσταση του κόσμου στα εγχειρ ή ματά μας. Ίσ ω ς α υτά τα π ρ ά γ μ α τα να είναι α πλώ ς στη φαντα σία μας. Αλλά η προσέγγιση τέτοιω ν προβλημάτων υπό υλιστικό π ρίσμ α μπορεί να τα φω τίσει μ ’ έναν νέο τρόπ ο. Μ ας επ ιτρ έ π ει, π α ρ α δ είγ μ α το ς χάριν, να δούμε π ώ ς οι διανοούμ ε­ νοι π ου ξεκινούν α π ό τον νου ως ανεξάρτη το α π ό το σώμα, και πολύ συχνά καταλήγουν επίσης εκεί, «σ κοντάφ τουν» στο π ώ ς ο νους μ ας σ χετίζετα ι με το σώ μα μ ας αλλά και με τα σώ ματα τω ν άλλων. Ενδεχομένω ς α υτό οφ είλ ετα ι στο ότι βλέπουν ένα χάσ μα α νά μ εσ α στον νου και τον κόσμο. Υπάρχει μια ειρωνεία εδώ. αφού κατά κανόνα η εν λόγω ιδέα π ρ ο κ ύ π τει α π ό τον τρ όπ ο με τον οπο ίο ο κόσμος διαμορφώ νει τον νου τους. Οι ίδιοι οι διανοούμενοι αποτελούν μια κάστα ανθρώπων κά π ω ς απο μ α κρ υ­ σμένων α π ό τον κόσμο. Μόνο επ ί τη βάσει ενός υλι­ κού πλεονάσ ματος στην κοινωνία είναι δυνατόν να διαμορφω θεί μια επ αγγελμα τική ελίτ ιερέων, σοφών ειδημόνων, καλλιτεχνών, συμβούλων, καθηγητών της Οξφόρδης κτλ. Ο Πλάτων θεωρούσε ότι προϋπόθεση της φιλοσο­ φ ία ς είναι μ ια α ριστοκρα τία του πνεύματος, α π α λ ­ λαγμένη α πό τη μέριμνα της υλικής επιβίωσης. Δεν μπορείς να έχεις λογοτεχνικά σαλόνια και πνεύμ α -

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

183

τικούς κύκλους αν οι π ά ντες είναι α ναγκασμένοι να δουλεύουν α πλ ώ ς και μόνο γ ια να κυλάει ο μαλά η κοινωνική ζωή. Στις πρω τόγονες φυλετικές κουλτού­ ρες. οι φιλντισένιοι π ύργοι5 σπανίζουν όσο και οι δ ιά ­ δρομοι μπόουλινγκ. (Το ίδιο σπανίζουν και στις ανε­ π τυγμ ένες κοινωνίες, όπου τα π α ν επ ισ τή μ ια έχουν γίνει όργανα του εταιρικού κα πιτα λισμ ού.) Ε πειδή οι διανοούμενοι δεν χρ ειά ζετα ι να εργάζονται υπό την έννοια που εργάζονται οι οικοδόμοι, μπορούν να φτάσουν στο σημείο να θεωρούν ότι τόσο οι ίδιοι όσο και οι ιδέες τους δεν εξαρτώ νται α π ό την υπόλοιπη κοινωνική π ρα γματικ ότητα . Πρόκειται γ ια ένα α πό τα π ολλά π ρ ά γ μ α τα π ου εννοούν οι μ α ρξ ισ τές με τον όρο « ιδ ε ο λ ο γ ία » . Τ έτοιοι δια νοούμ ενοι έχουν την τάση να μη βλέπουν ότι αυτή η ίδια η απόστασή τους α πό την κοινωνία έχει κοινωνική προέλευση. Η ίδια η προκατάληψ η ότι η σκέψη είναι ανεξάρτητη α π ό την π ρ α γ μ α τικ ό τη τα δ ια μ ορ φ ώ νετα ι α π ό την κοινωνική πρα γματικότητα . Κ ατά την άποψ η του Μαρξ, η σκέψη μας δια μ ο ρ ­ φώ νεται καθώς επιδρούμε στον κόσμο, κι η επίδραση αυτή είναι μια υλική α ναγκαιότητα που καθορίζεται α πό τις σω ματικές α νά γκες μας. Θα μπορούσε λοι­ πόν κανείς να ισχυριστεί ότι το σκέπτεσθαι α ποτελεί υλική αναγκαιότητα. Υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στο σκέπτεσθαι και τις σω ματικές ορμές, κά τι στο οποίο επίσ ης συμφω νούν ο Νίτσε και ο Φρόυντ. Η συνείδηση είναι το αποτέλεσμα μιας αλληλεπίδρασης α νά μεσα στον εα υτό μ ας και το υλικό περιβάλλον μας. Ε ίναι κι αυτή η ίδια προϊόν της ισ το ρ ίας. Ο Μ αρξ θεωρεί την ιδια ιτερότητα της ανθρώπινης φ ύ ­

184

TERRY EAGLETON

σης α πόλυτα συνυφασμένη με τον υλικό κόσμο, αφού μόνο μετέχοντας σ ’ αυτόν μπορούμε να ασκούμε τις δυνά μεις μας και να επιβεβαιώ νουμε την π ρ α γ μ α τι­ κότητά τους. Η «αλλότητα» της π ραγμ ατικότητας, η αντίστασή της στις επ ιδιώ ξεις μας σχετικά με αυτή, γεννά ει μέσα μ α ς τη συναίσθηση του εα υτο ύ μας. Το π ιο σημαντικό εν προκειμένω είναι η ύπαρξη των άλλων ανθρώπων. Μέσω των άλλων γινόμαστε αυτό που είμαστε. Η προσω πική τα υτότητα είναι κοινω­ νικό προϊόν. Ό πω ς δεν θα μπορούσε να υπάρχει μόνο ένας αριθμός, έτσι δεν θα μπορούσε να υπά ρχει και μόνο ένα πρόσωπο. Συγχρόνως, ωστόσο, π ρέπει ν ’ αναγνωρίσουμε ότι α υτή η π ρ α γ μ α τικ ό τη τα α π ο τε λ εί δικ ό μ α ς έργο. Το να μην τη βλέπουμε έτσι - ν α τη θεωρούμε κάτι φυσικό ή ανεξήγητο, α νεξάρτητο α π ό τη δική μ ας δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα - είναι α υτό π ου ο Μ αρξ ονομάζει αλλοτρίωση. Εννοεί την κατάσταση στην οπ ο ία λη­ σμονούμε ότι η ιστορία φ τιά χ νε τα ι α π ό εμ ά ς και υποτα σσόμ α στε σ ’ αυτή σαν να επρόκειτο γ ια κάπ ο ια ξένη δύναμη. Σύμφ ω να με τον Μαρξ, γρ ά φ ει ο Γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χ άμπερμας, η α ντι­ κειμενικότητα του κόσμου «θεμελιώ νεται ... στη σω­ ματική οργάνωση των α νθρώ πινω ν όντων, η οπ ο ία είναι προσανατολισμένη στη δράσ η».6 Άρα, υπό μία έννοια, η συνείδηση είναι πάντο τε κατά κάποιον τρόπο «αργοπορημένη», όπω ς έρχεται αργοπορημένη σ τα π α ιδ ιά η λογική. Προτού φ τά σουμε καν να σκεφτούμε, πάντοτε βρισκόμαστε ήδη μέσα σ ’ ένα υλικό πλα ίσιο, και η σκέψη μας, όσο αφηρημένη και θεωρητική κι αν φαίνεται, καθόριζε-

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

185

τα ι ολοσχερώς α πό αυτό το γεγονός. Ο φιλοσοφικός ιδεαλισμός λησμονεί ότι οι ιδέες μ α ς θεμελιώνονται στην πράξη. Ό ταν τις α ποκ όπτει α π ό αυτό το π λ α ί­ σιο, φλερτάρει με την ψευδαίσθηση ότι η σκέψη δη­ μιουργεί την πρα γματικότητα . Ο Μ αρξ λοιπόν θεω ρεί ότι η έλλογη σκέψη και η σω ματική ζωή σ υνδέονται στενά. Οι α νθρώ πινες αισθήσεις αντιπ ρ οσ ω π εύου ν ένα είδ ο ς συνοριακής γρ αμ μ ή ς ανά μεσα σ ’ α υτά τα δύο. Από τη σκοπιά κά π ο ιω ν ιδεα λ ισ τώ ν φιλοσόφω ν, α ντιθ έτω ς, άλλο π ρ ά γ μ α είναι η «ύλη» και άλλο το «π νεύ μ α » . Κ ατά τον Μαρξ. το ίδιο το ανθρώπινο σώ μα -π ιο συγκεκρι­ μένα, το α νθρώ πινο σώ μα εν δ ρ ά σ ε ι- α ποτελεί την άρνηση αυτής της διάσπασης. Γ ι’ αυτό, η πράξη α π ο ­ τελεί σα φώ ς υλική υπόθεση, αλλά α πο τελεί επίσης υπόθεση νοημάτων, αξιών, σκοπώ ν κα ι προθέσεων. Είναι «υπ οκειμ ενική » όσο και «αντικ ειμ ενική » . Ή ίσως κα ι να θέτει υπ ό αμφισβήτηση την όλη αυτή διάκριση. Κ ά ποιοι π ρ ο γενέσ τερ οι δια νο ητές είχαν θεωρήσει τον νου ενεργητικό, και τις αισθήσεις π α ­ θητικές. Ο Μαρξ όμως βλέπει τις ανθρώ πινες αισθή­ σεις κα θ α υ τές ω ς μορφές ενεργητική ς συμμετοχής στην π ρ α γ μ α τικ ό τη τα . Οι α ισ θή σ εις μ α ς είνα ι το αποτέλεσ μ α μιας μακράς ιστορίας αλληλεπίδρασης με τον υλικό κόσμο. «Η κα λλιέργεια των πέντε α ι­ σθήσεων», γ ρ ά φ ει στα Οικονομικά και φιλοσοφικά χ ε ιρ ό γ ρ α φ α . « α π ο τελεί έργο ολόκληρης της προηγηθείσα ς ιστορίας». Δ ιανοητές σαν τον Λοκ ή τον Χ ιουμ θέτουν ως α φ ετη ρ ία τις α ισθήσεις· ο Μαρξ, α ντιθέτω ς. θ έτει το ερώ τημα της προέλευσης των αισθήσεων. Και η

186

TERRY EAGLETON

απάντηση έχει π ερ ίπ ου ως εξής: Οι βιολογικές α νά ­ γκες μας συνιστούν το θεμέλιο της ιστορίας. Έ χουμε ιστορία επειδή είμ ασ τε π λά σ μ ατα της έλλειψης, και υ π ’ αυτή την έννοια η ιστορία α ποτελεί μια φυσική ιδιότητά μας. Φύση και ιστορία αποτελούν, κα τά τον Μαρξ, όψεις του ίδιου νομίσματος. Καθώς, ωστόσο, οι ανά γκες μ ας συνυφαίνονται με την ιστορία, μ ε­ τα μορφ ώ νοντα ι. Ικα νοποιώ ντα ς, λόγου χάριν, ο ρ ι­ σμένες ανάγκες, βρισκόμαστε να δημιουργούμε νέες. Και μέσα α π ’ όλη αυτή τη δ ια δικ α σία , δια μ ο ρ φ ώ ­ νεται και εκλεπτύνετα ι η αισθητηριακή μ ας ζωή. Κι α υτό συμβαίνει γ ια τί η ικανοποίηση των αναγκώ ν μας συ νδέετα ι επίσ ης με την επ ιθ υ μ ία - αλλά ε π ’ αυτού, τη σκυτάλη πήρε ο Φρόυντ. Κ α τ’ αυτόν τον τρόπο, αρχίζουμε να διηγούμαστε μια ιστορία. Στην πραγμ ατικότητα, αρχίζουμε να εί­ μαστε μια ιστορία. Τα ζώα. τα οποία δεν είναι ικανά για επιθυμία, γ ια πολυσύνθετη εργασ ία και γ ια π ε ­ ρίτεχνους τρ όπ ους επικοινωνίας, τείνουν να επ α ν α ­ λαμβάνονται. Η ζωή τους καθορίζεται α πό φυσικούς κύκλους. Δεν διαμορφώ νουν μια δική τους αφήγηση, κάτι που ο Μ αρξ ταυτίζει με την ελευθερία. Η ειρω ­ νεία εν προκειμένω έγκειτα ι στο γεγονός ότι π α ρ ’ όλο που η εν λόγω αυτοδιάθεση α ποτελεί ουσιώ δες ανθρώπινο προνόμιο, η μεγάλη πλειονότητα των α ν­ θρώπων κ α θ ’ όλη τη διά ρκεια της ιστορίας δεν κατάφερε να την ασκήσει. Δεν τους επ ετρ ά πη να είναι πλήρεις άνθρωποι. Αντιθέτως. οι ζωές τους καθορί­ στηκαν ως επ ί το πλείστον α πό τους θλιβερούς ιστο­ ρικούς κύκλους της ταξικής κοινωνίας. Το έργο του Μ αρξ αφορά το γ ια τί συνέβησαν έτσι τα π ρ ά γ μ α τα

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

187

και π ώ ς μ π ορούν να διορθω θούν. Α φορά το π ώ ς θα μπορούσαμε να μεταβούμε α πό το βασίλειο της α να γκα ιότη τα ς στο βασίλειο της ελευθερίας. Αυτό σημαίνει: να γίνουμε λιγότερο σαν τους ασβούς και περ ισ σ ότερ ο ο εα υ τό ς μας. Κι αφ ού ο Μ αρξ μας φέρνει στο κατώ φλι αυτής της ελευθερίας, μ ας αφή­ νει εκεί γ ια να τα βγάλουμε π έρ α μόνοι μας. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να είναι η ελευθερία; Αν θέλεις ν ’ α πο φ ύ γ εις τους δυϊσμούς των φιλοσό­ φων. π αρατήρησε τη συμπερ ιφ ορ ά των ανθρώ πω ν. Το ανθρώ πινο σώ μα α ποτελεί υπό μία έννοια υλικό αντικείμενο, μέρος της Φύσης, όπω ς και της ιστορίας. Ωστόσο πρόκ ειται γ ια ιδιαίτερο είδος αντικειμένου, τελ είω ς δ ια φ ο ρ ε τικ ό α π ό τα λά χανα και τα κ α ρ ­ βουνοδοχεία. Πρώ τα πρώ τα, έχει την ικανότητα να αλλάζει την κατάστασή του. Μ πορεί επίσης να μ ετα ­ τρ έπ ει τη Φύση σε προέκτασή του. κάτι που δεν κ α ­ ταφέρνουν τα καρβουνοδοχεία. Όλοι οι ανθρώ πινοι θεσμοί, α πό τις γκα λερ ί και τα οπ ιοπ ο τεία μέχρι τα καζίνα και τον Π αγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, είναι π ροεκτά σεις του π α ρ α γω γικ ο ύ σώματος. Επίσης, οι α νθ ρ ώ π ινοι θεσμοί ενσαρκώ νουν την ανθρώπινη συνείδηση. «Οι ανθρώπινες δραστηριότη­ τες». γρ ά φ ει ο Μ αρξ, «αποτελούν το ανοιχτό βιβλίο της ανθρώ πινης συνείδησης, την ανθρώπινη ψ υχολο­ γία α π ό αισθητηριακή σκ οπιά».7 Το σώμα μπορεί να τα κάνει όλα α υ τά γ ια τ ί έχει τη δύναμη να υ π ερ β α ί­ νει τον εα υτό του - να μεταμορφώ νει τον εαυτό του και την κατά στα σή του. όπω ς επίσης να δημιουργεί σύνθετες σχέσεις με άλλα σώ μ ατα του είδους του.

188

TERRY EAGLETON

στην π ορεία αυτής της απρόβλεπτης διερ γα σ ίας την οπ οία ονομάζουμε ιστορία. Τα α νθρώ πινα σώ ματα που δεν μπορούν να το κάνουν α υτό είναι γνω στά ως π τώ μ α τα . Ούτε αυτό μπορούν να το κάνουν τα λάχανα, ούτε και το έχουν ανά γκη όμως. Τα λά χανα α ποτελούν α μ ιγώ ς φυσικές οντότητες, οι οπ οίες δεν έχουν τις ανά γκες που συναντούμε στους ανθρώ πους. Οι ά ν­ θρωποι έχουν την ικανότητα να δημιουργούν ιστο ­ ρία χάρη στην π αρ α γω γική φύση τους· αλλά επίσης το έχουν ανάγκη, γ ια τί υπό συνθήκες βιοτικών σ τε­ ρήσεων π ρ έ π ει να συνεχίσουν να π α ρ ά γο υ ν και ν ’ α να π α ρ ά γου ν την υλική ζωή τους. Αυτό τους ωθεί σε διαρκή δραστηριότητα. Έ χουν ιστορία α πό α να ­ γκαιότητα. Τπό συνθήκες υλικής αφθονίας, θα είχαμε επ ίσ ης ιστορία, αλλά η λέξη θα είχε δ ια φ ο ρετικ ό νόημα. Μόνο με κοινωνικά μέσα μπορούμε να ικα ­ νοποιήσ ουμε τις φυ σικές α νά γ κ ες μ α ς - π α ρ ά γ ο ­ ντας συλλογικά τα μέσα παρα γω γή ς μας. Και έπ ειτα αυτό προκαλεί άλλες ανάγκες, οι οποίες με τη σειρά τους προκαλούν άλλες. Αλλά στη ρίζα όλου αυτού του π ρά γμ α τος που ονομάζουμε κουλτούρα, ιστορία ή πολιτισ μό, βρίσκεται το α νθρώ πινο σώ μα με τις α νά γκες του και τις υλικές συνθήκες του. Με άλλα λόγια, η οικονομία α ποτελεί το θεμέλιο του κοινού μας βίου. Συνιστά τον ζωτικό κρίκο ανάμ εσα στην ανθρώπινη βιολογία και την ανθρώπινη κοινωνία. Έ τσι, λοιπόν, φ τάνουμε να έχουμε ιστορία· ε π ί­ σης όμως α υτό εννοούμε με τη λέξη « π νεύ μ α » . Τα πνευ μ α τικ ά θέματα δεν αφορούν κάποιον άλλο, μη σω ματικό κόσμο. Τα π νευμα τικ ά ζητήματα τείνει να

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

189

τα θέτει υπεράνω της καθημερινής ζωής ο ευημερών μεσοαστός, καθώ ς χρ ειάζετα ι μια κρυψώνα α πό τον χ υδα ίο υλισμό του. Δεν προκαλεί κα μ ία έκπληξη το γεγονός ότι υλιστικά κορίτσια8 σαν τη Μ αντόνα γ ο ­ η τεύονται τόσο π ολύ α π ό την Κ α μ π άλ α. Ο Μαρξ, τουναντίον, θεωρεί ότι το « π νεύ μ α » αφορά την τέ­ χνη, τη φιλία, τη διασκέδαση, τη συμπόνια, το γέλιο, τον έρω τα, την επ ανά σ τα σ η , τη δημ ιο υρ γικ ό τη τα, την αισθησιακή απόλαυση, τον δίκαιο θυμό και την α φ θονία ζωής. (Ενίοτε, ωστόσο, το π αρ α τρ αβ ο ύ σ ε με τη διασκέδασ η: μ ια φορά π ήγε με τους φίλους του μ π αρότσ αρκα α π ό την Ό ξφορντ Σ τρ ιτ στη Χάμ π σ τεν τ Ρόουντ κι α φ ού έκανε στάση σε όλες τις π α μ π της διαδρομής καταδιώ χθηκε α πό την α στυνο­ μία επ ειδή πετούσ ε κομμάτια του πεζοδρομίου στις λά μπες δημόσιου φω τισμού.9 Α π ’ ό.τι φαίνεται, δεν ήταν αφηρημένη εικοτολογία η θεω ρία του π ερ ί κα ­ ταπιεστικής φύσης του κράτους.) Στη Δεκάτη Ογδόη Μ πρυμ αίρ του Λ ου δ οβίκ ου Β ο ν α π ά ρ τη , ο Μ αρξ π ρα γμ α τεύετα ι, όπω ς θα περίμενε κανείς, την π ο λι­ τική α π ό τη σκ οπιά τω ν κοινωνικών συ μ φ ερ ό ντω ν όμως επίσης γ ρ ά φ ει πολύ εύ γλω ττα ότι η πολιτική εκφράζει « π α λ ιές αναμνήσεις, προσ ω π ικ ές έχθρες, φόβους κι ελ πίδες, π ροκαταλήψ εις και ψ ευδα ισθή ­ σεις, συμπά θειες κι αντιπάθειες, πεποιθήσεις, άρθρα πίστης και α ρχές». Κ αι όλα αυτά , α π ό τον στυγνό κλινικό διανοητή της αντιμαρξιστικής φαντασίας. Ό λες οι π νευ μ α τικ ές δρ ασ τηρ ιότη τες π ο υ μόλις π α ρ έθ εσ α είνα ι συ νυ φ α σμένες με το σώ μα, γ ια τ ί α υτή είνα ι η φύση μα ς. Ο τιδή ποτε δεν α φ ο ρ ά το σώ μα μου δεν α φορά εμένα. Ό ταν μιλάμε στο τηλέ­

190

TERRY EAGLETON

φωνο, η α μ οιβα ία π αρ ου σ ία μ ας δεν είναι φυσική, είναι ωστόσο σω ματική. Αν θέλεις μ ια εικόνα της ψυχής, κοίταξε το ανθρώπινο σώμα, σχολίασε ο φ ι­ λόσοφος Λ ούντβιχ Β ιτγκενστάιν. Ο Μαρξ, ό πω ς και ο Α ριστοτέλης, θεω ρεί την ευ τυχία π ρα κτική δ ρ α ­ στηριότητα, όχι νοητική κα τά σ τα σ η . Σ ύμ φ ω να με την ιουδα ϊκή π αρά δοση, της ο π ο ία ς ο Μ αρξ ήταν ά πιστος απόγονος, «π νευμα τικό» είναι το να τα ΐζεις του ς πεινασμένους. να καλω σορίζεις τους μ ετα ν ά ­ στες και να προσ τα τεύεις τους φτω χούς α πό τη βία των πλουσίων. Το πνευματικό δεν αντιδιασ τέλλεται α πό την κοσμική, καθημερινή ύπαρξη. Αποτελεί έναν ιδιαίτερο τρόπο βίωσής της. Υ πάρχει μ ια σω μ α τικ ή δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα με την οποία εκδηλώνεται κατεξοχήν το «πνεύμ α »: η γλώ σ­ σα. Η γλώσσα, όπω ς και το σώμα ως όλον, συνιστά την υλική έκφραση του π νεύμ α τος ή, αλλιώς, της αν­ θρώπινης συνείδησης. «Η γλώ σσα», γ ρ ά φ ει ο Μαρξ στη Γερμανική ιδεολογία, «είναι τόσο π α λ ιά όσο η συνείδηση, η γλώ σ σα είναι π ρα κτικ ή, π ρ α γ μ α τικ ή συνείδηση που υπά ρχει και γ ια τους άλλους ανθρώ ­ πους και που μόνο γ ι ’ αυτόν τον λόγο υπάρχει και για μένα· η γλώσσα, όπω ς και η συνείδηση, δεν π ρο ­ κύπτει π α ρ ά α πό την ανάγκη, την αναγκαιότητα, συ­ ναναστροφής με άλλους α νθ ρ ώ π ους».10 Η συνείδηση είναι εξ ολοκλήρου κοινωνική και πρακτική, και γ ι ’ αυτό η γλώσσα αποτελεί την υπέρτατη έκφανσή της. Μπορώ να πω ότι διαθέτω νου, μόνο επειδή γεννιέ­ μαι σ ’ έναν κόσμο νοήματος που α ποτελεί κοινή αν­ θρώπινη κληρονομιά. Ο Μαρξ αναφέρεται επίσης στη γλώ σσα ως την «ουσ ία της κοινότητας, που μιλάει

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

191

γ ια λογα ρια σ μ ό τη ς». Η γλώ σ σ α της φιλοσ οφίας, σχολιά ζει, α π ο τε λ εί μ ια π α ρ α μ ο ρ φ ω μ ένη εκδοχή της γλώ σσας του π ρ α γμ α τικ ο ύ κόσμου. Σκέψη και γλώσσα κάθε άλλο π α ρ ά υπάρχουν σε μια δική τους σφαίρα: συνιστούν εκφάνσεις της πραγματικής ζωής. Ακόμη και οι πλέον λεπ το φ υ είς έννοιες α νά γονται εντέλει στην κοινή μ ας ύπαρξη. Ά ρα η α νθρώ π ινη συνείδηση έχει π ο λλά υλικά π ρ ο α π α ιτο ύ μ ε ν α . Και το να λα μ βά νει κ α ν είς ως αφετηρία την ανθρώπινη συνείδηση, όπω ς κάνει τόσο συχνά η φιλοσοφία, σημαίνει ότι π αραβλέπει αυτό το γεγονός. Σημαίνει ότι λαμβάνει ως δεδομένα πολλά π ρ ά γ μ α τ α π ου δεν είνα ι δεδ ο μ έν α . Η συμ βατική φιλοσ οφία δεν ξεκινάει α π ’ την αρχή. Π αραβλέπει τις κοινωνικές συνθήκες π ου υποκινούν τις ιδέες, τα πάθη με τα οποία είναι συνυφασμένες, τους αγώ νες εξουσίας π ου συνεπάγονται, τις υλικές α νά γκες που υπ η ρετούν. Συνήθω ς δεν θ έτει το ερώ τημ α «Α πό πού προέκυ ψ ε α υτό το α νθρώ πινο υπο κείμ ενο ;» ή «Π ώ ς έφ τα σε να π α ρ α χ θεί α υτό το α ντικείμ ενο;». Προτού μπορέσουμε να σκεφτούμε, π ρέπει να φάμε· και η λέξη « φ ά μ ε» ανοίγει το ζήτημα ενός ολόκλη­ ρου τρ όπ ου κοινωνικής π α ρ α γω γή ς. Π ρέπει επίσης να έχουμε γεννηθεί· και η λέξη «γεννηθεί» ανοίγει τα θ έμ α τα των συγγενικώ ν δεσμώ ν, της σεξουα λι­ κότητας, της πατρ ιαρ χίας, της σεξουαλικής α ν α π α ­ ρα γω γή ς κτλ. Προτού φτάσουμε να σκεφτούμε γύρω α πό την πραγματικότητα, είμασ τε ήδη άρρηκτα συνδ εδ εμ ένοι μαζί της, τόσο π ρ α κ τικ ά όσο και συνα ι­ σθηματικά, και η σκέψη μ α ς εκτυλίσσεται π ά ν τα σε α υτό το πλαίσιο. Ό πω ς σχολιάζει ο φιλόσοφος Τζον

192

TERRY EAGLETON

Μ ακμάρρεϋ, «η γνώση μας γ ια τον κόσμο είναι πρω τίστω ς μια όψη της δράσης μας στον κόσ μο».11 «Οι άνθρω ποι», γρ ά φ ει με χαϊντεγκεριανό ύφος ο Μ αρξ στις Σημειώσεις για τον Β ά γχν ερ , «δεν μπορούν σε καμ ία π ερίπ τω σ η να λαμβάνουν ως αφ ετηρία τους μια θεωρητική σχέση τους με τα π ρ ά γ μ α τα του εξω ­ τερικού κ όσ μ ου».1'2 Προτού αρχίσουμε να συλλογι­ ζόμαστε. π ρ έ π ε ι να βρίσκονται ήδη στη θέση τους πολλά π ρά γμ α τα . Η σκέψ η μ α ς είν α ι ά ρ ρ η κ τα σ υ νδ εδεμ ένη με τον κόσμο και υπ ό μία άλλη έννοια. Δεν α πο τελεί α πλώ ς «αντανάκλαση» της π ρα γμ ατικότητα ς, αλλά υλική δύναμη καθαυτή. Η μαρξική θεω ρία δεν συνισ τά α πλ ώ ς ένα σχόλιο επ άνω στον κόσμο, αλλά ένα όργανο αλλαγής του. Ενίοτε ο Μ αρξ αναφέρετα ι στη σκέψη ως απλή «αντανάκλαση» των υλικών συνθηκών, α λλά οι π ιο β α θιές θεω ρήσεις του τον οδηγούν π έρ α α π ’ α υτή την αντίληψ η. Ο ρισμένες θεωρίες - ο ι χειραφ ετικές θεωρίες, όπω ς είναι γενικά γ νω σ τές- μπορούν να αποτελέσουν και πολιτική δ ύ ­ ναμη μέσα στον κόσμο, όχι α πλώ ς τρόπο ερμηνείας του. Αυτό τους προσ δίδει ένα ιδιαίτερο χαρα κτηρι­ στικό: σχηματίζουν έναν συνδετικό κρίκο ανάμ εσα στα π ρ ά γ μ α τα όπω ς είναι και στα π ρ ά γ μ α τα όπω ς θα μπορούσαν να είναι. Περιγράφουν τον κόσμο και ταυτόχρονα συντελούν στην αλλαγή του τρόπου με τον οποίο τον α ντιλαμ βά νοντα ι οι άνθρω ποι, κά τι π ου μπορεί να π α ίξει ρόλο στην αλλαγή της π ρ α γ ­ μ α τικ ότη τας. Ο σκλάβος γνω ρ ίζει ότι είναι σκ λά ­ βος, αλλά όταν γ νω ρ ίζει γ ια τ ί είνα ι σκλάβος έχει κάνει το πρώ το βήμα γ ια να π ά ψ ει να είναι. Με το

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

193

να εκθέτουν λοιπόν τέτο ιες θεω ρίες τα π ρ ά γ μ α τα όπ ω ς είναι, προσ φέρουν επίσ ης έναν τρ ό π ο α λλα ­ γής τους και μετάβασης σε μια π ιο επιθυμητή κ α ­ τάστα ση πρα γμ άτω ν. Πηγαίνουν α π ό το π ώ ς είναι η κα τά σ τα σ η στο π ώ ς θα έ π ρ ε π ε να είναι. Αυτού του είδους οι θεω ρίες επιτρέπου ν στους ανθρώ πους να π ερ ιγ ρ ά φ ο υ ν τον εα υτό τους και τις συνθήκες ζωής τους στην προοπ τική της αμφισβήτησής τους, κάτι που οδηγεί στον επαναπροσδιορισ μ ό τους. Τπ’ αυτή την έννοια, υπά ρχει στενή σχέση ανάμ εσα στη λογική, τη γνώση και την ελευθερία. Ορισμένα είδη γνώ σης έχουν ζω τική σημασία γ ια την α νθρώ πινη ελευθερία και ευτυχία. Και όταν οι άνθρω ποι δρουν στηριζόμενοι σε μ ια τέτο ια γνώ ση την κα τα νοούν βαθύτερα, κά τι π ου εν συνεχεία τους επ ιτ ρ έ π ει να δρουν ακόμη π ιο α ποτελεσμα τικά βάσει αυτής. Όσο περ ισ σ ότερ α κατανοούμε, τόσο π ερ ισ σ ό τερ α μ π ο ­ ρούμε να κάνουμε· αλλά, κα τά τον Μαρξ, η π ρ α γ ­ μα τικά σημαντική κατανόηση π ρ οκ ύπ τει μόνο μέσα α π ό τον έμ π ρ ακ το αγώ να. Η πολιτική χειραφέτηση, όπω ς ακριβώς και το π αίξιμο της τούμ πας, αποτελεί μια μορφή π ρα κτικής γνώσης. Γ ι’ αυτόν τον λόγο π ρ έπ ει κανείς να θεωρήσει ότι η διάσημη ενδέκατη θέση του Μ αρξ γ ια τον Φόυερμ π α χ π ερ ιέχ ει μια δόση υπερβολής. Οι φιλόσοφοι, γ ρ ά φ ει εκεί, έχουν α πλώ ς ερμηνεύσει τον κόσμο· το θέμα είναι να τον αλλάξεις. Αλλά π ώ ς θα μπορούσες να α λλά ξεις τον κόσμο χω ρίς να τον ερμηνεύσεις; Και ά ρ α γε η δύναμη να τον ερμηνεύσεις δεν α π ο ­ τελεί υπ ό ένα σ υγκ εκριμ ένο π ρ ίσ μ α την αρχή της πολιτικής αλλαγής;

194

TERRY EAGLETON

«Η κοινωνική ύπαρξη», γ ρ ά φ ει ο Μ αρξ στη Γερμα­ νική ιδεολογία , «καθορίζει τη συνείδηση». Ή, όπω ς το θέτει ο Λ ούντβιχ Βιτγκενστάιν στο έργο του Π ερί β εβαιότητας, «η ουσία τω ν γλω σσικώ ν παιχνιδιώ ν μας συνίσταται σ ’ αυτό που κά νουμ ε» .13 Αυτό έχει σημαντικές πολιτικές συνέπειες. Σημαίνει, π α ρ α δ είγ­ ματος χάριν, πως. αν θέλουμε να αλλάξουμε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε και αισθανό­ μαστε, π ρέπει να αλλάξουμε αυτό που κάνουμε. Δεν α ρκεί η μόρφωση ή η αλλαγή νοοτροπίας. Η κοινω­ νική μ ας ύπαρξη θέτει όρια στη σκέψη μας. Και η α πελευθέρω ση α π ό α υτά τα όρια π ρο ϋ πο θ έτει την αλλαγή του εν λόγω τρόπου ύπαρξης - δηλαδή της υλικής μορφής της ζωής μας. Δεν αρκεί η σκέψη γ ια να ξεπεράσουμε τα όρια της σκέψης μας. Αλλά δεν υπά ρχει εν προκειμένω μια εσφαλμένη διχοτομία; Αν λέγοντας «κοινωνική ύπ α ρ ξη» εννο­ ούμε α υ τά π ου κάνουμε, τότε π ρ ο ϋ π ο θ έτο υ μ ε τη συνείδηση. Συνείδηση και κοινωνική δραστηριότητα δεν είναι α ποκ ομ μ ένες μετα ξύ τους. Δεν μ π ο ρείς να ψ ηφίσεις, να φιλήσεις, να κά νεις μια χ ειρ α ψ ία ή να εκμ ετα λλευτείς ερ γασ ια κά μετανάστες, χω ρίς νοήματα και προθέσεις. Δεν θα μπορούσαμε να α ποκαλέσουμε ανθρώπινη δράση μια συμπεριφορά α πό την οποία θα απούσιαζαν α υτά τα δύο. όπω ς δεν θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε σκόπιμο εγχείρη μ α ένα π α ρ α π ά τη μ α ή ένα γουρ γούρ ισ μ α του σ το μ α ­ χιού. Π ιστεύω π ω ς ο Μ αρξ δεν θα αρνιόταν α υτό το γεγο ν ό ς. Ό π ω ς είδ α μ ε, β λέπ ει την α νθρώ π ινη συνείδηση ως ενσώ ματη - ως ενσω ματω μένη στην π ρα κτική συμ περ ιφ ορ ά μας. Π άντως δεν π α ύ ει να

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

195

υποστηρίζει ότι η υλική ύπαρξη είναι υπό μία έννοια π ιο θεμελιώδης α π ’ ό,τι τα νοήματα και οι ιδέες και ότι βάσει αυτής εξηγούνται τα νοήματα και οι ιδέες. Τι σημαίνει αυτή η θέση του; Μία απάντηση, όπω ς είδαμ ε ήδη, είναι ότι οι άν­ θρωποι σκέπτονται α πό φυσική αναγκαιότητα, όπω ς κάνουν σε π ιο υ π οτυ πώ δη μορφή και οι κά στορες και οι σκαντζόχοιροι. Σ κεπτόμα στε λόγω της υλικής φύσης μας. Έ χ ο υ μ ε γνω σ τικ ές ικ α νό τη τες επ ειδή έχουμε σω ματικές. Κ ατά τον Μαρξ, οι γνω στικές δ ι­ αδικασίες αναπτύσσονται μέσα α π ό την εργασία, την πρακτική δραστηριότητα και τον π ειρα μ ατισ μ ό. «Η π α ρ α γω γή ιδεών, εννοιών, συνείδησης», γρ ά φ ει στη Γερμανική ιδεολογία , « είν α ι α ρ χικ ά ά μ εσ α συνυφασμένη με την υλική δραστηριότητα και την υλική συνα νασ τροφή τω ν α νθρώ πω ν, με τη γλώ σ σα της πραγματικής ζω ής».14 Αν η Φύση α π λ ά εναπέθετε ως δ ιά μ α γεία ς στον ουρανίσκο μας του ς λαχταριστούς θησαυρούς της ή αν (ο μη γένοιτο) μας αρκούσε να φ άμε μόνο μία φορά στη ζωή μας, ίσως δεν θα χ ρ ει­ αζόταν και τόσο να σκεφτόμαστε. Θα μ πορούσαμε α πλά να είμαστε αραχτοί και να περνάμε καλά. Αλί­ μονο, όμως, η Φύση είναι πολύ π ιο σφιχτοχέρα, και το α νθρώ πινο σώ μα γεμ ά το ελλείψ εις και α νά γκες που π ρ έπ ει α τέρμονα να ικανοποιούνται. Αρχικά, λοιπόν, ο τρόπος σκέψης μας δια μ ο ρ φ ώ ­ νεται α πό τις σω ματικές α νά γκες μας. Και υ π ’ αυτή την έννοια η σκέψ η δεν έχει την π ρ ω το κ α θ εδ ρ ία , π α ρ ά το γεγονός ότι ένα μεγάλο κομμάτι της α ρέσ κ ετα ι να νομ ίζει ότι την έχει. Σ ’ ένα μ ε τα γ ε ν έ ­ στερο στάδιο της ανθρώπινης α νάπτυξης, υπ ο στηρ ί­

196

TERRY EAGLETON

ζει ο Μαρξ, οι ιδέες ανεξαρτητοποιούνται σε μεγάλο βαθμό α π ό τις σ ω μ ατικές ανάγκες, και π ρο κ ύπ τει αυτό που ονομάζουμε κουλτούρα. Αρχίζουμε τότε να εκτιμούμε τις ιδέες α υτές κα θαυτές και όχι με βάση την α ξία τους γ ια την επιβίωσή μας. Η σκέψη, όπω ς π αρ α τήρ η σε κά π ο τε ο Μ πέρτολτ Μ πρεχτ. μ π ο ρεί να γίνει πρα γμ ατικ ή αισθησιακή ηδονή. Πάντως, δεν π α ύ ει να ισχύει το γεγονός ότι η έλλογη σκέψη, όσο υψ ιπετής κι αν είναι, έλκει την τα π ειν ή κα τα γω γή της α πό τη βιολογική ανάγκη. Ό π ω ς δ ίδ α ξε ο Φρίντριχ Νίτσε, είναι συνυφασμένη με την άσκηση εξου­ σίας εκ μέρους του ανθρώ που επάνω στη Φύση.15 Η παρόρμησή μας να ελέγξουμε π ρα κτικ ά το περιβ ά λ­ λον μας, κά τι π ου είναι υπόθεση ζωής ή θανάτου, α ποτελεί τη βάση όλης της αφηρημένης διανοητικής δραστηριότητάς μας. Τ π ’ αυτή την έννοια, υ π ά ρ χει ένα καρναβαλικό στοιχείο στη σκέψη του Μαρξ, όπω ς και στις ιδέες του Νίτσε και του Φρόυντ. Το χαμηλό α ποτελεί π ά ­ ντοτε μ ια σκιώ δη π α ρ ο υ σ ία π ο υ ελλοχεύει μ έσα στο υψηλό. Ό π ω ς πα ρ α τη ρ εί ο κριτικός Γουίλλιαμ Έ μπσον. «οι π ιο εκλεπτυσμένες επ ιθ υμ ίες εν υπ ά ρ ­ χουν στις π ιο απλ ές - αλλιώς, θα ήταν ψ εύ τικ ες» .16 Σ τις ρίζες των π ιο υψηλών διανοητικών συλλήψεών μας βρίσκεται η βία, η επιθυμ ία, η όρεξη, η έλλειψη και η επιθετικότητα. Αυτό το μυστικό κρύβεται κάτω α π ’ α υτό π ο υ ονομάζουμε π ολιτισ μ ό . Ο Τ έοντορ Αντόρνο μ ιλά ει πολύ π α ρ α σ τα τικ ά γ ια τη «φρίκη π ο υ ξεχειλίζει κά τω α π ’ την π έ τρ α της κο υ λτο ύ­ ρ α ς» .17 «Η ταξική πάλη», γράφ ει ο Βάλτερ Μ πένγιαμιν. « ... συνιστά μια μάχη γ ια τα χονδροειδή και

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

197

υλικά π ρά γμ α τα , χω ρίς τα οπ οία δεν θα μπορούσε να υπάρξει τίποτα εκλεπτυσμένο και πνευ μ α τικ ό » .18 Να σημειώσουμε ότι ο Μ πένγιαμιν, όπω ς και ο Μαρξ, δεν έχει πρόθεση να α πα ξιώ σ ει το « εκλεπτυσ μ ένο και π νευμα τικό». Τον ενδιαφέρει να το τοποθετήσει σε ιστορικό πλαίσιο. Ό πω ς πολλοί καρναβαλικοί φ ι­ λόσοφοι, ο Μ αρξ α ποτελεί έναν γ ίγ α ν τα της σκέψης ο οποίος τρέφ ει βαθιά δυσ πισ τία γ ια τις υψ ιπετείς ιδέες. Οι συμβατικοί πολιτικοί, αντιθέτω ς, έχουν την τάση να εμφανίζονται ως ένθερμοι ιδεαλιστές στον δημόσιο βίο τους και ως κυνικοί υλιστές στον ιδιω ­ τικό. Έ χου μ ε ήδη θίξει κα ι μία άλλη έννοια υπ ό την οπ οία η «κοινωνική ύπ α ρ ξη » υπ ερ τερ εί της συνεί­ δησης. Π ρόκειται γ ια το γεγο ν ό ς ότι η π ιο β α θιά κα τα νόηση τω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν π ρ ο κ ύ π τ ε ι συνήθω ς α π ό την πρακτική δραστηριότητά μας. Μ άλιστα, οι κοινωνικοί θεωρητικοί μιλούν γ ια ένα είδος γνώσης -τη ν ονομάζουν σιωπηρή γνώ ση- που την αποκτούμε μόνο κά νοντας κά τι και η οπ οία ως εκ τούτου δεν μ ετα δ ίδ ετα ι θεωρητικά. Προσπαθήστε να εξηγήσετε σε κάποιον π ώ ς να σφυρίξει το «D anny Boy». Αλλά ακόμη κι όταν δεν μιλάμε γ ια τέτοιου είδους γνώση, το επιχείρημά μας ισχύει. Δεν γίνεται να μάθεις βιολί α πό ένα εκ παιδευτικό βιβλίο κι έπ ειτα να π ιά σεις το όργανο και να π α ίξεις μια εκπληκτική εκτέλεση του « Κ οντσέρτου σε μι μ ινόρε» του Μ έντελσον. Κ ατά μ ία έννοια, η γνώ ση του ερμηνευτή γύ ρ ω α π ό το κοντσέρτο είναι αδιαχώ ριστη α πό την ικανότητά του να το ερμηνεύει. Η υλική πραγμ ατικότητα υπερτερεί των ιδεών και

198

TERRY EAGLETON

υπό μία άλλη έννοια. Ό ταν ο Μ αρξ μιλάει γ ια συνεί­ δηση. δεν εννοεί π άντοτε τις ιδέες και τις α ξίες που είναι σύμφυτες με τις καθημερινές δραστηριότητές μας. Ορισμένες φορές εννοεί π ιο επίσημα συστήματα εννοιών: το δίκαιο, την επιστήμη, την πολιτική κτλ. Και υποστηρίζει ότι σε τελική ανάλυση αυτές οι μορ­ φές σκέψης καθορίζονται α πό την κοινωνική π ρ α γ ­ ματικότητα. Σ ’ αυτό μάλιστα συνίσταται το διάσημο μαρξικό δ ό γμ α π ερ ί βάσης και επ οικ ο δο μ ήμ α το ς, το οποίο έχει γίνει συχνά αντικείμενο λοιδορίας. Ο Μ αρξ το σ κιαγραφ εί ως εξής: Κατά την κοινωνική παραγωγή της ύπαρξής τους οι άνθρωποι εντάσσονται πάντοτε σ’ ένα συγκε­ κριμένο πλαίσιο σχέσεων που είναι ανεξάρτητες από τη βούλησή τους. Πρόκειται για σχέσεις π α ­ ραγωγής, οι οποίες ταιριάζουν στο εκάστοτε δε­ δομένο στάδιο ανάπτυξης των υλικών παρα γω ­ γικών δυνάμεων. Το σύνολο αυτών των σχέσεων παραγωγής συνιστά την οικονομική δομή της κοι­ νωνίας, το πραγματικό θεμέλιο επάνω στο οποίο δημιουργείται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδό­ μημα και στο οποίο αντιστοιχούν συγκεκριμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης.19 Λ έγοντας ο Μ αρξ «οικονομική δομή» ή «βάση», εν­ νοεί τις δυνά μεις και τις σχέσεις π αρα γω γή ς· λέγο­ ντας «εποικοδόμημα», εννοεί θεσμούς σαν το κρά ­ τος. το δίκ αιο, την πολιτική, τη θρησκεία κα ι την κουλτούρα. Κ ατά την ά ποψ ή του, η λ ειτου ρ γία τω ν θεσμών

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

199

αυτών συνίσταται στην υποστήριξη της «βάσης», δη­ λαδή του κρατούντος ταξικού συστήματος. Κ άποιοι α πό αυτούς, όπω ς η κουλτούρα και η θρησκεία, επ ιτελούν τη λειτου ρ γία τους ως επ ί το πλείστον π α ­ ράγοντας ιδέες που νομιμοποιούν το σύστημα. Αυτό είναι γνω στό ως ιδεολογία. «Οι ιδέες της άρχουσας τά ξης», γρ ά φ ει ο Μ αρξ στη Γερμανική ιδ εο λ ο γ ία , «α ποτελούν σε κάθε εποχή τις άρχουσες ιδέες». Λό­ γου χάριν. θα ήταν άκρως ιδιόρρυθμη -το υ λ ά χ ισ το ν μια α κμά ζουσα φ εουδαρχική κοινω νία στην ο π ο ία θα κυκλοφορούσαν κυρίω ς σφ όδρα α ντιφ εουδα ρχικές ιδέες. Ό π ω ς είδαμε, ο Μ αρξ π ίσ τευε ότι εκείνοι π ου ελέγχουν την υλική π α ρ α γω γή ελέγχουν κα τά κανόνα και την πνευματική π αρ α γω γή . Σήμερα, σε μια εποχή μεγιστάνω ν του τύ που και βαρόνων των ΜΜΕ. αυτή η θέση του Μ αρξ είναι ακόμη π ιο π ε ι­ στική α π ’ ό,τι στην εποχή του. Ε π ειδή το μοντέλο της βάσης κα ι το υ επ ο ικ ο ­ δομήματος έχει χλευαστεί ασύστολα α πό κά ποιους επ ικ ρ ιτές του Μαρξ, αλλά ακόμη και α πό κά ποιους υποστηρικτές του. θεωρώ ως πνεύ μ α α ντιλογίας ότι οφείλω να πω έναν καλό λόγο γ ι ’ αυτό. Ενίοτε το μοντέλο κατακρίνεται ως υπερβολικά στατικό· όμως όλα τα μοντέλα είναι στατικά, όπω ς και α πλουστευτικά. Ο Μ αρξ δεν εννοεί ότι υπάρχουν δύο εντελώς ξεχω ρ ιστές σ φ α ίρ ες κοινωνικής ζωής. Τουναντίον, α υ τές α λλ η λ ο δ ια π λ έκ ο ντα ι σε ση μ αντικό βαθμό. Μ πορεί η βάση να γεννά ει το εποικοδόμημα, αλλά και το εποικοδόμημα δια δρ αμ α τίζει σημαντικό ρόλο στην επιβίωση και την ανα παρα γω γή της βάσης. Χω­ ρίς την υποστήριξη του κράτους, του νομικού συστή­

200

TERRY EAGLETON

μ ατος και τω ν πολιτικώ ν κομμάτω ν και χω ρίς την κυκλοφορία φιλοκαπιταλιστικών ιδεών α πό τα ΜΜΕ και άλλους φορείς, το σημερινό σύστημα ιδιοκτησίας θα ήταν ίσως κά π ω ς π ιο επ ισ φ α λές α π ’ ό,τι είναι. Κ α τά τη γνώ μη του Μαρξ, αυτή η αλληλεξάρτηση ήταν ακόμη π ιο έκδηλη στις προκ απ ιταλ ισ τικ ές κοι­ νωνίες. όπου το δίκαιο, η θρησκεία, η πολιτική, η οι­ κογενειακή συγγένεια και το κράτος δια δραμ ά τιζα ν ζωτικό ρόλο στην υπόθεση της υλικής παρα γω γή ς. Κι ούτε μπορούμε να πούμε ότι το εποικοδόμημα είναι δευτερεύον σε σχέση με τη βάση επειδή είναι κα τά κάποιον τρόπο λιγότερο πραγματικό. Οι φυλα ­ κές, οι ναοί, τα σχολεία και οι τηλεοπτικοί σταθμοί δεν υσ τερούν καθόλου σε π ρ α γ μ α τικ ό τη τα έναντι των τραπεζών και των ανθρακωρυχείων. Ίσω ς η βάση να είναι π ιο σημαντική α πό το εποικοδόμημα· αλλά α π ό π ο ια άποψ η; Η τέχνη είναι π ιο σημαντική γ ια την πνευματική ευημερία της ανθρω πότητας α π ’ ό,τι η εφεύρεση μιας νέας σοκολάτας, κι όμως η τελευ­ τα ία συνήθως εκλαμβάνεται ως μέρος της βάσης ενώ η πρώ τη όχι. Η βάση είναι π ιο σημαντική, θα έλεγαν οι μαρξιστές, υπό την έννοια ότι οι αληθινά κοσμογονικές ιστορικές α λλα γές οφ είλονται κα τά κύριο λόγο στις υλικές δυνάμεις, όχι στις ιδέες ή τις π ε ­ ποιθήσεις. Οι ιδ έ ες κα ι οι π επ ο ιθ ή σ ε ις μ π ο ρ εί να έχουν τρομερή επιρροή· όμως οι υλισ τές προβάλλουν το επ ιχείρ η μ α ότι α υ τές α ποκ τούν αληθινά ιστορική δύναμη μόνο όταν είναι εναρμονισμένες με ισχυρά υλικά συμφέροντα. Μ πορεί ο Όμηρος να βλέπει τον Τρωικό Πόλεμο υπ ό το π ρ ίσ μ α της τιμής, της α ν ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

201

δρ είας, της θεϊκής π ρόνοια ς κτλ., αλλά ο α ρ χα ίο ς Έ λληνας ιστορικός Θουκυδίδης, ακραιφνής υλιστής με τον δικό του τρόπο, επ ισ ημ α ίνει νηφ άλια ότι η σύγκρουση παρα τά θη κε τόσο πολύ εξα ιτία ς της έλ­ λειψ ης πόρω ν και της συνήθειας τω ν Ελλήνων να διακόπτουν τις εχθροπραξίες γ ια να καλλιεργούν τη γη ή γ ια να κάνουν επ ιδρ ομ ές στις γύρω περιοχές. Ο Θουκυδίδης θεωρεί επίσης ότι το όλο σύστημα της ελληνικής ισχύος βασιζόταν στην ανάπτυξη της ν α υ­ σιπλοΐας και τη συνακόλουθη συσσώρευση πλούτου α πό το εμπόριο. Οι υλιστικές θεωρήσεις της ιστορίας υπήρχαν πολύ πριν α πό τον Μαρξ. Επίσης, θα μ π ορού σ α μ ε να π ο ύ μ ε ότι α ρ κ ετά μ εγά λ ος α ρ ιθ μ ό ς θεσμώ ν α νήκει τα υτό χρ ο ν α κα ι στη βάση και στο εποικοδόμημα. Οι αναγεννημένες εκκλησίες στις Ηνωμένες Π ολιτείες αποτελούν ερ ­ γ ο σ τά σ ια π α ρ α γω γή ς ιδεολογία ς αλλά και ά κρω ς επ ικ ε ρ δ ε ίς επ ιχ ειρ ή σ εις. Το ίδιο ισχύει γ ια το υ ς εκ δοτικούς οίκους, τα ΜΜΕ και την κινημ α τογρα ­ φική βιομηχανία. Κ άποια αμερικανικά πανεπισ τήμια α ποτελούν τερ ά σ τιες κ ερ δοσ κοπ ικ ές επ ιχειρ ή σ εις και συγχρόνω ς ερ γοσ τά σ ια π α ρ α γω γή ς γνώ σης. Ο πρίγ κ ιπ α ς Κάρολος υπά ρχει κα τά κύριο λόγο γ ια να εμπνέει σεβασμό στον βρετανικό λαό, αλλά π α ρ ά λ ­ ληλα α ποκομίζει σημαντικό κέρδος α π ό τη δ ιε κ π ε­ ραίωση του ρόλου του. Σίγουρα πάντω ς η βάση και το εποικοδόμημα δεν περιλαμβάνουν όλη την ανθρώπινη ύπαρξη. Αναρίθ­ μητα π ρ ά γ μ α τα δεν ανήκουν ούτε στην υλική π α ρ α ­ γωγή ούτε στο λεγόμενο εποικοδόμημα. Η γλώσσα, ο έρωτας, το κνημιαίο οστούν, ο πλανήτης Αφροδίτη, η

202

TERRY EAGLETON

πικρή μεταμέλεια, το να χορεύεις ταγκό και το Νορθ Γιορκσάιρ Μ ουρς20 είναι λίγα μόνο π α ρ α δ είγ μ α τα . Ο μαρξισμός, όπ ω ς είδαμε, δεν είναι «θεω ρ ία των πάντω ν». Είναι ωστόσο αλήθεια ότι μπορεί κανείς να συναντήσει τις π ιο α πίθα νες συνδέσεις ανάμεσα στην ταξική πάλη και την κουλτούρα. Ο έρω τας σχε­ τίζεται με την υλική βάση, καθώς πολύ συχνά οδηγεί στην π α ρ α γω γή εκείνων των εν δυνάμει νέων πηγών εργατικής δύναμης οι οποίες είναι γνω στές ως π α ι­ διά. Οι οδοντίατροι ανέφεραν κα τά τη διά ρκεια της οικονομικής κρίσης του 2008 αξιοσημείωτη αύξηση των πόνω ν στη σια γόνα οι οποίοι οφείλονταν στο τρίξιμο των δοντιώ ν λόγω ά γχους. Το σφίξιμο των δοντιώ ν α π έν α ντι σε μ ια συμφορά προ φ α νώ ς δεν α ποτελεί πλέον μεταφορά. Ό ταν ο μυθιστοριογράφος Μαρσέλ Προυστ βρισκόταν ακόμη στη μήτρα, η καλοαναθρεμμένη μητέρα του υπέφ ερε α πό μεγάλο ά γχος εξα ιτία ς του ξεσ πάσματος της σοσιαλιστικής Κ ομ ούνας του Π αρισιού· κα ι ορισ μ ένοι εικά ζουν ότι αυτό το ά γχος προκάλεσε το χρόνιο άσθμα του Προυστ. Σύμφωνα με μια άλλη θεωρία, οι εξαιρετικά μακροσκελείς και περίπλοκες προτάσεις του Προυστ αποτελούν ένα είδος ψυχολογικής αντιστάθμισης της ανα π νευ σ τική ς δυσ κολία ς του. Δηλαδή, η σύνταξη του Π ρουστ σχετίζετα ι με την Κ ομούνα του Π αρι­ σιού. Αν το μαρξικό μοντέλο υπονοεί ότι το επ ο ικ ο δό ­ μημα δημιουργήθηκε γ ια να επιτελέσ ει τις λειτουρ­ γ ίε ς π ου επ ιτελεί, τότε είναι σ ίγουρα εσφαλμένο. Μ πορεί να ισχύει κάτι τέτοιο στην περ ίπ τω σ η του κράτους, αλλά όχι της τέχνης. Και ούτε μπορούμε να

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

203

πούμε ότι όλες οι δραστηριότητες των σχολείων, των εφημερίδων, τω ν εκκλησιών και του κράτους υ π ο ­ στηρίζουν το εκάστοτε κοινωνικό σύστημα. Ό ταν τα σχολεία διδάσκουν τα νήπια να δένουν τα κορδόνια τους ή οι τη λεοπ τικοί σταθμοί μ ετα δίδο υ ν δελτία κα ιρού δεν λειτου ρ γού ν με κανέναν τρ ό π ο με τη λογική του εποικοδομήματος. Δεν δρουν ως στυλοβάτες των σχέσεων π α ρ α γω γή ς. Το κράτος στέλνει τις ειδικ ές δυνά μ εις του να χτυπήσουν ανθρώ πους που διαδηλώνουν γ ια την ειρήνη, αλλά η αστυνομία αναζητεί επίσης εξαφανισμένα π α ιδ ιά . Ό ταν οι λαϊκίστικες εφ ημερίδες κατηγορούν τους μετανάσ τες, δρουν με τη λογική του εποικοδομήματος· όταν πάλι γράφ ουν γ ια α υτοκινητιστικά δυστυχήματα, μάλλον όχι. (Πάντως οι ειδήσεις που αναφέρονται σε αυτοκινητιστικά δυσ τυχή μ ατα μπορεί κάλλιστα να χρη­ σιμοποιηθούν κα ι κα τά του συστήματος. Λ έγετα ι ότι στην α ίθουσ α σύνταξης τη ς Daily Worker, της π α λ ιά ς εφ η μ ερ ίδ α ς του Κ ομουνιστικού Κ όμματος Βρετανίας, τύ χα ινε ενίοτε οι συντάκτες π ου έγ ρ α ­ φαν γ ια αυτοκινητιστικά να λαμβάνουν την οδηγία: «Α νά δειξε την τα ξικ ή του διά σταση , σύ ντρ ο φ ε» .) Το να δια κη ρύσ σει λοιπόν κ α νείς ότι τα σχολεία, οι εκκλησίες ή οι τηλεοπτικοί σταθμοί ανήκουν στο εποικοδόμημα είναι π α ρα πλανητικό. Μ πορούμε να σκεφτούμε το εποικοδόμημα λιγότερο ως τό π ο και περισσότερο ως σύνολο πρακτικώ ν. Πιθανόν ο ίδιος ο Μ αρξ να μην το σκεφτόταν έτσι το εποικοδόμημα, πρόκειται όμως γ ια μια χρήσιμη περ αιτέρ ω επ εξερ ­ γα σ ία της θεώρησής του. Είναι μάλλον αλήθεια ότι κ α τ’ αρχήν μπορεί οτι­

204

TERRY EAGLETON

δήπ οτε να χρησιμοποιηθεί γ ια να στηρίξει το υ φ ι­ στάμενο σύστημα. Αν ένας τηλεοπτικός π αρουσια στής δελτίου καιρού υποβαθμίσει την επικινδυνότητα ενός ανεμοστρόβιλου γ ια να μη ρίξει το ηθικό των τηλεθεατών του, αφού συνήθως οι μελαγχολικοί π ο ­ λίτες δεν δουλεύουν τόσο σκληρά όσο οι ευδιάθετοι. τότε δρα ως πρά κτορ ας των κυρίαρχων δυνάμεων. (Ε πικρατεί γενικά μια περίεργη πεποίθηση ότι η κα ­ τή φ εια είναι π ολιτικ ά α να τρεπτική , πολλώ μάλλον στις παθολογικά οπτιμ ιστικές Ηνωμένες Π ολιτείες.) Σε γενικές γραμμές, ωστόσο, θα λέγαμε ότι αυτοί οι θεσμοί α πό κά π οιες α πόψ εις συμπεριφέρονται κ α τ’ αυτόν τον τρόπο και α πό άλλες όχι. Μ πορεί επίσης να σ υ μ περιφ έροντα ι έτσι ορισμένες φορές και ά λ­ λες όχι. Οπότε ένας θεσμός μπορεί να λειτουργεί με τη λογική του εποικοδομήματος την Τετάρτη, αλλά όχι την Π αρασκευή. Η λέξη « επ ο ικ ο δ ό μ η μ α » μ ας προσκαλεί να τοποθετήσουμε μια π ρα κτική σ ’ ένα συγκεκριμένο πλαίσιο. Πρόκειται γ ια σχεσιακό όρο, ο οπ οίος ρ ω τά ει τι λ ε ιτου ρ γία επ ιτελ εί ένα είδος δ ρασ τηριότη τας σε σχέση μ ’ ένα άλλο. Ό π ω ς υ π ο ­ στηρίζει ο Τζ. Α. Κοέν, εξηγεί ορισμένους μη οικο­ νομικούς θεσμούς υπ ό το πρίσ μ α της οικονομίας.21 Αλλά δεν εξηγεί όλους τους θεσμούς τέτοιου είδους ούτε όλες τις λειτουργίες τους ούτε τους λόγους γ ια τους οποίους προέκυψαν. Π άντως ο Μ αρξ εννοεί κάτι π ιο ουσιαστικό. Το ζήτημα δεν είναι να υπαχθούν κά π οια π ρά γμ α τα στο επ οικ οδόμημ α και άλλα όχι, όπ ω ς δηλαδή κ ά π ο ια μήλα ανήκουν στην π οικιλία russet και άλλα όχι. Το ζήτημα είναι ότι αν εξετάσουμε το δίκαιο, την π ο λι­

ΓΙΑΤΙ Ο MAP! ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

205

τική, τη θρησκεία, την εκπαίδευση και την κουλτούρα των ταξικώ ν κοινωνιών, θα α νακαλύψ ουμε ότι όλα α υτά δρουν ως επ ί το πλείστον ενισχυτικά π ρο ς την εκάστοτε κρατούσα κοινωνική τάξη πραγμάτω ν. Και δεν θα ’π ρ ε π ε να α να μένουμε κ ά τι λιγότερο. Δεν υπά ρχει κα π ιτα λιστικός πολιτισμός στο πλαίσιο του οποίου το δίκ αιο να α πα γορ εύ ει την ιδιωτική ιδιο­ κτησία ή το εκ πα ιδ ευ τικό σύστημα να κ α τα το π ίζει τα κ τικ ά τα π α ιδ ιά σ χετικά με τα δ εινά του οικο­ νομικού α νταγω νισμού. Είναι αλήθεια ότι συχνά η τέχνη και η λογοτεχνία ασκούν βα θιά κριτική στην καθεστηκυία τάξη πρα γμ άτω ν. Σε καμία περίπτω ση δεν μπορούμε να π ούμ ε ότι ο Σέλλεϋ, ο Μ πλέικ, η Μέρυ Γούλλστονκραφτ, η'Ε μιλυ Μ προντέ, ο Ντίκενς, ο Τζορτζ Ό ρ γουελ κα ι ο Ντ. X. Λ όρενς ασκούσαν ασύστολη π ρ ο π α γ ά ν δ α υ π έρ της ά ρ χουσα ς τάξης. Ό ταν όμως εξετάζουμ ε την α γγλική λογοτεχνία ως όλον, δ ια π ιστώ νουμ ε ότι η κριτική της κα τά της κοι­ νωνικής τά ξης πρα γμ άτω ν σπ ανίω ς φ τάνει στο ση­ μείο να αμφισβητήσει το ιδιοκτησιακό σύστημα. Στις Θεωρίες για την υπερα ξία ο Μ αρξ α ναφέρεται στην τέχνη ως «ελεύθερη πνευματική π α ρ α γω γή » και την αντιδιασ τέλλει με την π α ρ α γω γή ιδεολογίας. Είναι ίσως π ιο ακριβές να πούμε ότι η τέχνη περιλαμβάνει και τα δύο. Σ το μ υθ ισ τόρ η μ α του Τ όμα ς Χ άρντυ Τζουντ ο Α φ α νή ς,22 ο Τ ζουντ Φόλεϋ, ένα ς φ τω χό ς κ α λλ ιτέ­ χνης που ζει στην εργατική γειτονιά της Οξφόρδης, η οποία ονομάζεται Τζέρικο, θεωρεί ότι το π επρω μένο του δεν β ρίσ κεται α νά μεσα σ τα μ εγαλ ο πρ επ ή κ τί­ ρια του π ανεπ ισ τημίου, αλλά « σ τις φτω χογειτονιές

TERRY EAGLETON

τω ν εργατώ ν, όπ ου κατοικούσε κι ο ίδιος, π ερ νώ ­ ντα ς α πα ρατήρητος α πό τους επ ισ κ έπ τες και τους π ανηγυ ριώ τες π ου έρχονταν να δουν την πόλη. αν και χω ρίς αυτού ς τους ερ γά τες δεν θα μπορούσαν να διαβάζουν οι μελετητές ούτε να ζουν οι σ το χα ­ σ τ ές» (Μ έρος 2, Κεφ. 6). Ά ραγε α υτό το σ η μ αί­ νον α π ό σ π α σ μ α εκ φ ρ ά ζει το μ α ρξικό δ ό γμ α π ερ ί βάσης και εποικ οδομήμ α τος; Ό χι α κριβώ ς. Δ ιέπετα ι α π ό υλιστικό π νεύμα και α να δεικνύει το γ εγ ο ­ νός ότι δεν μπορεί να υπά ρξει πνευματική εργασ ία χωρίς χειρω νακτική εργασ ία. Το Π ανεπιστήμιο της Οξφόρδης α ποτελεί το «επ οικ οδόμημ α » επάνω στη «βάση» της Τζέρικο. Αν οι α καδημαϊκοί ήταν α να ­ γκασμένοι να είναι παράλληλα μάγειρες, υδρ α υλ ι­ κοί, οικοδόμοι, τυ πογρ άφ οι κτλ.. δεν θα είχαν χρόνο να μελετούν. Κάθε φ ιλοσοφικό έργο π ρ ο ϋ π ο θ έτει έναν αφανή στρατό χειρω νακτώ ν εργαζομένων, και το ίδιο ακριβώς ισχύει γ ια κάθε μουσική συμφω νία ή καθεδρικό ναό. Αλλά ο Μαρξ, όπω ς είδαμε, εννοεί κάτι περισσότερο. Το θέμα δεν είναι μόνο ότι γ ια να μελετήσεις Πλάτωνα π ρέπει να τρως. Είναι και ότι ο τρόπος οργάνωσης της υλικής π αρ α γω γή ς επηρεάζει τον τρόπο σκέψης σου γύρω α πό τον Πλάτωνα. Το κρίσιμο σημείο εν π ροκ ειμ ένω δεν είνα ι το γεγονός ότι η Οξφόρδη α ποτελεί χώρο π α ρ α γω γή ς σκέψης, αλλά η φύση της σκέψ ης π ο υ π α ρ ά γ ε τ α ι εκεί. Η σκέψη των οξφορδιανών ακαδημαϊκών, όπω ς όλων, διαμορφώ νεται α πό τις υλικές πρα γμ ατικ ό τη ­ τες της εποχής τους. Στην π λειονότητά το υ ς είναι α πίθανο να ερμηνεύσουν τον Πλάτωνα, ή οποιονδήπ οτε άλλο συγγραφέα, με τρόπο που να υπονομεύει

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

207

τα δικαιώ ματα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, την ανάγκη γ ια κοινωνική ομαλότητα κτλ. Ό ταν ο Τζουντ γ ρ ά ­ φει μια απεγνω σμένη επιστολή στον διευθυντή ενός κολεγίου της Οξφόρδης, με την ο π ο ία τον ρ ω τά ει π ώ ς θα μ π ορού σε να φοιτή σει εκεί, λα μ β ά νει ως απάντηση τη συμβουλή ότι ένας εργαζόμενος σαν κι αυτόν θα ήταν καλύτερα να μην προσπαθήσει κάτι τέτοιο. (Η ειρω νεία είναι ότι ο ίδιος ο Χάρντυ π ιθ α ­ νότα τα συμφω νεί μ ’ αυτή τη συμβουλή, αν και όχι με τους λόγους γ ια τους οποίους δόθηκε.) Ε ίναι όμω ς α νά γκη να υπ ά ρ χο υ ν επ ο ικ ο δ ο μ ή ­ ματα; Πρόκειται, να σημειώσουμε, γ ια διαφ ορετικό ερ ώ τημα α π ό το γ ια τ ί να έχουμ ε τέχνη ή δ ίκ α ιο ή θρησκεία. Οι α π α ν τή σ εις στο δεύτερ ο ερώ τημα είναι πολλές. Το π ρώ το ισοδυνα μεί με το: « Γ ια τί τόσο μεγάλο μέρος της τέχνης, του δικαίου και της θρησκείας νομιμ οπ οιεί το υφ ιστά μ ενο σύστημ α;». Η α πά ντησ η, εν ολίγοις, είνα ι ότι η « β ά σ η» γ ε ν ­ νάει διαιρέσεις. Επειδή δ ιέπ ετα ι α πό εκμετάλλευση, εγείρει πολλές συγκρούσεις. Και ο ρόλος των επ ο ι­ κοδομημάτων συ νίστατα ι στο να ρυθμίζουν και να επικυρώνουν αυτές τις συγκρούσεις. Τα εποικοδομή­ μα τα είναι α να γκα ία επ ειδή υπά ρχει εκμετάλλευση. Αν δεν υπήρχε, π ά λ ι θα είχα μ ε τέχνη, δ ίκ α ιο και ίσως ακόμη και θρησκεία. Αλλά δεν θα επιτελούσαν τον εν λόγω βρόμικο σκοπό: χω ρίς τέτο ιο υ είδους περιορισμούς, θα λειτουργούσαν πολύ πιο ελεύθερα. Το μοντέλο βάσης-εποικοδομήματος είναι κάθετο. Ωστόσο μπορεί κανείς να το σκεφτεί και οριζόντια. Έ τσι. η βάση μπορεί να θεωρηθεί το εξω τερικό όριο των πολιτικών δυνατοτήτων. Προβάλλει την έσχατη

208

TERRY EAGLETON

α ντίστασ η σ τις α π α ιτή σ ε ις μ α ς - α ρ νείτα ι να ενδώ σει, ακόμη κα ι όταν έχει επ ιτευ χ θ εί κάθε άλλο είδος μεταρρύθμισης. Άρα το μοντέλο έχει πολιτική σημασία. Διδάσκει κάποιον που θεωρεί ότι η ριζική κοινωνική αλλαγή μπορεί να πρα γμ ατοποιηθεί απλά μέσω της αλλαγής των ιδεών των ανθρώπων ή μέσω της δημιουργίας ενός καινούριου πολιτικού κόμματος π ω ς α υτά τα π ρ ά γ μ α τα μπορεί μεν να παίζουν συ­ χνά κρίσιμο ρόλο, αλλά δεν α ποτελούν τους καθορι­ στικούς π α ρ ά γοντες στη ζωή των ανθρώπων. Οπότε α υτός ο κάποιος θα μπορούσε να προσανατολίσει εκ νέου τις π ροσ πά θειές του σε κάποιον π ιο α ποδοτικό στόχο. Η βάση αντιπροσωπεύει το τελικό εμπόδιο, το οποίο πασχίζει συνεχώς να υπερβεί μια σοσιαλιστική πολιτική. Α ποτελεί, όπ ω ς λένε οι Α μερικανοί, την ουσ ία της τελ ευτα ία ς. Κι επ ειδή μερικές φορές οι Αμερικανοί λέγοντας «ουσ ία »23 εννοούν «χρήματα», αυτό μας δείχνει πόσο μεγάλος αριθμός πολιτών της Γης των Ελευθέρων είναι ακουσίω ς μ α ρξιστές. Το κα τά λα βα αυτό πριν α π ό μερικά χρόνια, όταν οδη­ γούσαμε με τον π ρόεδρο του Τμήματος Καλών Τε­ χνών ενός κρατικού πανεπιστημίου στις μεσοδυτικές Ηνωμένες Πολιτείες δ ίπ λα α πό ολάνθιστα, πυκνοφυτεμένα χω ρά φ ια αραβόσιτου. Κ οίταξε τον καρπερό α υτό πλούτο και σχολίασε: «Θ α ’ναι καλή η σοδειά φ έτος. Μ πορεί κα ι να βγάλω α π ’ α υτό δ υ ο -τρ εις θέσεις βοηθών καθηγητή». Οι υλισ τές λοιπόν δεν είναι ά ψ υ χα π λ ά σ μ α τα . Κι ότα ν τυ χα ίνει να είναι, α υτό δεν οφ είλ ετα ι α π α ­ ρ α ίτη τα στο ότι είναι υλισ τές. Ο Μ αρξ ήταν ένας

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

209

τρομερά μορφω μένος κληρονόμος της μεγάλης κεν τροευρω πα ϊκή ς παράδοσης, ο ο π οίο ς λαχταρούσε να ξεμπερδέψ ει με τις «οικονομικές μ π ο ύρ δες» του Κ εφ α λ α ίο υ , όπω ς έλεγε δηκτικά, γ ια να γρ άψ ει το μεγάλο βιβλίο του επάνω στον Μ παλζάκ. Δυστυχώς γ ια εκείνον, αλλά ίσω ς ευ τυχώ ς γ ια εμ άς, δεν το έκανε ποτέ. Κ ά π οτε δήλωσε ότι είχε θυσιάσει την υγεία, την ευτυχία και την οικογένειά του στον βωμό του Κ εφ α λα ίο υ , γ ια τί δεν μπορούσε να φερθεί σαν « β ό δ ι» και να γ υρ ίσ ει την π λά τη του στα βάσανα της ανθρωπότητας.'24 Παρατήρησε επίσης ότι κανένας πριν α π ό τον ίδιο δεν είχε γρ ά ψ ει τόσο πολλά γύρω α πό το χρήμα ενώ διέθετε τόσο λίγο. Σαν άνθρωπος, ήταν παθιασμένος, σατιρικός κα ι πνευματώ δης, ένα ακατάβλητο πνεύ μ α γ εμ ά το κέφι, εγκα ρδιότη τα και ά γρ ια κριτική διάθεση, το οποίο επιβίω νε σε π είσ μ α τόσο της τρ ομερή ς φ τώ χ εια ς όσο κα ι της χρ ό νια ς κακής υ γ εία ς .25 Ή ταν, φυσικά, α θεϊστής· αλλά δεν χ ρ ειά ζ ετα ι να είνα ι κα νείς θρησκευόμενος γ ια να είναι πνευματικός, και στο έργο του ο Μ αρξ εκκοσμίκευσε και αφομοίω σε ορισμένα μ εγάλ α θέμ ατα του ιουδαϊσμού - τη δικαιοσύνη, τη χειραφέτηση, τη β α σιλεία της ειρήνης και της α φ θονία ς, την ημέρα της Κρίσης, την ιστορία ως αφήγηση απελευθέρωσης, την α πολύτρω ση όχι α πλ ώ ς του α τόμ ου αλλά ενός ολόκληρου απόκληρου λαού. Κληρονόμησε επίσ ης την εβραϊκή εχθρικότητα α π έν α ντι στα είδω λα, τα φ ετίχ και τη σκλαβιά των ψευδαισθήσεων. Όσον αφορά τη θρησκεία, αξίζει να σημειώσουμε ότι υπάρχουν εβραίοι μαρξιστές, ισλαμιστές μ α ρξι­ στές και χρισ τια νοί μ α ρξιστές π ο υ πρεσβεύουν τη

210

TERRY EAGLETON

λεγάμενη θεολογία της απελευθέρω σης. Όλοι τους είναι υλισ τές υπ ό την έννοια που έδινε στη λέξη ο Μ αρξ. Η Έ λ εα νορ Μαρξ, κόρη του Μαρξ, α ν α φ έ­ ρει ότι ο π α τέ ρ α ς της είχε π ει κά π οτε στη μητέρα της π ω ς αν ήθελε «να ικανοποιήσει τις μεταφυσικές α νά γκες τη ς» έπ ρ επ ε ν ’ α νατρέξει στους εβραίους π ροφ ήτες αντί να προσ βλέπει στην Κοσμική Ε τα ι­ ρεία,'26 στις συγκεντρώσεις της οπ οία ς ενίοτε συμμε­ τείχε.27 Ο μαρξικός υλισμός δεν α ποτελεί ένα σύνολο δηλώσεων σχετικά με τον κόσμο, όπω ς «Τα π ά ν τα είναι φ τια γμ ένα α πό ά τομα» ή «Δεν υπάρχει Θεός». Π ρόκειται γ ια μια θεωρία που π ερ ιγρ ά φ ει π ώ ς λει­ τουργούν τα ιστορικά ζώα. Ο Μαρξ, π ισ τός στην ιουδαϊκή κληρονομιά του, ενδιαφερόταν έντονα γ ια την ηθική. Δεν σκόπευε να γρ άψ ει μόνο γ ια τον Μ παλζάκ, μετά το Κ εφ ά λ α ιο , αλλά και περί ηθικής. Κ αταρρίπτεται λοιπόν ο μύθος ότι ήταν ένας στυγνός αμοραλιστής που προσ έγγιζε την κοινωνία καθαρά επιστημονικά. Δύσκολο να συμπεράνεις κάτι τέτοιο γ ια έναν άνθρωπο που γράφ ει ότι η κα πιτα λιστική κοινωνία «έχει διαλύσει όλους τους α υθεντικούς δεσμ ούς μετα ξύ των ανθρώπων, για να τους αντικαταστήσει με την ιδιοτέλεια και τη συμφεροντολογική ανάγκη, κι έχει μ ετα τρ έψ ει τον κόσμο τω ν ανθρ ώ π ω ν σ ’ έναν κόσμο εγω ισ τικώ ν ατόμων που εχθρεύονται το ένα το άλλο».28 Ο Μαρξ π ίσ τευε π ω ς η ηθική που δ ιέπ ει την κα πιτα λιστική κοινωνία -δηλαδή, θα σου φανώ χρήσιμος μόνο υπό την προϋπόθεσ η ότι θα αποκομίσω κά π ο ιο κέρδος α π ’ α υ τό - στοιχειοθετεί έναν βδελυρό τρόπο ζωής. Δεν φερόμαστε κ α τ’ αυτόν τον τρόπο στους φίλους

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

211

και τα π α ιδ ιά μας, άρα γ ια τί να τον θεωρούμε α π ό ­ λυτα φυσική συμπεριφορά προς τους συνανθρώ πους μας στη σφ αίρα του δημόσιου βίου; Είναι αλήθεια ότι αρκετά συχνά ο Μ αρξ αποκηρύσσει την ηθική. Εννοεί όμως ότι α πο ρ ρ ίπτει εκείνο το είδος ιστορικής έρ ευ να ς π ου π α ρ α β λ έπ ει το υ ς υλικούς π α ρ ά γο ν τες γ ια να δώ σει π ρο τερ α ιό τη τα σε ηθικούς. Αυτό δεν λέγεται ηθική αλλά ηθικισμός. Ο ηθικισμός α π ο σ π ά τις «ηθικές α ξίες» α πό το όλο ιστορικό π λα ίσ ιο στο οποίο α υ τές εντά σσοντα ι κι έπ ειτα προβαίνει στη διατύπω ση απόλυτω ν ηθικών κρίσεων. Όμως μια αληθινά φιλοσοφική ηθική έρευνα εξετάζει όλες τις όψ εις μιας ανθρώ πινης κ α τά σ τα ­ σης. Α ρνείται να διαχω ρίσει τις αξίες, τις συ μ περ ι­ φορές. τις σχέσεις και τις χαρακτηρολογικές ποιότη­ τες των ανθρώπων α πό τις κοινωνικές και ιστορικές δυνά μ εις π ου τις διαμορφώ νουν. Έ τσι, δεν π έφ τε ι στην π α γ ίδ α της εσφαλμένης διάκρισης α νάμεσα σε ηθική κρίση α πό τη μία μεριά και επιστημονική α νά ­ λυση α πό την άλλη. Μια αληθινή ηθική κρίση π ρ έπ ει να εξετάζει όλα τα σχετικά γεγονότα με τη μέγιστη δυνατή προσοχή. Υπ’ αυτή την έννοια, ο Μ αρξ ήταν, αν και όχι πάντοτε ενσυνείδητα, αληθινός ηθικός επ ί­ γονος του Αριστοτέλη. Επιπλέον, ο Μαρξ ανήκε στη μεγάλη αριστοτελική παράδοση σύμφω να με την οπ οία η ηθική δεν είναι π ρω τίστω ς υπόθεση νόμων, υποχρεώσεων, κω δίκων και απαγορεύσεω ν, αλλά α φορά το π ώ ς μπορεί να επ ιτευ χ θ εί στον μ έγισ το βαθμό η ελεύθερη α υ το ­ πραγμάτω ση του ανθρώπου. Η ηθική κατά τον Μαρξ συνίσταται στο να χαίρεσαι και να απολαμβάνεις τον

212

TERRY EAGLETON

εαυτό σου. Αλλά δεδομένου ότι κανένας δεν μπορεί να ζήσει τη ζωή του απομονωμένος, η ηθική σ υνεπά ­ γ ετα ι α να γκ α σ τικ ά και την πολιτική. Ακριβώς την ίδια γνώμη είχε και ο Αριστοτέλης. Το πνευμ ατικό αφορά π ρ ά γ μ α τι το αλλοκοσμικό. Όχι όμως το αλλοκοσμικό όπω ς το αντιλαμβάνονται οι κληρικοί. Πρόκειται γ ια τον άλλο κόσμο τον οποίο οι σοσ ια λισ τές προσ δοκούν να οικοδομήσουν στο μέλλον, στη θέση ενός κόσμου του οποίου η ημερο­ μηνία λήξης έχει σαφώ ς περ άσ ει. Ό ποιος δεν είναι αλλοκοσμικός υ π ’ α υτή την έννοια προ φ α νώ ς δεν έχει π άρ ει είδηση τι συμβαίνει γύρω του.

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΕΠΤΑ

Η πλέον παρωχημένη πτυχή του μαρξισμού είναι η εμμονή του με την κοινωνική τάξη. Οι μαρξιστές δεν έχουν αντιληφθεί ότι το κοινωνικό τοπίο έχει γίνει αγνώριστο σε σχέση με την εποχή κατά την οποία έγραφε ο Μαρξ. Συγκεκριμένα, η εργατική τάξη, για την οποία τρέφουν τη φαντασίωση ότι θα φέρει τον σοσιαλισμό, έχει εξαφανιστεί σχεδόν χωρίς ν ’ αφήσει ούτε ίχνος. Στον σημερινό κόσμο, η κοινωνική τάξη παίζει όλο και μικρότερο ρόλο, ενώ παρατηρείται όλο και μεγαλύτερη κοινωνική κινητικότητα. Η ταξική πάλη αποτελεί τόσο πα­ ρωχημένο θέμα συζήτησης όσο το κάψιμο αιρετι­ κών στην πυρά. Ο επαναστατικός εργάτης, όπως και ο διεστραμμένος καπιταλιστής με το ψηλό κα­ πέλο, είναι αποκύημα της φαντασίας του Μαρξ.

Είδαμε ότι οι μαρξιστές έχουν πρόβλημα με την ιδέα τη ς ο υ το π ία ς. Αυτός είναι ένα ς α π ό το υ ς λόγους

214

TERRY EAGLETON

γ ια τους οποίου ς δεν ενδίδουν στην ψ ευδαίσθηση ότι, μόνο και μόνο επειδή οι σημερινοί διευθύνοντες σύμβουλοι μπορεί να κυκλοφορούν με αθλητικά π α ­ πούτσια. ν ’ ακούν Rage Against the Machine και να παρακαλούν τους υπαλλήλους τους να τους νιώθουν σαν «μεγάλη οικογένεια», οι κοινωνικές τάξεις έχουν εξα φ α νισ τεί α π ό π ροσ ώ π ου γης. Ο μαρξισμός δεν ορίζει την κοινωνική τάξη με κριτήριο το ενδυματολογικό στιλ, το κοινωνικό γόητρο, το εισόδημα, την προφορά, το είδος απασχόλησης ή το αν στον τοίχο σου έχεις π ά π ιε ς ή π ίνα κες του Ντεγκά. Τόσοι και τόσοι άνθρωποι που αγω νίστηκαν και μερικές φορές έδω σ αν τη ζωή τους χάριν του σοσιαλισμού κα τά τους δύο τελευταίους αιώ νες δεν το έκαναν απλώ ς γ ια να θέσουν τέρμ α στον κοινωνικό σνομπισμό. Η γουστόζικη αμερικανική έννοια του «ταξισμού» μ οιάζει να υποδηλώ νει ότι η κοινωνική τάξη είναι κ α τά κύριο λόγο θέμα π ροσ ω π ικ ής στάσης. Η μ ε­ σαία τάξη δεν π ρ έπ ει να βλέπει περιφ ρονητικά την ερ γατικ ή τάξη, όπ ω ς και οι λευκοί δεν π ρ έ π ε ι να αισθάνονται ανώτεροι απέναντι στους Αφροαμερικανούς. Αλλά ο μαρξισμός δεν είναι θέμα προσω πικής στάσης. Η κοινωνική τάξη κα τά τον Μαρξ, όπ ω ς η αρετή κα τά τον Αριστοτέλη, δεν είναι θέμα του π ώ ς α ισ θάνεσαι αλλά του τι κάνεις. Ε ξα ρ τά ται α π ό τη θέση την οποία κατέχεις μέσα σ ’ έναν συγκεκριμένο τρ όπ ο π α ρ α γω γή ς - δούλος, α υτοα πα σχολούμ ενος μικροκαλλιεργητής, μισθωτής αγρότης, κεφ α λα ιο ύ­ χος. μ εγαλοεπενδυτής, πωλητής της εργατικ ής σου δύναμης, μικροϊδιοκτήτης κτλ. Δεν σημαίνει ότι ήρθε το τέλος του μαρξισμού επ ειδή οι Ιτονιανοί' έχουν

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

215

χαμηλώ σει τις μύτες τους, π ρ ίγ κ ιπ ες του βασιλικού οίκου ξερνούν στη μέση του δρόμου έξω α π ό κλαμπ ή κ ά π ο ιες π α λ ιό τερ ες μορφές τα ξικώ ν διακρίσεω ν έχουν εξασθενήσει α πό τον γενικής χρήσης διαλύτη που λέγεται χρήμα. Το γεγονός ότι τα μέλη της ευ­ ρ ω παϊκής α ριστοκρα τία ς θεωρούν τιμή τους να συ­ ναναστρέφονται τον Μικ Τζάγκερ δεν έχει ε π ’ ουδενί εγκαινιάσ ει την αταξική κοινωνία. Έ χουμ ε ακούσει πολλά γ ια την υποτιθέμενη εξα ­ φάνιση της ερ γα τικ ή ς τάξης. Αλλά π ριν κ α τ α π ια ­ στούμε μ ’ α υτό το θέμα, α ς δούμ ε τι ισχύει όσον αφορά τη, λιγότερο διαφημισμένη, υποτιθέμενη εξα ­ φάνιση της υψηλής μεσοαστικής ή ανώτερης μεσαίας τάξης. Κ ατά τον Πέρρυ Άντερσον, το είδος των αν­ θρώπων π ου έχουν π ερ ιγρ ά φ ει αλησμόνητα α πό μυθισ τορ ιογρ άφ ους σαν τον Μ αρσέλ Προυστ και τον Τόμας Μαν δεν υπάρχει π ια . « Σ ε γενικές γραμ μ ές», γρ ά φ ει ο Άντερσον, «η μεσοαστική τάξη ό π ω ς την ήξερε ο Μ ποντλέρ και ο Μαρξ, ο Ίψ εν και ο Ρεμπό, ο Γκροτς και ο Μ πρεχτ - ή ακόμη και ο Σαρτρ και ο Ο’ Χ ά ρ α - α ποτελεί παρελθόν». Πάντως ας μη σπεύσουν οι σοσιαλιστές να ενθουσιαστούν μ ’ αυτή την α να γγελ ία θανάτου. Γιατί, όπω ς σημειώνει ο Άντερ­ σον, «στη θέση αυτού του στέρεου αμφιθεάτρου βρί­ σκ ετα ι ένα ενυδρείο ρευστώ ν, φευγαλ έω ν μορφών - οι π α ρ α γω γοί και οι διευθυντές, οι επίτρο π ο ι και οι θυρωροί, οι δια χειρ ιστές και οι κερδοσκόποι του σύγχρονου κεφαλαίου: π α ρ ά γοντες ενός νομισ ματι­ κού συστήματος π ου δεν γνω ρίζει ούτε κοινωνικές μονιμότητες ούτε σταθερές ταυτότητες».'2 Η κοινω­ νική τάξη αλλάζει δια ρ κώ ς σύνθεση. Ωστόσο αυτό

216

TERRY EAGLETON

δεν σημαίνει ότι εξα φα νίζετα ι χω ρίς ν ’ αφήσει ούτε ίχνος. Εκ φύσεω ς ο καπιταλισμός α να τρέπ ει διακρίσεις, καταλύει ιεραρχίες και συνδυάζει φύρδην μίγδην με­ τα ξύ τους τις π ιο π οικίλες μορφές κοινωνικής ζωής. Δεν υ π ά ρ χε ι π ιο υβριδική κα ι π ιο π λο υρ α λιστική μορφή κοινωνικής ζωής. Όσον αφορά το π οιος α κρι­ βώς θα γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης, το σύστημα επιφ υλάσ σει στους π ά ντες μια α νεπίλη πτα ίση μ ε­ ταχείριση. Α πορ ρ ίπ τει την ιεράρχηση όσο ο πλέον ευσεβής μ ετα νεω τερισ τής, και τους α πο κ λεισμ ο ύς όσο ο πλέον ευσυνείδητος α γγλικ α ν ό ς εφ ημ έριος. Προσπαθεί με ζήλο να μην αφήσει κανέναν α π ’ έξω. Προκειμένου ν ’ α ποκ ομ ίσει κέρδος, α ντιμ ετω π ίζει μα ύρους και λευκούς, γ υν α ίκ ες και ά ντρες, νήπ ια κα ι ηλικιω μένους, γ ειτ ο νιές στο Γ ουέικφ ιλντ3 και α γροτικά χω ριά στη Σουμάτρα με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Ο μεγάλος ισοπεδω τής δεν είναι ο σοσιαλι­ σμός αλλά η εμπορευματική μορφή. Το εμ πόρευμ α δεν ενδιαφέρεται γ ια το αν ο δυνητικός καταναλωτής του πήγε καν σχολείο ή αν είναι ακαδημαϊκός. Ε π ι­ βάλλει, όπω ς είδαμε, ακριβώς εκείνη την ομοιομορ­ φ ία εναντίον της οπ οία ς στρέφ ετα ι ο Μαρξ. Δεν π ρ έ π ει λοιπόν να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι ο προηγμ ένος κ α π ιτα λισ μ ός τρ έφ ει α υ τα π ά τες α τα ξ ικ ό τη τα ς. Δεν π ρ ό κ ειτα ι α π λ ώ ς γ ια π ρ ο σ ω ­ π είο πίσω α π ό το οπ οίο το σύστη μα α π ο κ ρ ύ π τει την π ρ α γ μ α τικ ό τη τα τω ν ανισοτήτω ν του· π ρ ό κ ει­ τα ι γ ια εγγενές χαρακτηριστικό του κα πιτα λιστικού θηρίου. Πάντως υπά ρχει μεγάλη αντίθεση ανάμεσα στο ανεπίσημο και συντροφικό περιβάλλον του σ ύγ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

217

χρονου γρ α φ είο υ κα ι σ ’ ένα π α γ κ ό σ μ ιο σύστημα στο πλα ίσ ιο του οποίου οι δ ια κρ ίσ εις με βάση τον πλούτο και την εξουσία είναι π ιο έντονες α πό ποτέ. Μ πορεί σε ορισμένους τομείς της οικονομίας οι π α ­ λαιού τύ που ιεραρχίες να έχουν δώ σει τη θέση τους σε α π ο κ εν τρ ω μ έν ες, δ ικ τυ α κ ές, ο μ α δο κ εν τρ ικ ές. π ληρ οφ ορ ια κά πλούσιες, φ ιλικές, χ αλ αρ ές μορφές οργάνω σης. Ό μω ς το κεφ ά λα ιο π α ρ α μ έν ει σ υ γκ ε­ ντρωμένο σε λιγότερα χέρια α πό ποτέ. ενώ τα πλήθη τω ν ενδεώ ν και τω ν απόκληρω ν μ εγαλώ νουν ώ ρα με την ώρα. Ενώ ο διευθύνων σύμβουλος ισιώνει το τζιν του πάνω α πό τ ’ αθλητικά π α π ο ύ τσ ια του, π ε ­ ρ ισσότεροι α π ό ένα δισ εκα τομ μύ ριο άνθρω ποι δεν μ πορούν να εξα σφ αλίσ ουν το κα θημ ερινό φ α γητό τους. Η π λειονότητα τω ν μ εγα λ ουπ ό λεω ν του νό­ τιου ημισφ α ιρίου είναι βρομερές π α ρ α γκ ο υ π ό λ εις που μαστίζονται α π ό αρρώ στιες κα ι υπερπληθυσμό και των οποίω ν οι κάτοικοι α ποτελούν το ένα τρίτο του α στικού πληθυσμού π αγκοσ μίω ς. Πιο γενικά, οι φτωχοί των πόλεων αποτελούν τουλάχιστον τον μισό πληθυσμό της υφηλίου.4 Εντω μεταξύ, ορισμένοι στη Δύση επιζητούν να διαδώσουν τη φιλελεύθερη δημο­ κρα τία σε όλη την υπόλοιπη υδρόγειο, ενώ η μοίρα του κόσμου κα θορ ίζετα ι α π ό μ ια χ ο ύ φ τα δυτικώ ν εταιρειώ ν που δεν λογοδοτούν σε κανέναν εκτός α πό τους μετόχους τους. Πάντως οι μαρξιστές δεν είναι α π λ ώ ς « κ α τά » της καπιταλιστικής τάξης, όπω ς θα ήταν κανείς κατά του κυνηγιού ή του καπνίσματος. Ε ίδαμε ότι κανένας δεν θ αύμαζε τα μεγαλειώ δη ε π ιτ ε ύ γ μ α τ α της εν λόγω τάξης περισσότερο α π ό τον ίδιο τον Μαρξ. Σ ’ α υτά

218

TERRY EAGLETON

τα επ ιτεύ γ μ α τα -σθεναρή αντίσταση στην πολιτική τυ ρ αννία , μαζική συσσώ ρευση πλούτο υ π ο υ π ρ ο ­ σφ έρει τη δ υνα τότη τα καθολικής ευημερίας, σεβα ­ σμός του ατόμου, πολιτικές ελευθερίες, δημοκρατικά δ ικ α ιώ μ α τα , μ ια αληθινά διεθνής κοινότητα κ τ λ .επρόκειτο να βασιστεί ο σοσιαλισμός. Η ταξική ιστο­ ρία επρόκειτο να αξιοποιηθεί. όχι α πλ ά να α πορριφθεί. Ο καπιταλισμός, όπω ς είπαμε, είχε αποδειχτεί, εκτός α πό καταστρεπτική, και χειραφ ετική δύναμη· κι ο μαρξισμός, περισσότερο α πό οποια δήποτε άλλη πολιτική θεωρία, επιζητεί τη δίκαιη αξιολόγηση του κ α π ιτα λισ μ ο ύ , α ντί να α φ εθ εί στην α π ερ ίσ κ επ τη εξύμνηση ή την α πόλ υτη κ α τα δ ίκ η του. Ανάμεσα στα σ π ουδα ία δώ ρα που πρόσφερε ο καπιταλισμ ός στον κόσμο, όσο κι αν δεν είχε τέτοια πρόθεση, ήταν η εργατική τάξη - μια κοινωνική δύναμη την οποία ανέπτυξε γ ια τους δικούς του. ιδιοτελείς σκοπούς σε τέτοιο βαθμό ώστε αυτή έγινε κ α τ’ αρχήν ικανή να τον ανα τρέψ ει. Αυτός είναι ένας α π ό το υ ς λόγους γ ια του ς ο π οίου ς στην κ α ρ δ ιά της μ αρξικής θ εώ ­ ρησης της ιστορίας βρίσκεται η ειρωνεία. Αναδίδει μαύρο χιούμορ η ά ποψ η ότι η κα π ιτα λισ τική τάξη π ρα γμ άτω ν γέννησε τον ίδιο τον νεκροθάφτη της. Ο μαρξισμός δεν εστιά ζεται στην εργατική τάξη επειδή θαυμάζει τον εργασιακό μόχθο. Και οι δ ια ρ ­ ρήκτες και οι τρ α π εζίτες μοχθούν, αλλά ο Μ αρξ δεν δ ια κρ ινότα ν γ ια την ευνοϊκή στάση του α π έν α ντι σ ’ α υτού ς. (Ω στόσο έγρ α ψ ε κ ά π ο τε γ ια τη δ ιά ρ ­ ρηξη, συνθέτοντας μια έξοχη π α ρ ω δ ία της οικονομι­ κής θεω ρίας του.) Ο μαρξισμός, όπω ς είδαμε, θέλει να εξαλείψ ει σε όσο το δυνατόν μ εγαλύτερο βαθμό

ΓΙΑΤΙ Ο MAP! ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

219

τον εργασ ια κό μόχθο. Και ούτε α π ο δ ίδ ε ι τόσο μ ε­ γάλη πολιτική σημασία στην εργατική τάξη επ ειδή τη θεωρεί την π ιο κα τα πιεσ μένη κοινωνική ομ ά δα . Τπάρχουν πολλές τέτοιες ομάδες - ο ι επ αίτες, οι φοι­ τητές. οι πρόσφυγες, οι ηλικιωμένοι, οι άνεργοι και οι μόνιμα μη α πα σχολή σιμοι- που συχνά βρίσκονται σε π ιο δεινή θέση α π ’ ό,τι ο μέσος εργάτης. Η ερ γα ­ τική τάξη δεν π α ύ ει να ενδια φ έρει τους μ α ρξιστές μόλις αποκτήσει εσω τερικές τουαλέτες ή έγχρω μ ες τηλεοράσεις. Ο α π ο φ α σ ισ τικ ό ς ρόλος της έγ κ ειτα ι στη θέση της στον κα πιτα λιστικό τρόπο παρα γω γή ς. Μόνο όσοι βρίσκονται μέσα στο εν λόγω σύστημα, εξοικειω μένοι με τις λειτου ρ γίες του, οργανω μένοι α π ό αυτό έτσι ώστε να αποτελούν μια εξειδικευμένη, π ο λ ιτ ικ ά σ υ νε ιδ η το π ο ιη μ έ νη συ λλο γική δύνα μ η, α πα ρ αίτη τη γ ια την επιτυχημένη λειτουργία του κι ωστόσο αντίπαλή του λόγω του υλικού συμφέροντός της, μπορούν να το ανατρέψ ουν και να αναλάβουν τ α ηνία της εξουσίας π ρ ο ς όφελος όλων. Κ ανένας καλοπροαίρετος πατερναλιστής και κανένα τσούρμο εξω τερικώ ν τα ραχοπ οιώ ν δεν μπορεί να το π ρά ξει στη θέση της - κάτι που σημαίνει ότι η προσήλωση το υ Μ αρξ στην εργατική τά ξη (μακράν η π λειο νό ­ τη τα του πληθυσμού σήμερα) είναι αδιαχώριστη α πό τον βαθύ σεβασμό του γ ια τη δημοκρατία. Ο Μ αρξ α π ο δ ίδει τέτοια σπουδα ιότητα στην ερ­ γ α τική τάξη μεταξύ άλλων γ ια τί τη βλέπει ως φορέα μ ια ς καθολικής χειραφέτησης: Πρέπει να συγκροτηθεί μια κοινωνική τάξη με ριζοσπαστικές αλυσίδες, μια κοινωνική τάξη στην

220

TERRY EAGLETON

κοινωνία των πολιτών η οποία δεν θα είναι μια κοινωνική τάξη της κοινωνίας των πολιτών, μια κοινωνική τάξη που θα συνιστά τη διάλυση όλων των κοινωνικών τάξεων, μια κοινωνική σφαίρα που θα έχει καθολικό χαρακτήρα λόγω της καθολικότητας των δεινών της και η οποία δεν θα διεκδικήσει μια μερική επανόρθωση, αφού το κακό που υφίσταται δεν αποτελεί μερικό κακό αλλά κακό γενικά. Πρέπει να συγκροτηθεί μια κοινω­ νική σφαίρα που δεν θα διεκδικήσει καμία παρα­ δοσιακή κοινωνική θέση, αλλά μόνο μια ανθρώ­ πινη κοινωνική θέση ... η οποία θα έχει υποστεί, εν ολίγοις, ολοκληρωτική απώλεια της ανθρωπιάς και η οποία θα μπορεί να λυτρωθεί μόνο μέσα από μια ολοκληρωτική λύτρωση της ανθρωπιάς. Αυτή η διάλυση της κοινωνίας, ως μερική κοινω­ νική τάξη, είναι το προλεταριάτο... 5 Ο Μ αρξ θεωρεί υπό μία έννοια την εργατική τάξη επιμέρους κοινωνική ομάδα. Ε πειδή ωστόσο βλέπει σ ’ αυτήν το κακό π ου π ροκ α λ εί τόσ α ά λλα κα κά (ιμ π ερ ια λισ τικ ο ύς πολέμους, α ποικιο κρ α τική ε π έ ­ κταση, λιμούς, γενοκτονίες, τη λεηλασία της Φύσης, εν μέρει τον ρατσισμό και την πατρ ιαρ χία), της α π ο δ ί­ δει μια σημασία που υπερβαίνει τη δική της σφαίρα. Κ α τ’ αυτή την έννοια, η εργατική τάξη μ οιάζει με τον α π ο δ ιο π ο μ π α ίο τρ ά γο των α ρχαίω ν κοινωνιών, ο οποίος εκδιώ κεται α πό την πόλη για τί συμβολίζει κ ά π ο ιο καθολικό έγκλημα, αλλά κα ι γ ια τον ίδιο λόγο έχει τη δύναμη ν ’ α ποτελέσει τον ακρογω νιαίο λίθο μιας νέας κοινωνικής τάξης π ρα γμ άτω ν. Αυτή

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

221

η «κοινωνική τάξη η οπ οία δεν είναι μια κοινωνική τά ξη» α ποτελεί, όντας συγχρόνω ς α πα ρ αίτη τη στο κα π ιτα λισ τικό σύστημα και αποκλεισμένη α π ό τον πλούτο του, ένα είδος γρίφου ή αινίγματος. Δημιουρ­ γεί, στην κυριολεξία, την κοινωνική τάξη πρα γμ άτω ν - ε ξ ολοκλήρου στη σιωπηρή, επίμονη ερ γ α σ ία της στηρίζεται το τεράστιο οικοδόμημα της τελ ευ τα ία ςκι ωστόσο δεν μπορεί να βρει στο πλαίσιο αυτής της τά ξης κ α μ ία π ρ α γ μ α τικ ή α ντιπ ροσώ π ευσ η, κ α μ ία πλήρη αναγνώ ριση της α νθρ ω π ιά ς της. Η εργατική τάξη είναι τα υτόχρονα ζωτικής σημασίας και α π ό ­ βλητη, μερική και καθολική, α να π όσπα στο κομμάτι της κοινωνίας των πολιτών αλλά κι ένα είδος τίπο τα. Υπ’ αυτή την έννοια λοιπόν το θεμέλιο της κοινω­ νία ς είναι αντιφ ατικό, και συνεπώ ς η εργατική τάξη α π ο τελ εί το σημείο όπου η όλη λογική α υτή ς της τάξης π ρα γμ άτω ν αρχίζει να ξεφτίζει και να α πο σ υ­ ντίθεται. Η εργατική τάξη α ποτελεί τον μ παλαντέρ στην τρ ά που λα του κα πιτα λιστικού πολιτισμού, τον π α ρ ά γο ν τα π ου δεν βρίσκεται σταθερά ούτε εντός ούτε εκτός του, τον τό π ο όπ ου η εν λόγω μορφή κοινωνικής ζωής α να γκά ζεται να έρθει α ντιμ έτω πη με τις αντινομίες που τη συγκροτούν. Επειδή η ερ γα ­ τική τάξη δεν έχει κανένα πρα γμ ατικό συμφέρον στο πλαίσιο της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτω ν, είναι εν μέρει αόρατη μέσα σ ’ αυτή· αλλά ακριβώς γ ια τον ίδιο λόγο μπορεί να π ροδ ια γρ ά φ ει ένα εναλλακτικό μέλλον. Η εργατική τάξη αποτελεί τη «διάλυση» της κοινωνίας ως άρνησή της - π ρόκ ειται γ ια σκουπίδι ή υποπροϊόν, γ ια το οποίο η υφιστάμενη κοινωνική τάξη πρα γμ άτω ν δεν μπορεί στην π ρα γμ α τικ ό τη τα

222

TERRY EAGLETON

να βρει καμία θέση. Υπ’ αυτή την έννοια, η εργατική τάξη λειτουργεί ως προμήνυμα της πλήρους διά λυ­ σης και α να δημιουρ γία ς που α π α ιτ είτ α ι π ρο κ ειμ έ­ νου να ενταχθεί η ίδια στην εν λόγω κοινωνική τάξη π ρα γμ άτω ν. Αλλά α ποτελεί και υπό μ ία π ιο θετική έννοια τη διάλυση της παρούσας κοινωνίας, ως η κοι­ νωνική τάξη που όταν έρθει στην εξουσία θα καταλύσει ολοκληρωτικά την ταξική δομή της κοινωνίας. Τα άτομα θα είναι τότε επιτέλους ελεύθερα α π ό τον ζουρλομανδύα της κοινωνικής τάξης και θα μπορούν να ευημερήσουν ως ο εα υτός τους. Υπ’ αυτή την έν­ νοια, η εργατική τάξη είναι «καθολική» και γ ια τον λόγο ότι, επ ιδιώ κ οντας να μεταμορφώ σει τις δικές της υλικές συνθήκες, μπορεί παράλληλα να ρίξει μια κα ι καλή την α υ λ α ία της ά θλ ια ς π αρ ά σ τα σ η ς της ταξικής κοινωνίας. Ιδού λοιπόν άλλη μία ειρω νεία ή αντίφαση: μόνο διαμέσου της κοινωνικής τάξης μπορούμε να υπερβούμε την κοινωνική τάξη. Ο μαρξισμός ασχολείται τόσο πολύ με την έννοια της κοινωνικής τάξης επειδή θέλει να την ξεπ ερ ά σ ει. Ο ίδιος ο Μ αρξ φ α ίνετα ι να θεωρούσε την κοινωνική τάξη μορφή α λλοτρίω ­ σης. Η απρόσω πη κατηγοριοποίηση των ανθρώπων α π λ ώ ς ως « ερ γ α τώ ν » ή « κ α π ιτα λ ισ τώ ν » θάβει τη μοναδική ατομικότητά τους. Πρόκειται όμως γ ια μια αλλοτρίωση που μπορεί να καταπολεμηθεί μόνο εκ τω ν έσω. Μόνο μέσα α π ό την ίδια την κοινωνική τάξη, μέσα α π ό την αποδοχή της ως αναπόφευκτης κοινωνικής π ρα γματικότητα ς, αντί της καλλιέργειας ενός ευσεβούς πόθου εξάλειψ ής της, μπορεί να ε π ι­ τευχθεί η κατάλυσή της. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

223

όσον α φ ο ρ ά τη φυλή κα ι το φύλο. Δεν α ρ κ εί να α ν τ ιμ ετω π ίζο υ μ ε κά θε άτομ ο ως μοναδικό, ό π ω ς κάνουν οι Α μερικανοί φιλελεύ θερ οι π ο υ βλέπ ο υν τους π ά ν τες (συμπεριλαμβανομένω ν, υποθέτω , του Ντόναλντ Τ ραμπ και του Στρα γγα λιστή της Βοστόνης) ως «ιδια ίτερ ους». Το γεγονός ότι οι άνθρω ποι συγκροτούν και μια μάζα ανώνυμων ατόμων μπορεί μεν να συνιστά υπ ό μία έννοια αλλοτρίωση, αλλά υπ ό μ ία άλλη α π ο τελεί κα ι όρο της χειραφ έτη σής τους. Και πάλι. η ιστορία έχει ως κινητήρια δύναμη την «κακή» πλευρά της. Οι καλοπροαίρετοι φιλελεύ­ θεροι που θεωρούν κάθε μέλος του Απελευθερωτικού Κινήματος της Ρουριτανίας6 μοναδικό και ιδια ίτερο άτομο δεν έχουν αντιληφθεί τον σκοπό του Α πελευ­ θερωτικού Κινήματος της Ρουριτανίας. Έ χ ει σκοπό να καταστήσει τους Ρουριτανούς ελεύθερους να είναι ο εαυτός τους. Αν, ωστόσο, οι Ρουριτανοί κα τείχα ν ήδη αυτή την ελευθερία, δεν θα χρειάζονταν το Α πε­ λευθερωτικό Κίνημά τους. Ο μαρξισμός βλέπει π έρ α α π ό την εργατική τάξη, ενώ είναι προσηλωμένος σ ’ αυτή. και υπό μ ία άλλη έννοια. Κανένας σοσιαλιστής που σέβεται τον εαυτό του δεν π ισ τεύει π ω ς η εργατική τάξη μ πορεί α πό μόνη της να ανατρέψ ει τον καπιταλισμό. Μόνο μέσα α π ό τη σφυρηλάτηση πολιτικώ ν συμμαχιών μ πορεί να υπά ρξει ελ πίδα ευόδωσης ενός τόσο α πα ιτητικού εγχειρήματος. Ο ίδιος ο Μαρξ π ίσ τευε π ω ς η ερ γ α ­ τική τάξη θα έ π ρ επ ε να υποστηρίξει τους μ ικρ ο α ­ στούς. πολλώ μάλλον σε χώ ρες, όπ ω ς η Γ αλλία, η Ρωσία και η Γερμανία. όπου οι βιομηχανικοί εργάτες αποτελούσ αν ακόμη τη μειονότητα τω ν ερ γ α ζο μ έ­

224

TERRY EAGLETON

νων. Οι μπολσεβίκοι επ ιδ ίω ξα ν να σφυρηλατήσουν ένα ενιαίο μέτω πο εργατών, φτωχών αγροτών, στρα­ τιωτών, ναυτικών, αστών διανοούμενω ν κτλ. Α ξίζει εν π ρ ο κ ειμ έν ω να ση μ ειώ σο υ μ ε ότι το π ρώ το π ρ ο λ ετα ρ ιά το δεν ήταν οι ά ντρες ερ γά τες. Ή ταν οι γυναίκες κατώ τερης κοινωνικής τάξης στην α ρ χα ία κοινωνία. Η λέξη « π ρ ο λ ετα ρ ιά το » μ ας έρ­ χετα ι α π ό τη λατινική λέξη «proles» , π ου σήμαινε «α π ό γο ν ο ς» και α ναφερόταν στα ά τομ α π ο υ ήταν τόσο φ τω χά ώ στε δεν μπορούσαν να προσ φέρουν στο κράτος καμία υπηρεσία εκτός α π ό την κυοφόρηση νέων πολιτών. Α δυνατώ ντας α υτές οι γυναίκες να συνεισφέρουν με οποιονδήποτε άλλο τρόπο στην οικονομική ζωή, π αρείχαν εργατική δύναμη υπό μορ­ φήν π αιδιώ ν. Είχαν να προσφέρουν μόνο τον κα ρπό του σώ ματός τους. Η κοινωνία δεν απα ιτο ύσ ε α πό α υ τές π α ρ α γω γή α λλά α ν α π α ρ α γω γή . Το π ρ ο λ ε­ τα ρ ιά το σχηματίστηκε αρχικά α π ό α νθρώ πους που βρίσκονταν εκτός παρα γω γική ς διαδικασίας, όχι α πό εκείνους που συμμετείχαν σ ’ αυτή. Ωστόσο τα μέλη του μοχθούσαν πολύ π ιο επ ίπ ονα α π ’ ό,τι αν έσ π α ­ γα ν πέτρες. Σήμερα, σε μια εποχή άθλιω ν εργασ ια κώ ν συν­ θηκών στα εργοστά σια και τους αγρούς του Τρίτου Κόσμου, ο τυ πικός προλετάριος εξακολουθεί να εί­ ναι γ υ ν α ίκ α . Η υπαλληλική ερ γασ ία , η ο π ο ία στη βικτοριανή εποχή επιτελούνταν κυρίω ς α πό άντρες της κατώ τερης μ εσαίας τάξης, σήμερα είναι ως επί το πλείστον υπόθεση τω ν γυναικώ ν της εργατικ ής τάξης, οι οποίες κα τά κανόνα πληρώ νονται λιγότερο α π ’ ό,τι οι ανειδίκευτοι άντρες χειρωνάκτες εργάτες.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

225

Επίσης, γυναίκες χρησιμοποιήθηκαν κατά κύριο λόγο γ ια την τερ ά σ τια επέκταση της ερ γασ ία ς στα γ ρ α ­ φ εία και τα εμ π ορ ικ ά κ α τα σ τή μ α τα η ο π ο ία α κο ­ λούθησε την παρα κμή της βαριάς βιομηχανίας μετά τον Α' Π αγκόσμιο πόλεμο. Την εποχή του Μαρξ, η πολυπληθέστερη ομ ά δα μισθωτών εργαζομένων δεν ήταν η βιομηχανική εργατική τάξη, αλλά οι οικιακοί υπηρέτες, στην πλειονότητά τους γυναίκες. Άρα η εργατικ ή τάξη δεν είναι π ά ν το τε αρσενική, γεροδεμένη κι επ ιδ έξια με τη βαριά. Ό ποιος τη φ α ­ ντά ζεται κά π ω ς έτσι θα σαστίσει με τον ισχυρισμό του γεω γράφ ου Ντέιβιντ Χάρβεϋ ότι «το παγκόσμιο π ρ ο λ ετα ρ ιά το είναι μα κρά ν π ολυπ λη θέσ τερ ο α πό π ο τέ » .7 Αν εργατική τάξη σημαίνει ερ γο στα σιακ ο ί εργάτες, τότε έχει π ρ ά γ μ α τι συρρικνωθεί πολύ στις π ροηγμένες κα π ιτα λισ τικές κοινωνίες - αν και αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι α ρκετά μεγάλο ποσοστό της συγκεκριμένης ερ γα σ ία ς έχει εξαχθεί σε π ιο φτω χές περ ιοχές του πλανήτη. Εξακολουθεί πάντω ς να ισχύει ότι η βιομηχανική απασχόληση έχει μειωθεί σε π αγκόσ μ ια κλίμακα. Ωστόσο, ακόμη και όταν η Μ εγάλη Β ρετανία α ποτελούσ ε το ερ γο σ τά ­ σιο του πλανήτη, ο αριθμός τω ν βιομηχανικών ερ γ α ­ τών ήταν μικρότερος α π ό τον αριθμό των οικιακών υπη ρετώ ν και τω ν α πα σχολουμένω ν σε α γρ ο τικές εργασ ίες.8 Και η τάση να μειώ νεται η χειρωνακτική ερ γασ ία και να α υξά νετα ι η υπαλληλική δεν είναι καθόλου «μετα νεω τερικ ό» φαινόμενο. Ε μφανίζεται ήδη α π ό τις αρχές του εικοστού αιώ να. Ο ίδιος ο Μ αρξ δεν τα ύ τιζε την ερ γα τικ ή τάξη

226

TERRY EAGLETON

με τη χειρ ω νακ τική ερ γα σ ία . Στο Κ εφ ά λα ιο , π α ­ ρ α δ ε ίγ μ α τ ο ς χάριν, το π ο θετεί το υ ς εργαζό μ ενο υς στις εμπορικές επιχειρήσεις στην ίδια κατηγορία με τους βιομηχανικούς ερ γάτες και α ρνείτα ι να τα υ τ ί­ σει το π ρολετα ριά το α ποκλειστικά με τους λεγάμε­ νους π α ρ α γω γικού ς εργάτες, δηλαδή με αυτούς που απα σχολούνται στην άμεση πα ρ α γω γή υλικών α γ α ­ θών. Η εργατική τάξη περιλαμβάνει όλους εκείνους οι οποίοι πω λούν α να γ κ α σ τικ ά την εργατικ ή τους δύναμη στο κεφ ά λα ιο, υποφέρουν κάτω α π ό τους κ α τα π ιεσ τικ ο ύ ς κα νόνες του κι έχουν ελ άχισ το ή καθόλου έλεγχο των εργασιακώ ν συνθηκών τους. Αν την ορίζαμε αρνητικά, θα λέγαμε ότι περιλαμβάνει εκείνους οι οπ οίοι θα επ ω φ ελού νταν π ερισ σότερο α π ό την πτώση του καπιταλισμού. Υπ’ αυτή την έν­ νοια, οι χαμηλόβαθμοι υπαλληλικοί εργαζόμενοι, οι οποίοι συχνά είναι ανειδίκευτοι, έχουν χαμηλούς μ ι­ σθούς. εργασ ια κή ανα σφ άλεια και σχεδόν κανέναν λόγο επ ά νω στην ερ γασ ια κή δ ια δ ικ α σ ία , ανήκουν στην εργατική τάξη. Υπάρχει μια υπαλληλική ερ γα ­ τική τάξη, ανάλογη με τη βιομηχανική, που περ ιλαμ ­ βάνει π ά ρ α πολλούς εργαζόμενους π ο υ δουλεύουν ως τεχνικοί ή ως κατώ τεροι ή ανώ τεροι υπάλληλοι γραφ είου και στερούνται οποια σδήποτε α υτονομίας ή δικαιοδοσίας. Π ρέπει να θυμόμαστε ότι η κοινω­ νική τάξη δεν είναι απλώ ς θέμα αφηρημένης, νομικά κατοχυρω μένης ιδιοκτησίας, αλλά αφορά και τη δ υ ­ νατότητα ιδιοτελούς εξουσιαστικής επιβολής επάνω στους άλλους. Οι πρόθυμοι α γγελιαφόροι του υποτιθέμενου θα­ νάτου της εργατικής τάξης έχουν κάνει μεγάλο ντόρο

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

227

γύρω α π ό την τερ ά σ τια ανά πτυξη των τομέω ν των υπηρεσιών, της πληροφορικής και των επικοινωνιών. Ό π ω ς είδ α μ ε νω ρίτερα, η μ ετάβαση α π ό τον βιο­ μηχανικό στον «όψ ιμο», « κα τα να λ ω τικό » , « μ ε τα ­ βιομηχανικό» ή «μ ετα νεω τερικό» κα π ιτα λισμ ό έχει π ρ ά γ μ α τι επ ιφ έρ ει ορισμένες αξιοσ ημείω τες αλλα­ γές. Ε ίδαμ ε όμως επίσης ότι δεν έχει μ εταβάλει στο παραμικρό την ουσιαστική φύση των καπιταλιστικώ ν σχέσεων ιδιοκτησίας. Α πεναντίας, οι εν λόγω αλλα­ γ ές έχουν ως επ ί το π λείστον ενισχύσει και π α γ ι­ ώσει α υτές τις σχέσεις. Να μην ξεχνάμε επίσ ης ότι η ερ γ α σ ία στον το μ έα τω ν υπ η ρεσιώ ν μ π ο ρ ε ί να είναι το ίδιο βαριά, βρόμικη και δυσ άρεσ τη με την παρ α δοσια κή βιομηχανική εργασ ία . Δεν π ρ έ π ε ι να σκεφτόμαστε μόνο τους σεφ των ακριβών εσ τια το ­ ρίω ν και τους θυρω ρούς της Χ άρλεϋ Σ τρ ιτ,9 αλλά κα ι του ς α πα σ χολού μ ενους στη φ ορτοεκφ όρτω ση εμ π ο ρ ευ μ ά τω ν , σ τις μ ετα φ ορ ές, στην α π ο κ ο μ ιδ ή α πορ ρ ιμ ά τω ν, σ τα τα χυδ ρ ο μ εία , στα νοσοκομεία, στην καθαριότητα, στην τροφοδοσία. Μ άλιστα, όσον αφορά τις χρηματικές απολαβές, τον έλεγχο επάνω στην ερ γα σ ία και τις ερ γα σ ια κές συνθήκες, η δ ια ­ φορά ανάμεσα στους εργαζόμενους στην π α ρ α δ ο σ ι­ ακή βιομηχανία και τους εργαζόμενους στον τομέα τω ν υπ η ρεσιώ ν συχνά είνα ι σχεδόν α νεπα ίσ θη τη . Όσοι δουλεύουν σε τηλεφωνικό κέντρο υ φ ίσ τα ντα ι ακριβώς την ίδια εκμετάλλευση με όσους δουλεύουν σε ανθρακω ρυχείο. Τα μπέλες όπ ω ς « υ π η ρ εσ ίες» ή «υπαλληλική εργασ ία » συντελούν στη συσκότιση της τερ ά στια ς δ ια φ ορά ς που υπά ρχει ανάμεσα, π.χ., σ ’ έναν πιλότο της πολιτικής α εροπορίας κι έναν αχθο­

228

TERRY EAGLETON

φόρο σε νοσοκομείο ή ανάμεσα σ ’ έναν υψηλόβαθμο δημόσιο λειτου ρ γό και μια κ α μ α ρ ιέρ α σε ξενοδο­ χείο. Ό πω ς σχολιάζει ο Τζουλς Τάουνσεντ, «το να μη συγκ αταλέγεις στην εργατική τάξη χαμηλόβαθμους υπ α λλη λικού ς εργαζόμ ενους, οι ο π ο ίο ι δεν έχουν κανέναν έλεγχο επάνω στην εργασ ία τους και ζουν με εργασ ιακή ανα σφ άλεια και χαμηλό μισθό, είναι διαισθητικά α κα τα νόη το».10 Εν π άση π ερ ιπ τώ σ ει, η ίδ ια η βιομ ηχα νία τω ν υπ η ρεσιώ ν π ρ ο ϋ π ο θ έτ ει μ εγάλη βιομηχανική π α ­ ρ α γω γή π α ρ α δ οσ ια κού τύ που . Αν οι βιομηχανικοί εργάτες έχουν μειωθεί έναντι των τραπεζικώ ν υπ α λ­ λήλων και των μπαργούμα ν, α π ό πού προέρχονται όλα τα γκισέ, τα γ ρ α φ εία , οι π ά γ κ ο ι σερ β ιρ ίσ μ α ­ τος, οι υπ ολογιστές και οι τα μ εια κ ές μηχανές; Δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ανήκουν στη μεσα ία τάξη μια σερβιτόρα, ένας ιδιωτικός οδηγός, ένας βο­ ηθός διδα σκαλία ς ή ένας χειριστής υπολογιστή μόνο και μόνο επειδή δεν π αρά γουν κά ποιο χειροπιασ τό προϊόν. Από τη σ κ ο π ιά τω ν υλικών συμφερόντω ν τους, η δημιουργία μ ιας π ιο δίκαιης κοινωνικής τ ά ­ ξης πρα γμ άτω ν τους αφορά όσο και τους π ιο κ α τα ­ πιεσμένους μισθωτούς σκλάβους. Π ρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη μας και την τερ ά σ τια στρα τιά των συνταξιούχων, των ανέργων και των πασχόντω ν α πό χρόνιες ασθένειες, οι οποίοι, μαζί και με τους μερι­ κώ ς απασχολούμενους, δεν μετέχουν μεν σταθ ερ ά στην «επίσημη» εργασιακή διαδικασία, αλλά π ρέπει ασφαλώ ς να τους συνυπολογίσουμε στην εργατική τάξη. Ε ίναι α λή θ εια ότι έχουν α υξη θεί σε τερ ά σ τιο

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

229

βαθμό οι θέσεις εργασ ία ς που έχουν τεχνική, διοικη­ τική και διαχειριστική φύση, καθώς ο καπιταλισμ ός α να π τύσ σ ει την τεχνολογία του γ ια να π α ρ α γ ά γ ει π ερισ σότερα α γ α θ ά α π ό ένα πολύ π ιο ο λιγάριθμ ο σώ μα εργαζομένων. Ωστόσο α υτό δεν κ α τα ρ ρ ίπ τει τον μαρξισμό - εν μέρει γ ια τί ο ίδιος ο Μ αρξ είχε φροντίσει να το λάβει υπόψη του. Ή δη α π ό τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, ο Μ αρξ γρ ά φ ει γ ια «το συνεχώς αυξανόμενο μέγεθος των μεσαίων τά ξεω ν» και ψ έγει την ορθόδοξη πολιτική οικονομία γ ια την παράβλεψ η αυτού του γεγονότος. Π ρόκειται γ ια αν­ θρώ πους «π ο υ βρίσκονται ανά μ εσα στους ερ γά τες α π ό τη μία μ ερ ιά κα ι του ς κ α π ιτα λ ισ τέ ς α π ό την ά λλη»" - φράση π ου αρκεί γ ια να κα τα ρρίψ ει τον μύθο ότι ο Μ αρξ α νά γει την κοινωνική πολυπλοκότη τα σε δύο κοινω νικές τά ξεις π ου βρίσκονται σε α πόλυτη αντιδιαστολή μεταξύ τους. Μ άλιστα, ένας σχολιαστής υποστηρίζει ότι ο Μ αρξ προέβλεψ ε την ο υσ ια σ τικ ή εξα φ ά ν ισ η του π ρ ο λ ετα ρ ιά το υ ό π ω ς α υτό υπήρχε στην εποχή του. Ο κ α π ιτα λισ μ ό ς δεν θα α να τρεπότα ν α π ό τους λιμοκτονούντες και τους απόκληρους, αλλά α π ό την εφ αρμογή προηγμένω ν επιστημονικών τεχνικών στην παρ α γω γική δ ια δ ικ α ­ σία, οι οπ οίες θα οδηγούσαν σε μ ια κοινωνία ελεύ­ θερων και ισότιμων ατόμων. Ό,τι κι αν π ισ τεύει κ α ­ νείς γ ι ’ αυτή την ανάγνω ση των θέσεων του Μαρξ, α να μ φ ίβολα ο τελ ευ τα ίο ς είχε πλήρη συναίσθηση του γεγονότος ότι η κα π ιτα λιστική δ ια δ ικ α σ ία π α ­ ραγω γής είχε ήδη αρχίσει να αφομοιώνει ολοένα και περισσότερη τεχνική και επιστημονική εργασ ία. Στο Grundrisse, μιλάει γ ια «γενική κοινωνική γνώση [που

230

TERRY EAGLETON

γίν ετα ι] άμεση π α ρ α γω γικ ή δύνα μ η» , φράση π ο υ μοιάζει να π ροα ναγγέλλει αυτό που σήμερα ονομά­ ζουμε «κοινωνία της πληροφ ορίας». Ό μω ς η διεύρυνση του τεχνικού και του διοικητι­ κού τομέα έχει συνοδευτεί α πό μια σύγχυση π ρο ο ­ δευτικ ά των ορίων α νάμεσα στην εργατική τάξη και τη μεσαία τάξη. Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορίας έχουν επιφέρει την εξαφάνιση πολλών παραδοσιακώ ν επ αγγελμ ά τω ν και συγχρόνως τη δραστική υποβάθμιση της οικονομικής σταθερότητας, των παγιω μένων δομών σταδιοδρομ ίας και της ιδέα ς της αφοσίωσης αποκ λεισ τικά σ ’ ένα επ ά γ γ ελμ α . Έ ν α α πο τέλεσμ α αυτής της εξέλιξης είναι η αυξανόμενη π ρο λ ετα ρ ι­ οποίηση των ελεύθερων επ α γγελμ α τιώ ν καθώ ς και η επ α ν α π ρ ο λ ετα ρ ιο π ο ίη σ η π α ρ α κ λ α δ ιώ ν της βιο­ μηχανικής ερ γατικ ής τάξης. Ό π ω ς το θέτει ο Τζον Γκρέυ. «οι μεσαίες τά ξεις ανακαλύπτουν εκ νέου τις συνθήκες υπό τις οποίες υπ έφ ερε το π ρολετα ριά το του δέκα του ένατου αιώνα, δηλαδή την οικονομική α νασφ άλεια χω ρίς π εριουσιακά σ το ιχεία » .12 Πολλοί α πό εκείνους που παραδοσιακά κατατάσσονταν στην κατώ τερη μ εσα ία τάξη -δά σ κ α λ οι, κοινωνικοί λει­ τουργοί. τεχνικοί, δημοσιογράφοι, μεσαία διοικητικά και γ ρ α μ μ α τεια κ ά στελέχη - υπόκειντα ι σε μια α νε­ λέητη προλεταριοποίηση, καθώς υφ ίστανται την π ί­ εση των ολοένα και πιο καταπιεστικώ ν επ ιταγώ ν και κανόνων της ανώ τατης διοίκησης. Και αυτό σημαίνει ότι αυξάνονται οι πιθανότητες να συνταχθούν με την εργατική τάξη σε περίπτω σ η πολιτικής κρίσης. Φ υσικά, οι σοσ ια λιστές θα καλω σόριζαν θερμά διευθύνοντες συμβούλους, δ ιευθυντές και α νώ τα τα

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

231

επιχειρημα τικά στελέχη που θ ’ α ποφ άσ ιζαν να συμ­ βάλουν στον σκοπό τους. Οι μ α ρξισ τές δεν έχουν κα μ ία αντίρρηση δ ικασ τές, α σ τέρ ια της ροκ. μ εγ ι­ στάνες των ΜΜΕ και υποστράτηγοι να ενταχθούν μ ’ ενθουσιασμό στις τά ξεις τους. Δεν θ ’ αποκλείσουν ούτε τον Ρ ούπερτ Μ έρντοχ ούτε την Πάρις Χίλτον. α ρ κ εί τα δύο α υ τά π ρ ό σ ω π α να είνα ι έτο ιμ α να επ ιδ είξουν έμ π ρ α κ τα και σταθερά την αρμόζουσα μεταμέλεια. Μια περιορισμένη, αυστηρά προσωρινή ιδιότητα μέλους θα μπορούσαν ν ’ αποκτήσουν ακόμη και ο Μ άρτιν Έ ιμ ις και ο Τομ Κρουζ. Απλά, όμως, τέτοια άτομα, δεδομένης της κοινωνικής θέσης τους και της υλικής κατάστασής τους. είναι πιο πιθανό να ταυτιστούν με το υφ ιστάμενο σύστημα. Αν πάντω ς για κάποιον περ ίερ γο λόγο είχαν οι σχεδιαστές μό­ δ α ς αλλά όχι οι ταχυδρομικοί υπάλληλοι συμφέρον ν ’ ανατρέψουν αυτό το σύστημα, τότε οι μαρξιστές θα έστιαζαν την πολιτική προσοχή τους στους σχε­ δια στές μόδας και θα αντετίθεντο στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων των ταχυδρομικώ ν υπαλλήλων. Άρα τα π ρ ά γ μ α τα δεν είναι τόσο α π λ ά όσο τα π αρουσιά ζουν α υτοί π ου διαλαλούν την προϊούσ α εξαφάνιση της εργατικής τάξης. Σ τα α νώ τα τα κλι­ μ ά κ ια της κοινω νίας, έχουμε α υτό π ο υ μπορούμ ε ορθά να α ποκαλέσουμε άρχουσα τάξη, αν και αυτή δεν είναι σε καμία περίπτω σ η αποτέλεσμ α κά π ο ια ς διεστραμμένης καπιταλιστικής συνωμοσίας. Μ εταξύ των μελών της συγκ αταλέγοντα ι αριστοκράτες, δ ι­ καστές, μεγαλοδικηγόροι, υψηλόβαθμοι κληρικοί, βα ­ ρόνοι των ΜΜΕ, υψηλόβαθμοι στρατιω τικοί, ισχυροί δημ οσ ιογρ άφ οι και σχολια σ τές τω ν ΜΜΕ, υψηλά

232

TERRY EAGLETON

ιστάμενοι πολιτικοί, αστυνομικοί και δημόσιοι λει­ τουργοί, πανεπιστημιακοί καθηγητές (εκ των οποίων, κάποιοι πολιτικοί α ποστάτες), μεγαλογαιοκτήμονες, τρ α π εζίτες, χρημ α τισ τές, μ εγαλοβιομήχανοι, διευθύνοντες σύμβουλοι, διευθυντές δημόσιων σχολείων κτλ. Στην πλειονότητά τους δεν είναι οι ίδιοι κα π ιτα ­ λιστές, ωστόσο δρουν, όσο έμμεσα κι αν το κάνουν, ως πράκτορες του κεφαλαίου. Δεν έχει κα μ ία σημα­ σία το αν ζουν α πό το κεφάλαιο, α π ό ενοίκια ή α πό μισθούς. Δεν ανήκουν όλοι όσοι παρέχουν μισθωτή εργασ ία στην εργατική τάξη. Σ κεφ τείτε την Μ πρίτνεϋ Σ π ία ρς. Κάτω α π ’ αυτή την ανώ τατη κοινωνική βαθμίδα, εκτείνεται ένα κοινωνικό στρώ μα επιχειρη­ ματικών στελεχών της μ εσαίας τάξης, επιστημόνων, διοικητικών προϊσταμένων, γραφ ειοκρατώ ν κτλ.- και κάτω α π ’ αυτούς, α πλώ νετα ι ένα φά σμ α εργαζομ έ­ νων της κατώ τερης μεσα ίας τάξης, όπω ς δάσκαλοι, κοινωνικοί λειτουργοί και κατώ τερα διοικητικά σ τε­ λέχη. Μ πορούμε λοιπόν να θεωρήσουμε π ω ς η ερ γα ­ τική τάξη περιλαμβάνει και τους χειρω νάκτες ερ γά ­ τες και τα κατώ τερα υπαλληλικά στρώ ματα, δηλαδή γραμ μα τείς, τεχνικούς, βοηθητικούς υπαλλήλους γ ε ­ νικών καθηκόντων, σερβιτόρους κτλ. Πρόκειται γ ια τερ ά σ τιο ποσοστό του π α γκ ό σ μιο υ πληθυσμού. Ο Κρις Χάρμαν εκτιμ ά ότι παγκοσ μίω ς ανήκουν στην εργατική τάξη π ερ ίπ ου δύο δισ εκατομμύρια άτομα, και σχεδόν άλλα τόσα υπόκεινται στην ίδια οικονο­ μική λογική.13 Άλλη εκτίμηση α νεβάζει τον αριθμό στα τρία δισεκατομμύρια.14 Φ αίνεται π ω ς η εργατική τάξη εξα φ α νίσ τηκε κα τά τι λιγότερ ο επ ιτυχη μ ένα α π ’ ό,τι ο Λόρδος Δ ούκαν.15

ΓΙΑΤΙ Ο MAP; ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

233

Και δεν π ρ έπ ει να ξεχνάμε το τεράστιο ποσοστό του παγκόσ μιου πληθυσμού που ζει σε π αρ α γκ ο υπόλεις και το οποίο αυξάνεται αλματωδώς. Σύντομα α υτοί οι ά νθρω π οι θα αποτελούν την π λειονότητα του παγκόσ μιου αστικού πληθυσμού, αν κάτι τέτοιο δεν ισχύει ήδη. Δεν ανήκουν στην εργατική τάξη με την κλασική έννοια του όρου, αλλά ούτε και βρί­ σκονται εντελώς έξω α π ό την παρ α γω γική δ ια δ ικ α ­ σία. Μάλλον μπαινοβγαίνουν σ ’ αυτή και παρέχουν, π ερ ισ τα σ ια κ ά , χαμη λά αμ ειβόμ ενες υπ η ρεσ ίες ως α νειδίκευτοι, χω ρίς συμβόλαια, δικαιώ μ ατα, α σ φ ά ­ λεια, ασφάλιση ή δια π ρα γμ ατευτική δύναμη. Σ ’ α υ ­ τούς περιλαμβάνονται πλανόδιοι πωλητές, κράχτες, επιδιορθω τές ρούχων, πω λητές φαγητού και ποτού, πόρνες, εργαζόμενα π α ιδ ιά , χειραμαξάδες, οικιακοί υπηρέτες και αυτοαπασχολούμενοι μικροεπιχειρηματίες. Ο Μαρξ διακρίνει τους ανέργους με κριτήριο το κοινωνικό στρώ μα στο οποίο α νή κουν και όσα λέει σ χετικά με τον «κυμ αινόμενο» άνεργο ή π ερ ισ τα σιακό εργαζόμενο της δικής του εποχής, τον οποίο συγκαταλέγει στην εργατική τάξη, θυμίζουν έντονα την κατάσταση πολλών σημερινών κατοίκων των π αραγκουπόλεων. Μ πορεί οι τελευταίοι να μην υφίστανται εκμετάλλευση σε καθημερινή βάση, ωστόσο είναι ασφαλώ ς οικονομικά κα ταπιεσ μένοι· α ποτελούν δε την τα χύτερα μεγεθυνόμενη κοινωνική ο μ ά δα στον πλανήτη. Παρέχουν πρόσφορο έδαφος επέκτασης σε δεξιά θρησκευτικά κινήματα, αλλά είναι ικανοί και γ ια εν τυ π ω σ ια κ ές π ρ ά ξ εις π ολιτικ ή ς α ντίστασ ης. Στη Λ ατινική Αμερική, αυτή η ανεπίσημη οικονομία απα σ χολεί π ά νω α π ό το μισό ερ γατικ ό δυναμικό.

234

TERRY EAGLETON

Α ποτελούν ένα α νεπίσημο π ρολετα ρ ιά το , π ο υ έχει α ποδείξει ότι μπορεί κάλλιστα να οργανωθεί π ο λι­ τικά* και αν α ποφ άσ ιζαν να επαναστατήσουν κατά των άθλιων συνθηκών διαβίωσής τους, αναμφίβολα το π α γκ ό σ μιο κα π ιτα λ ισ τικ ό σύστημα θα σειόταν εκ θεμελίων. 0 Μ αρξ θεωρούσε τη συγκέντρωση των ερ γαζό ­ μενων ανθρώπων σε εργοστάσια απα ραίτη τη π ρο ϋ­ πόθεση της πολιτικής χειραφέτησής τους. Με τη συ­ γκέντρωση αυτή των εργαζομένω ν ο κα π ιτα λισμ ό ς δημιούργησε τις συνθήκες υπό τις οπ ο ίες αυτοί θα μπορούσαν να οργανωθούν π ολιτικά, κά τι π ου δεν είχαν ακριβώς προβλέψει τα αφεντικά του συστήμα­ τος. Ο κ α π ιτα λισ μ ός δεν μ πορεί να επιβ ιώ σ ει χ ω ­ ρίς την εργατική τάξη, ενώ η εργατική τάξη μπορεί να α να π τυχθεί πολύ π ιο ελεύθερα χω ρίς τον κ α π ι­ τα λισμ ό. Οι άνθρ ω π οι π ου κα τοικούν σ τις π α ρ α γ κ ο υ π ό λ εις τω ν μεγαλ ουπ όλεω ν του πλανήτη δεν είναι οργανω μένοι στο π λα ίσ ιο της π α ρ α γω γικ ή ς διαδικασίας, ωστόσο δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέσουμε ότι μόνο σ ’ α υτό το π λα ίσιο μπορούν οι εξαθλιω μένοι της γης να σχεδιάσουν α πό κοινού τη μεταμόρφω ση τω ν συνθηκών ζωής τους. Ό π ω ς και το κλασικό π ρολεταριάτο, αποτελούν συλλογική οντότητα, τους συμφέρει τα μάλα να επέλθει το τ έ ­ λος της παρούσας παγκόσ μιας τάξης πραγμάτω ν και δεν έχουν τίπ ο τα να χάσουν εκτός α πό τις αλυσίδες το υ ς.16 Τα περί θανάτου λοιπόν της εργατικής τάξης είναι ακρ α ίες υπερβολές. Κ άποιοι μιλούν γ ια μ ια στροφή των ριζοσπαστικώ ν κύκλων α πό την κοινωνική τάξη

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

235

στη φυλή, το φύλο και τη μ εταποικιακή θεωρία. Θα το εξετάσουμε αυτό λίγο α ργότερα. Προς το παρόν, να σημειώσουμε ότι μια τέτοια στάση ταιριάζει μόνο σε όσους βλέπουν α πλ οϊκ ά την κοινωνική τάξη ως μια υπόθεση εργοστασιαρχώ ν με ρεντικότες και ερ­ γαζομένων μ ’ ερ γατικ ές φόρμες. Ό ντας π επεισμ ένοι τέτοιοι ρ ιζοσπ ά στες ότι η κοινωνική τάξη μ άς έχει αφήσει χρόνους, όπω ς ο Ψ υχρός Πόλεμος, στρέφ ο­ ντα ι στην κουλτούρα, την πολιτισ μικ ή τα υτό τητα , τη φυλή και τη σεξουαλικότητα. Ωστόσο, και στον σημερινό κόσμο, όλα α υτά είναι τόσο συνυφασμένα με την κοινωνική τάξη όσο ήταν ανέκαθεν.

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΟΚΤΩ

Οι μαρξιστές είναι θιασώτες της βίαιης πολιτικής δράσης. Απορρίπτουν τη φρόνιμη, μετριοπαθή, σταδιακή μεταρρύθμιση και προτιμούν το αιμα­ τοβαμμένο χάος της επανάστασης. Μια μικρή ομάδα επαναστατών θα ξεσηκωθούν, θ’ ανατρέ­ ψουν το κράτος και θα επιβάλουν τη βούλησή τους στην κοινωνία. Τπ’ αυτή την έννοια, μεταξύ άλλων, μαρξισμός και δημοκρατία βρίσκονται στα μαχαίρια. Επειδή οι μαρξιστές περιφρονούν την ηθική, θεωρώντας τη μεταμφιεσμένη ιδεολογία, δεν προβληματίζονται ιδιαίτερα για τα ολέθρια αποτελέσματα που ενδεχομένως θα επέφερε η πολιτική τους στην πλειονότητα του πληθυσμού. Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα, όσες ζωές κι αν κοστίσει.

Η ιδέα της επ ανά σ τα σ η ς συνήθως φέρνει στον νου εικόνες βίας και χάους. Φαίνεται έτσι εύλογη η αντι­

238

TERRY EAGLETON

διαστολή της π ρος την κοινωνική μεταρρύθμιση, την οποία τείνουμε να φανταζόμαστε ως ειρηνική, μετριο­ παθή και σταδιακή. Π ρόκειται ωστόσο γ ια εσφ αλ­ μένη θεώρηση. Πολλές μεταρρυθμίσεις υπήρξαν κάθε άλλο π αρ ά ειρηνικές. Σκεφτείτε το κίνημα πολιτικών δικαιω μάτω ν στις Ηνωμένες Πολιτείες, το οποίο δεν αποτελούσε σε καμία περίπτω ση επανάσταση, αλλά π α ρ ’ όλα α υτά στιγματίστηκε α π ό θανάτους, ξυλο­ δαρμούς, λιντσ α ρ ίσ μ ατα και βάναυση καταστολή. Στην αποικιοκρατούμενη Λατινική Αμερική του δ έ ­ κατου όγδοου και του δέκατου ένατου αιώνα, κάθε απόπ ειρ α φιλελεύθερης μεταρρύθμισης πυροδοτούσε βίαιες κοινωνικές συγκρούσεις. Κ άποιες επαναστάσεις, αντιθέτω ς, υπήρξαν σχε­ τικά ειρηνικές. Υπάρχουν και βελούδινες και βίαιες επανα σ τά σ εις. Η εξέγερση του Δουβλίνου το 1916. η οποία οδήγησε στη μερική ανεξαρτησία της Ιρλαν­ δίας, δεν είχε πολλά θύματα. Απρόσμενα λίγο α ίμ α χύθηκε και κα τά την μπολσεβικική επανάσταση του 1917. Μ άλιστα, η κατάληψ η στρα τη γικώ ν σημείων της Μ όσχας επ ιτεύχθ ηκ ε χω ρίς να π έσ ει ούτε μία σφαίρα. Η κυβέρνηση, όπω ς το έθεσε ο Ισαάκ Ντόιτσερ, «σπρώχθηκε στην α νυ πα ρ ξία μ ’ ένα ελαφρύ σκούντημα»,1 τόσο συντριπτική ήταν η υποστήριξη του απλού λαού προς τους επαναστάτες. Εβδομήντα χρόνια α ρ γότερα , το σοβιετικό σύστημα, το οποίο κυριαρχούσε σε μια τερά στια περιοχή με μακραίωνη ιστορία άγριων συγκρούσεων, κατέρρευσε χω ρίς να υπάρξει μεγαλύτερη αιματοχυσία α π ’ ό,τι την ημέρα της εγκαθίδρυσής του. Είναι αλήθεια ότι η μπολσεβικική επανάσταση συ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

239

νοδεύτηκε α πό έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο. Αυτό όμως συνέβη για τί η νέα κοινωνική τάξη πρα γμ άτω ν βρέθηκε α ντιμ έτω πη με την ά γρ ια επίθεσ η δεξιώ ν δυνάμεων και ξένων εισβολέων. Βρετανοί και Γάλλοι υποστήριξαν άκρω ς α π ο φ α σ ισ τικ ά τις α ντιεπ α να σ τατικές λευκές δυνάμεις. 0 μαρξισμός δεν θεωρεί μέτρο μιας επανάστασης τη βία που αυτή συνεπάγεται. Ούτε το αν θα προκαλέσει ολοκληρωτική ανατροπή μιας κατάστασης. Την επόμενη μέρα της μ πολσεβικικής επανά στα ση ς, οι Ρώσοι δεν ξύπνησαν σε μια χώ ρα χω ρίς σχέσεις της α γορά ς και χω ρίς ιδιωτική βιομηχανία. Α πεναντίας, οι α γορ ές και η ιδιω τική ιδιοκτησία επιβίω σαν επ ί α ρκετό χρονικό δ ιά σ τη μ α μ ετά την κατάληψ η της εξου σ ίας α π ό του ς μπολσεβίκους, οι ο π ο ίο ι κα τά κανόνα προσπάθησαν να εφαρμόσουν τη σταδιακή και όχι την άμεση κατάργησή τους. Η αριστερή π τ έ ­ ρ υ γ α του κόμ μ α τος ακολούθησε την ίδια γρ αμ μ ή α πέν α ντι στους χω ρικούς. Δεν τέθηκε θέμ α βίαιης ένταξής τους σε α γροκ τήμα τα συλλογικής ευθύνης, αλλά αποφασίστηκε η εφαρμογή μιας β α θμ ιαίας και συναινετικής διαδικασίας. Συνήθως οι επ ανα σ τά σ εις κυοφορούνται επ ί μακρόν και μπορεί να χρειαστούν α ιώ νες γ ια να ε π ι­ τύχουν του ς σ κ οπούς τους. Οι μεσ α ίες τά ξ εις της Ευρώ πης δεν κατέλυσαν εν μιά νυκτί τη φ εο υδ α ρ ­ χία. Η κατάληψη της πολιτικής εξουσίας είναι βρα­ χυπρόθεσμη υπόθεση· η μεταβολή των εθίμων, των θεσμών και των ηθών μιας κοινωνίας α π α ιτεί πολύ περ ισ σότερ ο χρόνο. Μ πορείς να νομοθετήσεις την κοινωνικοποίηση της βιομηχανίας, αλλά η νομ οθε­

240

TERRY EAGLETON

σία δεν α ρκεί γ ια να π α ρ α γ ά γ ε ι α νθ ρ ώ π ο υς π ου σκέφτονται και συμ περιφ έροντα ι δια φ ο ρετικ ά α πό τους π α π π ο ύ δ ες τους. Αυτό π ροϋποθέτει μια μακρά δια δικ α σ ία εκπαίδευσης και πολιτισμικής αλλαγής. Ό σοι αμφιβάλλουν ότι μια τέτο ια αλλαγή είναι εφ ικτή ας κοιτα χτούν κα λά στον καθρέφτη. Γ ιατί εμείς οι ίδιοι οι σύγχρονοι Βρετανοί είμ ασ τε π ρ ο ϊ­ όντα μ ιας μακρόχρονης επανά στα ση ς που ωρίμασε τον δ έκα το έβδομο αιώ να· και το βασικό τεκμήριο της επ ιτυχία ς της είναι το γεγονός ότι οι περισ σότε­ ροι α πό εμά ς δεν την έχουμε καν συνειδητοποιήσει. Επιτυχημ ένες είναι οι επ α ν α σ τά σ εις π ο υ κα τα λή ­ γουν να εξα λείψ ουν κάθε ίχνος τους. Κ α τ’ α υτόν τον τρόπο, κάνουν τη νέα τάξη π ρα γμ άτω ν, γ ια τη δ η μ ιο υ ρ γ ία της ο π ο ία ς π άλ εψ αν, να μ ο ιάζει κά τι το εντελώ ς φ υσικό. Ως π ρος αυτό, π α ρ ο υ σ ιά ζο υν κά π οια αντιστοιχία με τη γέννηση ενός παιδιο ύ . Για να λειτουργήσουμε ως «κανονικά» ανθρώ πινα όντα, π ρ έπ ει να ξεχάσουμε την αγω νία και τον φόβο που βιώσαμε κα τά τη γέννησή μας. Η αρχή είναι πάντοτε τραυματική, είτε π ρόκειται γ ια άτομα είτε γ ια πολι­ τικά κράτη. Ο Μ αρξ μας θυμίζει στο Κ εφ ά λα ιο ότι το νεότερο βρετανικό κράτος, το οποίο οικοδομήθηκε επάνω στην εντατική εκμετάλλευση χωρικών που μετα τρά πη κα ν σε προλετάριους, δημιουργήθηκε μέσα α πό εξα ιρετικά αιμα τη ρές και βρόμικες διεργασίες. Αυτός είναι ένας α πό τους λόγους γ ια τους οποίους ο Μ αρξ θα ένιωθε φρίκη α πένα ντι στην κα τα ναγκα στική α στικοποίη ση τω ν Ρώσων χω ρικώ ν α π ό τον Στάλιν. Τα περισσότερα π ολιτικά κράτη προέκυψαν μέσα α π ό επ ανά στα ση , εισβολή, κατοχή, σφ ετερι-

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

241

σμό της εξουσίας ή (στην περίπτω ση κοινωνιών σαν τις Ηνωμένες Π ολιτείες) εξολόθρευση. Επιτυχημένα είνα ι τα κράτη π ου έχουν κ α τα φ έρ ει να σβήσουν την αιματοβαμμένη ιστορία τους α πό τα μυαλά των πολιτών τους. Κράτη που θεμελιώθηκαν επάνω στην αδικία και είναι πολύ πρόσ φ α τα γ ια να έχουν κα τα ­ φέρει κά τι τέτοιο -π α ρ α δ είγ μ α το ς χάριν, το Ισραήλ και η Βόρειος Ιρ λανδία- τείνουν να μαστίζονται α πό πολιτικές συγκρούσεις. Αν εμείς οι Βρετανοί είμαστε προϊόντα μιας εξα ι­ ρετικά επιτυχημένης επανάστασης, τότε αυτό το γ ε ­ γονός α π α ν τά α π ο σ το μ ω τικ ά στη μομφή τω ν σ υ­ ντηρητικών ότι όλες οι επ ανα στά σεις αποτυγχάνουν ή οπισθοδρομούν ή χειροτερεύουν χίλιες φορές τα π ρ ά γ μ α τα ή τρώνε τα π α ιδ ιά τους. Ίσ ω ς μου έχει ξεφύγει κάποιο σημαντικό δημοσίευμα στις εφημερί­ δες, αλλά μου φ α ίνεται π ω ς η Γαλλία δεν έχει ε π α ­ ναφέρει στην εξουσία τη φεουδαρχική αριστοκρατία, ούτε η Γερμανία την α ριστοκρατία των μεγαλογαιοκτημόνων. Είναι αλήθεια ότι η Β ρετανία έχει π ερ ισ ­ σότερα φ εουδαρχικά κα τά λοιπα -ό π ω ς η Βουλή των Λ όρδων και η Μ αύρη Ρ ά β δ ο ς-2 σε σύγκριση με τα περισσότερα σύγχρονα έθνη, αλλά αυτό οφείλεται εν πολλοίς στο ότι αποδεικνύονται χρήσιμα στις άρχουσες μεσαίες τάξεις. Εκπέμπουν, όπω ς και η μοναρ­ χία, εκείνη τη μυστικιστική αίγλη που εμπνέει στις μάζες των ανθρώπων δέος και σεβασμό προς όφελος της καθεστηκυίας τάξης πρα γμάτω ν. Το γεγονός ότι η πλειονότητα των Βρετανών δεν αισθάνεται π ω ς ο π ρ ίγ κ ιπ α ς Άντριου περ ιβά λλετα ι α π ό κα μ ιά α ιν ιγ ­ ματική αύρα μυστηριακής σαγήνης υποδηλώνει ότι

242

TERRY EAGLETON

μπορεί και να υπάρχουν π ιο α ξιόπισ τοι τρόποι γ ια να στηρίξεις την εξουσία σου. Η π λειονότη τα τω ν σημερινώ ν Δ υτικώ ν θα δή ­ λωνε αναμφίβολα ότι αντιτίθετα ι στην επανάσταση. Π ιθανότατα α υτό σημαίνει ότι δ ιά κ ε ιτα ι α ρνητικά α πένα ντι σε κά π οιες επαναστάσεις, και θετικά α π έ ­ ναντι σε άλλες. Οι επ ανα στά σεις των άλλων ανθρώ ­ πων -ό π ω ς και το φαγητό των άλλων ανθρώπων στα εσ τια τό ρ ια - συνήθως μας ελκύουν περισσότερο α πό τις δικές μας. Οι περισσότεροι α πό αυτούς τους αν­ θρώ πους αναμφίβολα θα ενέκριναν την επανάσταση π ου ανέτρεψ ε τη βρετανική εξουσία στην Αμερική στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώ να ή το γεγονός ότι αποικιοκρατούμενες χώρες, α πό την Ιρλανδία και την Ινδία μέχρι την Κένυα και τη Μ αλαισία, κατέκτησαν την ανεξαρτησία τους. Κ ατά π ά σ α πιθανότητα, δεν έχυσαν πολλοί α π ό α υτούς π ικ ρ ά δ ά κ ρ υ α γ ια την πτώ ση του σοβιετικού μπλοκ. Είναι σχεδόν βέβαιο επίσης ότι θα τοποθετούνταν υπ έρ των εξεγέρσεων τω ν σκλάβων, α π ό τον Σ π ά ρ τα κ ο μ έχρ ι και το υ ς Α φροαμερικανούς στις νότιες π ολιτείες των Η.Π.Α. Ό λες όμως α υτές οι επ ανα στά σεις ήταν βίαιες - σε ορισμένες π εριπτώ σ εις, π ιο βίαιες α πό την μπολσεβικική επανάσταση. Δεν θα ήταν λοιπόν π ιο τίμιο να βγει κα νείς και να ομολογήσει ότι δεν α ντιτίθ ετα ι στην επ ανά στα ση καθαυτή αλλά στη σοσιαλιστική επανάσταση; Υπάρχει, φυσικά, και μια μειονότητα ανθρώ πω ν που είναι γνω στοί ως ειρηνιστές και α πορρίπτουν τη βία σε κάθε μορφή της. Το θάρρος τους και η α φ ο ­ σίωσή τους στις α ρχές τους, συχνά σε π είσ μ α της

ΓΙΑΤΙ Ο MAP; ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

243

δημόσιας διαπόμπευσης, αξίζουν μεγάλο θαυμασμό. Ό μω ς οι ειρηνιστές δεν είναι α πλώ ς άνθρω ποι που α ποστρέφ οντα ι τη βία. Σχεδόν κάθε ά νθρω πος την αποστρέφεται, μ ’ εξαίρεση μια μικρή μειονότητα σα­ διστών και ψ υχοπαθών. Για να συζητήσει κανείς στα σοβαρά τον ειρηνισμό, π ρέπει ο τελευταίος ν ’ α π ο τε­ λεί κάτι περισσότερο α πό την εκπεφρασμένη ευσεβή π εποίθ η σ η ότι ο π όλεμ ος είνα ι α π α ίσ ιο π ρ ά γ μ α . Κάτι στο οποίο συμφωνούν οι π άντες δεν έχει ενδια­ φέρον, όσο εύλογο κι αν είναι. Ο μόνος ειρηνισμός π ου θα μπορούσε ν ’ αποτελέσει αντικείμενο συζή­ τησης είναι α υτός π ου α πορ ρ ίπτει κάθε είδος βίας. Μιλάω δηλαδή γ ια ειρηνιστές π ου δεν α ποστρέφονται μόνο τους πολέμους ή τις επαναστάσεις, αλλά και το να χτυπήσουν στο κεφάλι έναν δραπ έτη δο­ λοφόνο α πλώ ς γ ια να τον ρίξουν αναίσθητο την ώρα π ου ο τελευταίος σημαδεύει με το πολυβόλο του τα π α ιδ ιά σε μ ια σχολική τάξη. Αν κάποιος είχε βρεθεί σε μια τέτοια περίσταση χω ρίς να παρέμβει, θα είχε πολλές εξηγήσεις να δώσει στην επόμενη συνέλευση του συλλόγου γονέων και κηδεμόνων. Ο ειρηνισμός υπό οποιαδήποτε στενή έννοια της λέξης είναι κα τά ­ φ ω ρα ανήθικος. Σχεδόν οι π ά ντες συμφωνούν ότι σε ορισμένες ακραίες και εξαιρετικές περισ τάσ εις η βία είναι αναγκαία. 0 Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών επ ι­ τρ έπ ει την ένοπλη αντίσταση ενάντια σε μια δύναμη κατοχής. Απλώς μια τέτοια επιθετικότητα οφείλει να υ πακούει σε ορισμένους αυστηρούς κανόνες. Πρέπει να έχει π ρω τίστω ς αμυντικό σκοπό, να α ποτελεί την έσχατη λύση αφού δοκιμαστούν και α ποτύχουν όλες οι εναλλακτικές, να α π ο τελεί τον μ οναδικό τρόπ ο

244

TERRY EAGLETON

α ντιμετώ πισης κά π οια ς μεγάλης συμφοράς, να έχει ρ εα λιστικές π ιθανότη τες επ ιτυχία ς, να μη σ υ νεπ ά ­ γ ετα ι τη σφαγή αθώων πολιτών κτλ. Στη σύντομη αλλά πολυαίμακτη σταδιοδρομία του ο μαρξισμός έχει χρησ ιμοποιήσει κα τά κόρον βία. Τόσο ο Στάλιν όσο και ο Μάο Τσετούνγκ διέπρα ξαν μα ζικές δολοφ ονίες σε σχεδόν αδιανόητη κλίμακα. Ωστόσο, όπω ς είδαμε, ελάχιστοι μ αρξιστές σήμερα θα υπεραμύνονταν αυτώ ν των φρικτών εγκλημάτων, ενώ πληθώρα μη μαρξιστών θα ήταν έτοιμοι να δικαι­ ολογήσουν, φ ερ ’ ειπείν, την καταστροφή της Δρέσδης ή της Χιροσίμα. Ό π ω ς υποστήριξα νωρίτερα, οι μ α ρ­ ξιστές έχουν εξηγήσει τους λόγους γ ια τους οποίους συνέβησαν οι θηριωδίες ανθρώπων σαν τον Στάλιν. και τους τρόπους αποφ υγής τους στο μέλλον, πολύ π ιο π εισ τικ ά α π ό οπ οια δήπ οτε άλλη σχολή σκέψης. Τι γ ίνετα ι όμως όσον αφορά τα εγκλήματα του κ α ­ πιταλισμού, όπω ς το φρικαλέο λουτρό α ίμ α τος που είναι γνω στό ως Α' Π αγκόσμιος πόλεμος, κα τά τον οποίο η σύγκρουση των αυτοκρατορικώ ν εθνών που διψούσαν γ ια κατακτήσεις έστειλε σε μάταιο θάνατο την εργατική τάξη των στρατιω τώ ν; Η ιστορία του καπιταλισμ ού αποτελεί, μεταξύ άλλων, μια ιστορία π ολέμω ν σε όλα τα μήκη κα ι π λά τη του κόσμου, αποικιοκρατικής εκμετάλλευσης, γενοκτονιών και λι­ μών που θα μπορούσαν να είχαν αποφ ευχθεί. Μ πο­ ρεί μια παραμορφω μένη εκδοχή του μαρξισμού να γέννησε το σταλινικό κράτος, αλλά και μια ακρα ία μετά λλαξη του κα π ιτα λ ισ μ ο ύ π α ρ ή γ α γ ε το φ α σ ι­ στικό. Ο θάνατος ενός εκατομμυρίου ανθρώπων στην Ιρλανδία κα τά τον Μ εγάλο Λιμό της δεκα ετία ς του

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

245

1840 οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι η τότε βρετανική κυβέρνηση εφ άρ μοσε μ ια α ξιοθρή­ νητη πολιτική ανακούφισης, επ ιμένοντα ς να τηρήσει του ς νόμους της ελεύθερης α γο ρ ά ς. Ό π ω ς είδαμ ε, στο Κ εφ ά λα ιο ο Μ αρξ α γα νακ τεί με την αιματηρή, συστηματική δια δικα σία απομάκρυνσης των Αγγλων χωρικών α π ό την αγροτική γη. Πίσω α π ό τη γαλήνη του αγγλικού αγροτικού το π ίο υ βρίσκεται ακριβώς αυτή η ιστορία βίαιης απαλλοτρίω σης. Το τρομερό και τόσο μακροχρόνιο αυτό γεγονός κάνει την κουβανική επανάσταση να μοιάζει σαν π ά ρ τι με τσάι. Οι μαρξιστές πιστεύουν ότι ο κα πιτα λισμ ός είναι φύσει ανταγωνιστικός* όχι μόνο επ ειδή συνεπά γεται την ταξική σύγκρουση, αλλά κα ι εξα ιτία ς των π ολέ­ μων τους οποίους προκαλεί, καθώς οι κα π ιτα λισ τι­ κές χώ ρες συγκρούονται μ ετα ξύ τους διεκδικώ ντας τις ανά τον κόσμο π λ ο υ το π α ρ α γ ω γ ικ ές π ηγές ή τη δημιουργία σφαιρών ιμπεριαλιστικής επιρροής. Απε­ ναντίας, το διεθνές σοσιαλιστικό κίνημα έχει θέσει ως ύψιστο στόχο του την ειρήνη. Με το π ο υ ανέλαβαν την εξουσία οι μπολσεβίκοι α πέσ υρα ν τη Ρωσία α π ό το μ α κελειό του Α' Π αγκοσμ ίου πολέμ ου. Οι σοσιαλιστές, χάρη στην α π έχ θ ειά τους προς τον μ ι­ λιταρισ μ ό και τον σοβινισμό, έχουν δ ια δ ρ α μ α τίσ ει σημαντικό ρόλο στα περισ σότερα κινήματα ειρήνης στη νεότερη ιστορία. Στόχος του κινήματος της ερ­ γατική ς τάξης δεν ήταν η βία αλλά η εξάλειψή της. Οι μαρξιστές ήταν επίσης ανέκαθεν εχθρικοί προς αυτό που ονομάζουν «τυχοδιω κτισμό», δηλαδή την α περίσκεπτη δραστηριοποίηση μιας μικρής ομ ά δα ς επ ανα σ τα τώ ν εναντίον των κολοσσιαίω ν δυνάμεων

246

TERRY EAGLETON

του κράτους. Η μπολσεβίκικη επανάσταση δεν έγινε α π ό μ ια μικρή κλίκα συνωμοτών, αλλά α π ό άτομα π ου είχαν εκλεγεί με δια φ ανείς δια δ ικ α σ ίες στους λα ϊκούς, α ντιπ ρ ο σ ω π ευ τικ ο ύ ς θεσμο ύ ς π ο υ είναι γνω στοί ως σοβιέτ. Ο Μ αρξ δεν ήθελε ούτε ν ’ ακούσει γ ια ψευτοηρωικούς ξεσηκωμούς βλοσυρών μαχη­ τών που κραδαίνουν τσουγκράνες μπροστά σε τανκς. Κατά την άποψ ή του, η επ ιτυχία μιας επανάστασης α π α ιτ εί ορισμένες υλικές προϋ ποθέσ εις. Δεν είναι α πλώ ς θέμα ατσάλινης θέλησης και ατρόμητου θάρ­ ρους. Οι π ιθανότη τες επ ιτυ χ ία ς μ ιας επ ανά στα ση ς π ροφ ανώ ς αυξάνονται εν μέσω μιας σοβαρής κρίσης κα τά την οποία η άρχουσα τάξη είναι αδύναμη και διαιρεμένη ενώ οι σοσιαλιστικές δυνά μ εις α κμ α ίες και καλά οργανωμένες, και μειώ νονται όταν η κ υ­ βέρνηση είναι ισχυρή ενώ η α ντιπολίτευσ η άτολμη και δια σπ α σμ ένη. Τ π ’ αυτή την έννοια, ο υλισμός του Μ αρξ - η επιμονή του στην ανάλυση των υλικών δυνάμεω ν που δρουν στην κοινω νία - σχετίζεται με το ζήτημα της επανα στα τική ς βίας. Οι περισσότερες διαμαρτυρίες της εργατικής τάξης στην Αγγλία, α πό τους χαρτιστές μέχρι τις διαδηλώ ­ σεις κα τά της π είνα ς τη δεκα ετία του 1930, υπήρξαν ειρηνικές. Γενικά, τα κινήματα της εργατικής τάξης καταφεύγουν στη βία μόνο όταν προκαλούνται ή το επιβάλλουν α κρα ία π ιεσ τικ ές α νά γκες ή έχουν αποτύχει οριστικά οι ειρηνικές τακτικές. Εν πολλοίς, το ίδιο συνέβη και με τις σουφραζέτες. Η ιστορία έχει κα τα γ ρ ά ψ ει α φ ενός την α πρ ο θ υ μ ία της εργατικ ής τά ξης να χύσει α ίμ α και α φετέρου την ετοιμότητα των αφεντικώ ν της να χρησιμοποιήσουν το μ αστίγιο

ΓΙΑΤΙ Ο MAP: ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

247

και το όπλο. Επίσης, η εργατική τάξη δεν είχε ποτέ στη διάθεσή της τις τρομερές στρατιω τικές δυνάμεις του καπιταλιστικού κράτους. Έ χει γίνει κοινός τόπος στον σημερινό κόσμο το κ α τα πιεσ τικ ό κράτος που δεν δ ισ τά ζει να σ τρέψ ει τα όπ λα του εν ά ντια σε ειρηνικούς α περ γούς και διαδηλω τές. Ό πω ς έγραψ ε ο Γερμανός φιλόσοφος Βάλτερ Μ πένγιαμιν, η επ α νά ­ σταση δεν είναι μια ανεξέλεγκτη αμαξοστοιχία· είναι η ενεργοποίηση του φρένου έκτακτης ανάγκης. Εκτός ελέγχου βρίσ κεται ο κα π ιτα λισ μ ός, καθώ ς ά γ ετ α ι και φέρετα ι α π ό τις ά ναρχες δ υνά μ εις της αγοράς, ενώ ο σοσιαλισμός επ ιχειρ εί να θέσει υπό κάποιον συλλογικό έλεγχο αυτό το αφηνιασμένο θηρίο. Οι σοσ ιαλιστικές επ α ν α σ τά σ εις υπήρξαν γενικ ά βίαιες, κα τά κύριο λόγο γ ια τί οι εύπορες τά ξεις δεν επιδεικνύουν συνήθως καμία διάθεση να εγκαταλείψουν ειρηνικά τα προνόμιά τους. Εν πάση π ερ ιπ τώ σει, έχουμε καλούς λόγους να ελπίζουμε ότι η χρήση βίας μπορεί να περιοριστεί στο ελάχιστο. Και τούτο γ ια τί η επ ανά σ τα σ η όπ ω ς την εννοεί ο μαρξισμός δια φ έρει α π ό το π ρα ξικόπ ημ α ή το ξέσπασμα μιας α υθόρμητη ς δ υ σ α ρ έσ κ εια ς. Οι ε π α ν α σ τά σ εις δεν αποτελούν α πλ ώ ς α π ό π ειρ ε ς ανα τρ ο π ής του κρ ά ­ τους - αυτό θα μπορούσε να το κάνει και μια ομάδα δεξιών μιλιταριστών. Οι μαρξιστές εννοούν διαφ ορε­ τικά την επανάσταση. Αληθινή επανάσταση έχουμε μόνο όταν μια κοινωνική τάξη καταλύει την εξουσία κά π οια ς άλλης και την α ντικαθιστά με τη δική της. Στην περίπτω σ η της σοσιαλιστικής επανάστασης, α υ τό ση μαίνει ότι η οργανω μένη ερ γ α τικ ή τάξη, μαζί με τους διά φ ορου ς συμμάχους της, α ντικ α θ ι­

248

TERRY EAGLETON

στά στην εξουσία την κα π ιτα λισ τική μ εσα ία τάξη. Αλλά ο Μ αρξ θεωρούσε την εργατική τάξη μακράν την πολυπληθέστερη κοινωνική τάξη στην κ α π ιτα λι­ στική κοινωνία. Άρα μιλάμε εν προκειμένω γ ια τη δράση μ ιας πλειονότητας, όχι μ ιας μικρής ο μ ά δα ς επ α ν α σ τα τώ ν . Δ εδομένου ότι η ουσ ία του σ ο σ ια ­ λισμού είναι η λαϊκή αυτοκυβέρνηση, κανένας δεν μπορεί να κάνει μ ια σοσιαλιστική επανάσταση γ ια λογαριασμό σου, όπω ς κανένας δεν μπορεί να γίνει άσος του πόκερ γ ια λογαριασμό σου. Ό π ω ς γρ άφ ει ο Τζ. Κ. Τσέστερτον, μια τέτοια λαϊκή αυτοδιάθεση α ποτελεί « κ ά τι ανάλογο με το να γ ρ ά φ εις ο ίδιος τα ερ ω τικ ά γ ρ ά μ μ α τά σου ή να φ υ σά ς ο ίδιος τη μύτη σου. Αυτά είναι π ρ ά γ μ α τα π ου θέλουμε ένας ά νθρω πος να τα κάνει μόνος του, ακόμη και αν δεν τα καταφέρνει κα λά ».3 Ενδεχομένως ο υπηρέτης μου να είναι πολύ π ιο επ ιδέξιος α π ό εμένα στο φύσημα της μύτης μου, όμως η α ξιο π ρ έπ ε ια μου επιβάλλει να το κάνω ο ίδιος, ή τουλάχιστον (αν είμ αι ο π ρ ί­ γ κ ιπ α ς Κάρολος) να το κάνω πότε π ό τε ο ίδιος. Η επ α νά σ τα σ η δεν είναι κά τι π ου θα σου το κληρο­ δοτήσει κ ά π ο ια σκληροπυρηνική εμπροσθοφυλακή συνωμοτών. Ούτε, όπω ς επέμενε ο Λένιν, μπορεί να μ ετα φ ερ θεί στο εξω τερικό και να επιβληθεί με τα όπλα, όπω ς έκανε ο Στάλιν στην ανατολική Ευρώπη. Π ρέπει να συμμετάσχεις ενεργά σ ’ αυτή, όχι όπω ς ο καλλιτέχνης που π αρ α γγέλνει στους βοηθούς του να βάλουν γ ια λογαριασμό του έναν καρχαρία στη φορ­ μόλη. (Αναμφίβολα το ίδιο θα συμβαίνει σύντομα και με τους μυθιστοριογρά φ ους.) Μόνο έτσι οι άλλοτε ανήμποροι αποκτούν την πείρα, την τεχνογνω σία και

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

249

την αυτοπεποίθησ η γ ια να αναδημιουργήσουν ολο­ κληρω τικά την κοινωνία. Οι σοσ ια λιστικές ε π α ν α ­ στάσεις δεν μπορούν π α ρ ά να είναι δημοκρατικές. Η μη δημοκρατική μειονότητα είναι η άρχουσα τάξη. Οι τερ ά στιες μάζες ανθρώπων τις οποίες κινητοποιούν τέτο ιες επ α ν α σ τά σ εις αποτελούν τον π ιο ασφαλή προμαχώνα κατά της υπερβολικής βίας. Τπ’ αυτή την έννοια, οι επ ανα στά σεις που έχουν τις μ εγαλύτερες π ιθ α νότη τες ε π ιτ υ χ ία ς έχουν και τις μ εγα λ ύτερες πιθανότητες να είναι όσο το δυνατόν λιγότερο βίαιες. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί οι επαναστάσεις να προκαλέσουν τη βίαιη αντίδραση απειλούμενω ν κυβερνήσεων π ου πάνω στον πανικό τους είναι έτοι­ μες να τις π νίξουν στο α ίμ α . Αλλά ακόμη και τα α υτα ρ χικ ά κράτη βασίζονται α να γκα σ τικά σ ’ έναν ορισμένο βαθμό παθητικής συναίνεσης α πό εκείνους τους οποίους κυβερνούν, όσο απρόθυμη και π ροσω ­ ρινή κι αν είναι αυτή η συναίνεση. Δεν μ π ο ρείς να κυβερνήσεις α ποτελεσματικά μια χώρα όταν οι πολί­ τες της όχι μόνο είναι μονίμως δυσαρεστημένοι, αλλά και θεωρούν τη διακυβέρνησή σου απολύτω ς αναξιό­ πιστη. Μ πορείς να φυλακίσεις ορισμένους α πό α υ ­ τούς γ ια κάποιο διάστημα, αλλά όχι τους πάντες γ ια π ά ντα . Δεν α ποκ λείετα ι τέτοια α νυ πό ληπ τα κράτη να διατηρούνται γ ια α ρκετά μεγάλες χρονικές π ερ ι­ όδους. Σκεφτείτε. π α ρ α δ είγμ α το ς χάριν, τα υφ ισ τά ­ μενα καθεστώ τα στην Μ πούρμα και τη Ζιμπάμπουε. Εντέλει, όμως, ακόμη και οι τύραννοι αντιλαμβάνο­ νται ότι τα κ α θεστώ τα τους έχουν ημερομηνία λή­ ξης. Όσο σκληρό και δολοφονικό κι αν υπήρξε το σύστημα του α π α ρ τχά ιντ στη Νότιο Αφρική, εντέλει

250

TERRY EAGLETON

αναγνώρισε ότι δεν μπορούσε πλέον να συνεχίσει. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και γ ια τις δικτα τορίες της Πολωνίας, της Ανατολικής Γερμανίας, της Ρουμανίας και τω ν άλλω ν χω ρώ ν του σοβιετικού μ πλοκ στα τέλη της δ εκα ετία ς του 1980. Το ίδιο ισχύει σήμερα και γ ια πολλούς Ενωτικούς του Όλστερ. οι οποίοι, μ ετά α π ό χρόνια α ιμα τοχυσ ία ς, έχουν α να γκα σ τεί να αναγνω ρίσουν ότι ο αποκλεισμός εκ μέρους τους των πολιτών που είναι καθολικοί α πλ ά δεν συνιστά πλέον βιώσιμη επιλογή. Γιατί όμως οι μαρξιστές προσβλέπουν στην επ α ν ά ­ σταση και όχι στην κοινοβουλευτική δημοκρατία και την κοινωνική μεταρρύθμιση; Η απάντηση είναι ότι δεν ισχύει κάτι τέτοιο, ή τουλάχιστον όχι απολύτω ς. Ισχύει μόνο γ ια τους λεγόμενους ακροαριστερούς.4 Έ ν α α π ό τα π ρ ώ τα δ ια τά γ μ α τα τω ν μπολσεβίκω ν α φού κατέκτησαν την εξουσία κα τα ρ γο ύ σε τη θ α ­ νατική ποινή. Το να είνα ι κα νείς μετα ρ ρ υθμ ιστή ς ή επ ανα στα τιστή ς δεν είναι κάτι ανάλογο με το να υποστηρίζει την Έ βερτον ή την Αρσεναλ. Όσοι τά σ ­ σονται υ π έρ της επ α νά σ τα σ η ς υποστηρίζουν στην πλειονότητά τους και τη μεταρρύθμιση. Όχι οποιαδήπ οτε παρω χημένου είδους μεταρρύθμιση και όχι τον ρεφ ορμισμό ως π ολιτική πανά κεια- π ά ντω ς οι επ α ν α σ τα τισ τές δεν τρέφ ουν την ψ ευδαίσθηση ότι η μετάβαση στον σοσιαλισμό θα γίνει π ιο α πότομ α α π ’ ό,τι έγινε η μετάβαση στη φ εουδαρχία ή τον κα ­ πιταλισμό. Η κρίσιμη δια φ ορά τους με τους ρεφορμιστές δεν έγκειτα ι στην άρνησή τους ν ’ αγω νιστούν ενάντια στο κλείσιμο νοσοκομείων προκειμένου να

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

251

προσηλω θούν α π ό λ υ τα στον υ π έρ τα το σκοπό της Ε πα νά σ τα σ η ς. Έ γ κ ε ιτ α ι στο ότι α ντιλαμ β ά νο ντα ι τις μ ετα ρ ρ υθ μ ίσ εις π ιο μακρ οπρ όθεσ μ α και ριζο ­ σ π α σ τικ ά . Η μ ετα ρρύθμιση έχει ζω τική σημασίααλλά α ρ γά ή γρήγορα φτάνει σ ’ ένα σημείο όπου το σύστημα αρνείται πλέον να υποχωρήσει περαιτέρω . Σ τον μαρξισμό, α υ τό το σημείο είνα ι γνω σ τό ως κοινωνικές σχέσεις παρ α γω γή ς. Πρόκειται δηλαδή, σε λιγότερο εκλεπτυσμένη τεχνική γλώσσα, γ ια μια κυρίαρχη κοινωνική τάξη που ελέγχει τα πλουτοπαρ α γω γικά μέσα και είναι καταφανώ ς απρόθυμη να τα παραχωρήσει. Μόνο τότε προβάλλει αναπόφευκτη μια αποφ ασ ισ τικ ή επιλογή μ ετα ξύ μεταρρύθμισης και επανάστασης. Σε τελική ανάλυση, όπω ς σχολί­ ασε ο σοσιαλιστής ιστορικός P. X. Τόνι. μπορείς να ξεφ λουδίσεις φύλλο φύλλο ένα κρεμμύδι, αλλά δεν μ πορείς να γδά ρ εις νύχι νύχι μια τίγρη. Ωστόσο το ξεφλούδισμα του κρεμμυδιού κάνει τη μεταρρύθμιση ν ’ α κού γεται μάλλον υπερβολικά εύκολη. Η π λειο ­ νότητα των μεταρρυθμίσεων που σήμερα θεωρούμε π ο λ ύ τιμ α κεκτη μ ένα της φ ιλελεύ θερ η ς κοινω νίας -κ α θο λ ικ ή ψήφος, δω ρεά ν εκ π α ίδ ευ σ η γ ια όλους, ελευθερία του τύπου, συνδικαλιστικές ενώσεις κτλ.πραγματοποιήθηκαν μετά α πό λαϊκή πάλη που υπερ­ νίκησε την ά γρ ια αντίσταση της άρχουσας τάξης. Επίσης, οι επ ανα σ τα τισ τές δεν απορρίπτουν κ α τ’ ανάγκη την κοινοβουλευτική δημοκρατία. Αν η τελευ­ τα ία μπορεί να συμβάλει στους σκοπούς τους, τόσο το καλύτερο. Πάντως οι μαρξιστές τρέφουν επ ιφ υ ­ λά ξεις α πένα ντι στην κοινοβουλευτική δημοκρατία - όχι επ ειδή αυτή είναι δημοκρατική, αλλά επειδή

252

TERRY EAGLETON

έχει έλλειμμα δημοκρατίας. Τα κοινοβούλια είναι θε­ σμοί στους οποίους οι πολίτες μεταβιβάζουν μόνιμα την εξουσία τους και τους οποίους ελέγχουν σε πολύ μικρό βαθμό. Γενικά, η επ α νά σ τα σ η θ εω ρ είτα ι το αντίθετο της δημοκρατίας, έργο αριστερών καταχθό­ νιων μειονοτήτων που επιδιώ κουν ν ’ ανατρέψουν τη βούληση της πλειονότητας. Στην πραγμ ατικότητα, η επανά στα ση , καθώ ς α π ο τελεί μια δ ιερ γα σ ία κα τά την οπ οία οι άνθρω ποι παίρνουν την τύχη τους στα χέρια τους μέσα α πό λαϊκά συμβούλια και συνελεύ­ σεις, είναι πολύ π ιο δημοκρατική α π ό οποιοδήποτε άλλο είδος διακυβέρνησης υπάρχει σήμερα. Οι μπολ­ σεβίκοι είχαν εντυπω σια κά πολλές, ανοιχτές διενέ­ ξεις μ ετα ξύ τους, και η ιδέα ότι θα έπ ρ επ ε να κ υ­ βερνήσουν ως το μοναδικό πολιτικό κόμμα της χώρας δεν υπήρχε στο αρχικό π ρόγρα μμ ά τους. Επιπλέον, όπ ω ς θα δούμε αργότερα , ο θεσμός του κοινοβου­ λίου α ποτελεί κομμάτι ενός κράτους π ο υ σε γενικές γραμ μές έχει κύριο μέλημα να διασφ αλίζει την κυ­ ρ ια ρ χ ία του κεφ α λα ίου επ ά νω στην ερ γα σ ία . Δεν π ρόκ ειτα ι α πλώ ς γ ια άποψ η των μαρξιστών. Έ ν α ς σχολιαστής του δέκατου έβδομου αιώνα χαρακτήρισε το α γγλικό κοινοβούλιο « π ρομ α χώ να της ιδιοκτη ­ σ ία ς» .5 Σε τελική ανάλυση, ισχυρίζεται ο Μαρξ, το κοινοβούλιο ή το κράτος δεν αντιπ ρ ο σω π εύει τόσο τους α πλ ούς α νθρώ πους, όσο τα συ μ φ έρ ο ντα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Ο Κικέρων, όπω ς είδαμε, συμ­ φωνούσε απόλυτα. Κανένα κοινοβούλιο στο πλαίσιο μιας κα πιτα λιστική ς τάξης πρα γμ άτω ν δεν θα τολ­ μούσε να έρθει α ντιμ έτω π ο με τη φοβερή δύναμη τέτοιων κατεστημένων συμφερόντων. Σε περίπτω ση

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

253

που θα γινότα ν α πειλή γ ι ’ α υτά , θα του έδειχνα ν χω ρίς καθυστέρηση την π όρτα της εξόδου. Θα ήταν παράξενο λοιπόν αν οι μαρξιστές θεωρούσαν τέτοιες αίθουσ ες συζητήσεων ζω τικό μέσο προώ θησης του σκοπού τους, αντί ένα μέσο μεταξύ πολλών άλλων. Ο Μ αρξ φ α ίνεται να π ίσ τευε ότι σε χώρες όπω ς η Α γγλία, η Ο λλανδία και οι Η νω μένες Π ολιτείες οι σ οσ ια λισ τές θα μπ ορού σα ν να επ ιτύ χ ο υ ν τους στόχους τους με ειρηνικά μέσα. Δεν α π έρ ρ ιπ τε τον θεσμό του κοινοβουλίου ή την ιδέα της κοινωνικής μεταρρύθμισης. Πίστευε επίσης ότι ένα σοσιαλιστικό κόμμα θα μπορούσε να έρθει στην εξουσία μόνο με την υποστήριξη της πλειονότητας της εργατικής τά ­ ξης. Ή ταν ενθουσιώδης θιασώ της μεταρρυθμιστικών οργάνων όπω ς τα πολιτικ ά κόμματα της εργατικής τάξης, οι σ υ νδικα λιστικές ενώσεις, οι πολιτισ τικ ο ί σύλλογοι και οι π ολιτικές εφημερίδες. Πήρε επίσης θέση υ π έρ συγκ εκρ ιμένω ν μ ετα ρ ρ υθ μ ισ τικώ ν μ έ­ τρων, όπω ς η επέκταση του πολιτικού δικαιώ μ ατος και η συρρίκνωση της εργάσιμης ημέρας. Μ άλιστα, σε κά ποιο σημείο θεωρούσε υπερα ισ ιόδοξα ότι α πό μόνη της η καθολική ψήφος θα υπονόμευε την κ α ­ πιταλιστική κυριαρχία. Ο συνεργάτης του, Φρίντριχ Έ νγκελς, επίσ ης θεωρούσε σημαντική την ειρηνική κοινωνική αλλαγή, και προσέβλεπε μ ’ ευχαρίστηση σε μια μη βίαιη επανάσταση. Έ ν α α πό τα προβλήματα των σοσιαλιστικών ε π α ­ ναστάσεων είναι ότι έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να ξεσπάσουν μέσα στις πλέον αντίξοες συνθήκες. Ο Λ ένιν επ ισ ή μ α νε την ειρ ω ν εία το υ π ρ ά γ μ α το ς στην π ερ ίπ τω σ η της εξέγερση ς τω ν μπολσεβίκω ν.

254

TERRY EAGLETON

Οι άνθρω ποι που υφ ίστανται σκληρή καταπίεσ η και βρίσκονται στα πρόθυρα της λιμοκτονίας μπορεί να αισ θανθούν ότι δεν έχουν τ ίπ ο τ α να χάσουν ε π α ­ ναστατώ ντας. Από την άλλη μεριά, όπω ς είδαμε, οι οπισθοδρομικές κοινωνικές συνθήκες που τους ωθούν στην επ α νά σ τα σ η αποτελούν το χειρότερο δυνα τό περιβάλλον γ ια την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Μ πορεί μεν υπ ό α υ τές τις συνθήκες να είνα ι ευ ­ κολότερη η α να τρ οπ ή του κράτους, αλλά λείπουν οι υλικοί π όροι γ ια την οικοδόμηση μ ιας βιώσιμης εναλλακτικής δομής. Οι άνθρωποι που αισθάνονται ικανοποιημένοι με τις συνθήκες ζωής τους είναι α π ί­ θανο να επ α να σ τα τή σ ουν. Το ίδιο ισχύει κα ι γ ια τους α νθρώ πους π ου δεν έχουν χάσει κάθε ελπίδα . Τα άσχημα νέα γ ια του ς σοσ ια λισ τές είναι ότι οι άνθρω ποι είναι εξα ιρ ετικ ά απρόθυμοι ν ’ αλλάξουν ρ ιζικά τις συνθήκες ζωής του ς όσο υ π ά ρ χει έστω κάτι θετικό σ ’ αυτές. Μ ερικές φορές οι μα ρξιστές λοιδω ρούνται λόγω της υποτιθέμενης α π ά θεια ς της εργατικής τάξης. Οι συνηθισμένοι άνθρ ω π οι μ π ορεί κά λλισ τα να είναι α διάφοροι α πένα ντι στην καθημερινή πολιτική ενός κράτους που τους μετα δ ίδ ει την αίσθηση ότι α δ ια ­ φορεί γΓ α υτούς. Ά παξ όμως αυτό επιχειρήσ ει να κλείσει τα νοσοκομεία τους, να μ εταφέρει το εργο­ στάσιό τους στη δυτική Ιρλανδία ή να κατασκευάσει ένα α εροδρόμιο δ ίπ λ α στο σ π ίτι τους, τότε συνή­ θως α ντιδρούν. Α ξίζει επ ίσ ης να τονίσουμε π ω ς η α π ά θεια ενός συγκεκριμένου είδους μπορεί να είναι απολύτω ς λογική. Όσο ένα κοινωνικό σύστημα κα τα ­ φέρνει να π αρ έχει στους π ολίτες του κά π ο ια φτωχή

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

255

έστω ικανοποίηση, δεν είναι παράλογο οι τελευταίοι να παραμένουν προσκολλημένοι σ’ αυτό αντί να ε π ι­ χειρήσουν κάποιο ριψοκίνδυνο άλμα σ ’ ένα άγνωστο μέλλον. Αυτού του είδους ο συντηρητισμός δεν είναι περιφρονητέος. Εν πάση π ερ ιπ τώ σ ει. οι περισσότεροι άνθρω ποι είναι πολύ απασχολημένοι με το να τα βγάζουν πέρα όπ ω ς όπω ς και δεν έχουν χρόνο γ ια ορά μ α τα ενός κα λύ τερ ου μέλλοντος. Η κοινωνική α να τρ ο π ή δεν είναι κάτι που οι περισσότεροι άνθρω ποι θ ’ α σπά ζονταν πρόθυμα, και δεν μπορεί κανείς να τους κ α ­ τηγορήσει γ ι ’ αυτό. Ασφαλώ ς δεν θα την α σπά ζο νταν μόνο και μόνο επειδή ο σοσιαλισμός φα ίνεται καλή ιδέα. Η πρόταση γ ια ένα άλμα προς το μέλλον α ρχίζει να φ α ίνετα ι εύλογη όταν οι στερήσεις που επιβάλλει η καθεστηκυία τάξη π ρα γμάτω ν αρχίζουν να βαραίνουν περισσότερο α πό τα όπ ο ια μειονεκτή­ μ α τα μ ιας ριζοσ π α σ τική ς αλλαγής. Οι επ α ν α σ τά ­ σεις τείνουν να ξεσπούν όταν σχεδόν ο π ο ια δήπ ο τε εναλλακτική επιλογή προβάλλει ως προτιμότερη από το παρόν. Σε τέτοιες π εριπ τώ σ εις, είναι π αρά λογο το να μην επ α ν α σ τα τεί κανείς. Ό ταν επ ί α ιώ νες ο κα π ιτα λισ μ ός επ ικ α λ είτα ι την υπεροχή του α το μ ι­ κού συμφέροντος, δικαιολογημένα οι μισθωτοί του θ ’ αναγνω ρίσουν κά π οια στιγμή ότι το συλλογικό συμ­ φέρον τους έγκειτα ι επιτέλους σε κάτι διαφορετικό. Ασφαλώς η μεταρρύθμιση και η σοσιαλιστική δη­ μοκρατία μπορούν να εξαγοράσουν την επανάσταση. Ο ίδιος ο Μ αρξ έζησε α ρκετά γ ια να γίνει μ άρτυρας των απαρχώ ν αυτής της διερ γα σίας στη βικτοριανή Α γγλία, α λλά όχι α ρ κ ετά γ ια να κ α τα γ ρ ά ψ ει τον

256

TERRY EAGLETON

πλήρη α ντίκ τυπ ό της. Αν μια ταξική κοινωνία κα τα ­ φέρνει να π αρ έχει στους υποτα κτικούς της αρκετά υπολείμματα και αποφ άγια, τότε κατά π άσα πιθανό­ τητα εξασφ αλίζει την επιβίωσή της. Ά παξ και χάσει αυτή την ικανότητα, τότε π ιθανότα τα (αν και σε κ α ­ μ ία π ερίπ τω σ η α να π όφ ευ κτα ) οι τελευταίοι τροχοί της αμάξης της θα επιδιώ ξουν να την ανατρέψ ουν. Και για τί όχι; Δεν θα έχουν π ια τίποτα να χάσουν. Σε τέτοιες π εριπτώ σ εις, η επιδίω ξη ενός εναλλακτικού μέλλοντος κα θίσ ταται μια εξόχως λογική απόφαση. Και π α ρ ’ ότι η λογική στα ανθρώ πινα όντα δεν είναι πανταχού παρούσα και τα π άντα πληρούσα, έχει α ρ ­ κετή δύναμη ώστε ν ’ αντιλαμβανόμαστε πότε πρέπει γ ια το καλό μας να εγκα τα λείπου με το παρόν χάριν του μέλλοντος. Ε κείνοι π ου ρω τούν π ο ιο ς θα είν α ι α υ τό ς π ο υ θα υ π ο τά ξει τον κ α π ιτα λισ μ ό λησμονούν ότι υπό μία έννοια κάτι τέτοιο δεν είναι αναγκαίο. Ο κ α π ι­ ταλισμός μπορεί κάλλιστα να κα τα ρρεύσ ει υπ ό το βάρος των ίδιων του των αντινομιών, χω ρίς την π α ­ ραμικρή ώθηση α π ό τους α ντιπ άλους του. Μ άλιστα, π α ρ α λ ίγ ο να συμβεί α υτό π ριν α π ό λίγ α χρ ό νια . Ωστόσο μια ολοσχερής κατάρρευση του συστήματος το πιθανότερο είναι να οδηγήσει στη βαρβαρότητα και όχι στον σοσιαλισμό, αν δεν υ π ά ρ χε ι κ ά π ο ια οργανωμένη πολιτική δύναμη γ ια να προσφέρει μια εναλλακτική λύση. Χ ρειαζόμαστε λοιπόν επειγόντω ς μια τέτοια οργανωμένη δύναμη, ώ στε σε περίπτω ση μιας συθέμελης κρίσης του καπιταλισμού να πληγούν λιγότεροι άνθρωποι και να μπορέσει να γεννηθεί α πό τα συντρίμμια ένα νέο κοινωνικοπολιτικό σύστημα.

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΕΝΝΕΑ

Ο μαρξισμός πιστεύει σ ’ ένα πανίσχυρο κράτος. Οι σοσιαλιστές επαναστάτες, αφού καταργήσουν την ιδιωτική ιδιοκτησία, θα εγκαθιδρύσουν μια δεσποτική εξουσία που θα θέσει τέρμα στην ατο­ μική ελευθερία. Αυτό συνέβη οπουδήποτε εφαρ­ μόστηκε ο μαρξισμός■δεν υπάρχει λόγος να πι­ στεύουμε ότι στο μέλλον τα πράγματα θα είναι διαφορετικά. Η λογική του μαρξισμού υπαγο­ ρεύει οι πολίτες να υποτάσσονται στο κόμμα, το κόμμα να υποτάσσεται στο κράτος και το κράτος σ' έναν τερατώδη δικτάτορα. Μπορεί η φιλελεύ­ θερη δημοκρατία να μην είναι τέλεια, ωστόσο είναι απείρως προτιμότερη από ένα καθεστώς που σε κλείνει στο ψυχιατρείο επειδή τόλμησες να επικρίνεις μια βάναυσα αυταρχική διακυβέρνηση.

Ο Μαρξ ήταν αδυσώ πητος εχθρός του κράτους. Είναι πασίγνω στο, μάλιστα, ότι προσδοκούσε την έλευση

258

TERRY EAGLETON

μ ια ς εποχής π ου θα οδηγούσε στη β α θμ ια ία εξ ά ­ λειψη του κρά τους. Έ χουν κάθε δ ικ α ίω μ α οι ε π ι­ κριτές του να θεωρούν τη συγκεκριμένη προσδοκία εξωφρενικά ουτοπική, αλλά δεν μπορούν ταυτόχρονα να τον κα τα δ ικ ά ζουν ως θιασώ τη της δεσπ ο τική ς διακυβέρνησης. Πάντως δεν π ρ ό κ ειτα ι γ ια μια εξω φ ρενικά ο υ ­ τοπ ικ ή προσ δοκία. Ο Μ αρξ δεν εννοούσε ότι στην κομουνιστική κοινωνία θα εξαλειφθεί το κράτος υπό την έννοια μιας κεντρικής διοίκησης. Κάθε πολυσύν­ θετη σύγχρονη κοινωνία έχει ανάγκη α πό κεντρική διοίκηση. Αναφερόμενος σ ’ αυτό, ο Μαρξ μιλάει στον τρίτο τόμο του Κ εφ α λα ίου γ ια «κοινές δρασ τηριό­ τητες που προκύπτουν α πό τη φύση όλων των κοι­ νοτήτων». Το κράτος ως διοικητικό σώμα θα εξακο­ λουθήσει να υπάρχει. Η προσδοκία του Μαρξ αφορά την εξάλειψ η του κράτους ως οργάνου βίας. Ό πω ς το θέτει στο Κομουνιστικό Μ ανιφέστο, υπό τον κο­ μουνισμό η δημόσια εξουσία θα χάσει τον πολιτικό χαρακτήρα της. Ο Μαρξ επιμένει, α ντίθετα με τους αναρχικούς της εποχής του, ότι το κράτος θα εξ α ­ φανισ τεί μόνο υ π ’ αυτή την έννοια. Θεωρεί ότι αυτό που π ρ έ π ει να εξα λειφ θεί είναι ένα συγκεκριμένο είδος εξουσίας, το οπ οίο επ ιβά λλ ει την κυ ρ ια ρ χία μιας κοινωνικής τάξης επάνω στην υπόλοιπη κοινω­ νία. Δεν είχε τίπ ο τα εναντίον των εθνικών πάρκω ν και των κέντρων εξέτασης υποψ ήφιω ν οδηγών. Ο Μ αρξ προσ εγγίζει το κράτος με ψ υχρό ρεα λι­ σμό. Το κράτος δεν αποτελούσε προφ ανώ ς ένα π ο ­ λιτικά ουδέτερο όργανο π ου κρατούσε σχολαστικά αμερόληπτη στάση α πένα ντι στα αλληλοσυγκρουό-

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

259

μενα ταξικά συμφέροντα. Δεν αντιμετώ πιζε καθόλου απρ οκα τά λη πτα τη σύγκρουση ανάμεσα στην ερ γα ­ σία και το κεφάλαιο. Η δουλειά των κρατών δεν εί­ ναι να ξεκινούν επ ανα στά σεις κα τά της ιδιοκτησίας. Σκοπός τους, μεταξύ άλλων, είναι να υπερασπίζονται την υφιστάμενη κοινωνική τάξη π ρα γμ άτω ν ενάντια σε όσους επιζητούν τη ριζική αλλαγή της. Αν αυτή η τάξη είναι εγγενώ ς άδικη, τότε είναι και το κρά ­ τος άδικο. Αυτή η α δικία ενοχλεί τον Μαρξ, όχι τα εθνικά θέατρα και τα εργαστήρια της αστυνομίας. Δεν έχει τίποτα το σκοτεινά συνωμοτικό η ιδέα ότι το κράτος είναι μεροληπτικό. Ό ποιος το βλέπει έτσι σίγουρα δεν έχει π ά ρ ει μέρος τελευταία σε πολιτική διαδήλωση. Το φιλελεύθερο κράτος παραμένει ουδέ­ τερο ανάμεσα στον κα πιτα λισμό και τους επ ικ ρ ιτές του, ώσπου να δια φ ανεί ότι παίρνουν το π άνω χέρι οι τελευταίοι. Τότε επεμ βαίνει με τις μάνικες νερού και τις παρ α σ τρ α τιω τικές ομ άδες του και. αν α υτά αποτύ χουν, με τα τα ν κ ς του. Κ ανένας δεν α μ φ ι­ βάλλει ότι το κράτος μπορεί να γίνει βίαιο. Απλώς ο Μ αρξ α π α ν τά ε ι μ ’ έναν νέο τρ όπ ο στο ερώ τημα «Ποιον εξυπηρετεί τελικά αυτή η βία;». Αφελής εί­ ναι η π ίστη στην ουδετερότη τα του κράτους, όχι η πρόταση ότι θα μπορούσαμε μ ια μέρα να ζήσουμε χωρίς αυτή την αντανακλαστική επιθετικότητα. Μά­ λιστα, ακόμη και το ίδιο το κράτος έχει α πό κά π οιες α πόψ εις π ά ψ ει να πισ τεύει στην ουδετερότητά του. Η α σ τυ νομ ία π ου χ τυ π ά ει α π ερ γ ο ύ ς ή ειρηνικούς δια δηλω τές έχει π ά ψ ει πλέον να π ρ ο σ πο ιείτα ι καν ουδετερότητα. Οι κυβερνήσεις, χωρίς να εξαιρούνται α υτές των Εργατικών, δεν μπαίνουν καν στον κόπο

260

TERRY EAGLETON

να κρύψουν την εχθρότητά τους π ρος το εργατικ ό κίνημα. Ό π ω ς σχολιάζει ο Ζακ Ρανσιέρ, «η κά ποτε σκανδαλώδης θέση του Μ αρξ ότι οι κυβερνήσεις εί­ ναι α πλώ ς α τζέντηδες του διεθνούς κεφαλαίου α π ο ­ τελεί σήμερα π ασιφ ανές γεγονός στο οποίο συμφω ­ νούν “φιλελεύθεροι” και “σοσιαλιστές”. Η απόλυτη τα ύτιση της π ολιτικ ής με τη δια χείριση του κ εφ α ­ λαίου έχει π ά ψ ει να αποτελεί το επαίσχυντο κοινό μυστικό των κα τά τ ’ άλλα διαφορετικώ ν “μορφών” δημοκ ρ ατία ς· α π ο τελεί την ανοιχτά δια κη ρυγμ ένη αλήθεια μέσω της οπ οία ς οι κυβερνήσεις μας α π ο ­ κτούν νομιμοποίηση».1 Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αστυνομία, δικαστήρια, φυλακές ή ακόμη και π αρ α στρατιω τικές ομάδες. Οι τελευταίες, π αρ α δείγμ α το ς χάριν, θα μπορούσαν να α ποδειχτούν α να γκα ίες γ ια την α ντιμ ετώ π ισ η της χημικής ή π υρηνική ς α π ε ι­ λής μ ιας α δίσ τακ της συμμορίας τρομοκρατώ ν, και καλά θα κάνουν να το αναγνω ρίσ ουν α υτό οι π ιο ρομαντικοί α ριστεροί. Δεν α σκείτα ι όλη η κρατική βία εν ονόματι της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτω ν. Ο Μ αρξ διακρίνει στον τρίτο τόμο του Κ εφ α λα ίο υ ανάμεσα σε τα ξικ ά μεροληπτικές και τα ξικ ά ο υδ έ­ τερες λειτουργίες του κράτους. Οι αστυνομικοί που εμπ οδίζουν ρ α τσ ισ τές τρ α μ πού κου ς να ξυλοκοπήσουν μέχρι θανάτου έναν νεαρό Α σιάτη δεν δρουν ως π ρά κτορ ες του κα π ιτα λισ μ ού . Οι ειδικοί χώροι διαμονής και φ ρ οντίδας γυναικώ ν που έχουν πέσει θ ύμα τα βιασμού δεν εκφράζουν τη δολιότητα ενός καταχθόνιου καταπιεστικού κράτους. Οι αστυνομικοί π ου κατάσχουν υ π ολογισ τές γ εμ ά το υ ς με π α ιδ ικ ή

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

261

πορνογραφ ία δεν παραβιάζουν βάναυσα τα ανθρώ­ π ινα δικ αιώ μ α τα . Όσο υπ ά ρ χει ανθρώπινη ελευθε­ ρία, θα υπάρχουν και καταχρήσεις της· και κά π οιες α π ’ α υ τές τις κα τα χρ ήσεις θα είναι τόσο φ ρικτές, ώστε να κα θίσ ταται α να γκα ία η φυλάκιση των δ ρ α ­ στών προκειμένου να διαφ υλαχθεί η α σφάλεια των υπολοίπω ν. Οι φ υλα κές δεν είναι α πλ ώ ς χώροι τ ι­ μω ρίας των κοινωνικά μη προνομιούχων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν είναι και αυτό. Τ ίπ ο τα δεν συνηγορεί στο ότι ο Μ αρξ θα δ ια ­ φω νούσε με τα π α ρ α π ά ν ω . Π ίστευε, μ άλιστα, ότι το κράτος θα μπορούσε να συνιστά ισχυρό θετικό π α ρ ά γο ν τα . Γ ι’ α υτό υποστήριζε ζωηρά μια νομο­ θεσία που θα βελτίωνε τις κοινωνικές συνθήκες στη βικτοριανή Αγγλία. Δεν πρόκ ειται γ ια καταπιεσ τική π ρα κ τικ ή του κρά του ς το ότι λειτου ρ γεί ορφ α νο­ τροφ εία ή ότι εξασφαλίζει π ω ς όλοι θα οδηγούν α π ’ την ίδια πλευ ρά του δρόμου. Αυτό π ο υ α π έρ ρ ιπ τε ο Μ αρξ ήταν ο συνα ισ θημ α τικός μύθος το υ κ ρ ά ­ τους ως πηγής αρμονίας και ειρηνικής συνύπαρξης α νά μ εσ α σε δ ια φ ο ρ ε τικ ές κοινω νικές ο μ ά δες και τά ξεις. Το θεωρούσε μάλλον πηγή διχόνοιας π α ρ ά ομόνοιας. Κ ατά τη γνώ μη του Μαρξ, π ρ ά γ μ α τι το κρ ά τος στοχεύει στην κοινωνική συνοχή, α λλά με απώ τερο σκοπό την εξυπηρέτηση των συμφερόντων της άρχουσας τάξης. Η φαινομενική ο υδετερότη τά του υποκρύπτει την έντονη μεροληψία του. 0 θεσμός του κράτους «πρόσθεσε νέα δεσμά στους φτω χούς και έδω σ ε νέες δυ ν ά μ εις στους π λούσ ιους ... π α ­ γίω σε γ ια π ά ν τα του ς νόμους της ιδιοκτησίας και της ανισότητας· μ ετέτρεψ ε τον έξυπνο σφ ετερισμό

262

TERRY EAGLETON

σε αναπαλλοτρίω το δικαίω μα· και γ ια χάρη μερικών φιλόδοξων ανθρώπων υπ έτα ξε όλη την ανθρωπότητα σε ατέρμονο εργασ ια κό μόχθο, δουλεία και δ υσ τυ­ χία». Δεν πρόκειται γ ια λόγια του Μαρξ, αλλά (όπως είδαμ ε νω ρίτερα) του Ζαν-Ζακ Ρουσσό στον Λ ό γο π ερ ί ανισότητας. Ο Μ αρξ δεν ήταν ο μόνος που συ­ νέδεε την κρατική εξουσία με τα τα ξικ ά προνόμια. Είναι αλήθεια ότι δεν είχε ανέκαθεν τέτο ια άποψ η γ ια το κράτος. Ως νεα ρός ο π α δ ό ς του Χέγκελ, μ ι­ λούσε π ολύ θετικά γ ια το κράτος. Αλλά τό τε δεν είχε γίνει ακόμη μαρξιστής. Ακόμη δε και όταν έγινε μαρξιστής, επέμενε ότι δεν ήταν. Ό σοι μιλούν γ ια α ρ μονία κα ι συναίνεση κα λά θα κάνουν να δυσ πιστού ν α π έν α ντι στην ιδέα του «εφ ημέρ ιου» π ου ρυθμίζει την κοινωνική π ρ α γ μ α ­ τικότητα. Η εν λόγω ιδέα συνίσταται χοντρικά στο ότι στο ένα άκρο βρίσκονται τα άπληστα αφεντικά, στο άλλο οι επ ιθ ετικ ο ί ερ γά τες, και στο μέσο, ως ενσάρκωση της λογικής, της ισότητας και της μ ετρι­ οπ ά θ εια ς, ο καλοκάγαθος, ευπροσή γορος « εφ η μ έ­ ρ ιο ς» π ου π ρο σ π α θ εί α νιδιοτελώ ς να συμφιλιώ σει τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές. Γιατί όμως π άντοτε να τα υτίζετα ι το μέσο με το ορθό μέτρο και τη λο­ γική; Γ ιατί έχουμε την τάση να βλέπουμε τον εαυτό μας στο μέσο. και τους άλλους ανθρώπους στα άκρα; Σε τελική ανάλυση, την ίδια συμπεριφορά μπορεί ο ένας άνθρωπος να τη θεωρεί μετριοπαθή και ο άλλος α κρα ία . Κ ανένας δεν διαφ ημίζει τον εα υτό του ως φανατικό, όπω ς κανένας δεν δια φ ημίζει τον εαυτό του ως ψωριάρη. Επίσης, θα επιζητούσε ά ρ αγε κ α ­ νείς να συμφιλιώσει δούλους και αφέντες ή να πείσει

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

263

ιθαγενείς να δια μα ρτύροντα ι με μετρ ιο πά θεια ενά ­ ντια σ ’ αυτούς που α περ γάζοντα ι την εξολόθρευσή τους; Σε τι συνίσταται μια μετριοπαθής στάση α νά ­ μεσα στον ρατσισμό και τον αντιρατσισμό; Ο Μ αρξ τοπ οθετή θ η κε α ρ νη τικά α π έν α ντι στο κράτος, εν μέρει επ ειδή το θεωρούσε δύναμη αλλο­ τρίωσης. Το είδε ως μ ια επιβλητική οντότητα που είχε κα τά κάποιον τρόπο σφ ετεριστεί την ικανότητα αυτοδιάθεσ ης των ανθρώπων, και την ασκούσε γ ια λογαριασμό τους. Αυτή η οντότητα είχε επίσης την α να ίδ ε ια να α ποκ α λ εί τη συγκεκριμένη δ ιερ γα σ ία « δ η μ ο κ ρ α τία » . Ο ίδιο ς ο Μ αρξ ξεκίνησε τη σ τ α ­ διο δ ρ ο μ ία του ως ρ ιζο σ π α σ τικ ό ς δημ οκράτη ς και κατέληξε επ α ν α σ τα τικ ό ς, κα θώ ς συνειδη τοποίησ ε π όσο ρ ιζικ ές α λ λ α γ ές α π α ιτ ο ύ σ ε η εγ κ α θ ίδ ρ υ σ η μ ιας α υθεντικής δημοκ ρατία ς· και ω ς δημοκράτης α μ φ ισ β η τεί την υ π έρ τα τη εξο υ σ ία το υ κρ ά το υ ς. Επειδή π ισ τεύει ολόψυχα στη λαϊκή κυριαρχία, δεν μ π ορεί να α ρ κεσ τεί στην αχνή σκ ιά της π ο υ ονο­ μ ά ζετα ι κοινοβουλευτική δημ οκ ρατία . Κ α τ’ αρχήν δεν αντιτίθετα ι στον θεσμό του κοινοβουλίου, όπω ς και ο Λένιν. Θεωρούσε όμως ότι η δημοκρατία είναι κά τι τόσο πολύτιμο, ώστε δεν π ρ έ π ει να βρίσκεται α ποκ λειστικά στα χέρια των κοινοβουλίων. Π ρέπει να είναι τοπική, λαϊκή κα ι να δ ια χ έετα ι σε όλους τους θεσμούς της κοινω νίας τω ν π ολιτώ ν. Π ρέπει να δ ιέ π ει και την οικονομική και την πολιτική ζωή. Πρέπει να σημαίνει π ρα γματικ ή αυτοκυβέρνηση, όχι κυβέρνηση μιας πολιτικής ελίτ. Το κράτος π ο υ ενέκρινε ο Μαρξ συνίσταται στη συλλογική άσκηση της κυβερνητικής εξουσίας α π ό τους ίδιους τους π ο λί­

264

TERRY EAGLETON

τες, όχι α π ό μ ια μ ειονότητα πολιτώ ν επ ά νω στην πλειονότητά τους. Ο Μαρξ θεωρούσε ότι το κράτος είχε απομακρυν­ θεί α π ό την κοινωνία των πολιτών. Υπήρχε κρ α υγα ­ λέα αντίθεση μ ετα ξύ τους. Π α ρ α δείγμ α το ς χάριν, οι π ολίτες ήταν μεν θεωρητικά ίσοι ως υπήκοοι του κράτους, αλλά βίωναν δρ αμ α τικές ανισότητες στην κοινωνική καθημερινότητά τους. Αυτή η κοινωνική καθημερινότητα ήταν γεμ άτη συγκρούσεις, αλλά το κ ρά τος πρόβαλλε μια εικόνα της ως α πό λ υ τα α ρ ­ μονικού όλου. Το κράτος θεωρούσε ότι διαμόρφω νε την κοινω νία εκ τω ν άνω, αλλά στην π ρ α γ μ α τικ ό ­ τη τα α υτό το ίδιο α ποτελούσ ε προϊόν της κοινω ­ νία ς. Δεν α π έρ ρ εε η κοινω νία α π ό το κρά τος· το κράτος ζούσε π α ρ α σ ιτικ ά εις βάρος της κοινωνίας. Άρα το όλο οικοδόμημα είχε κ α τά κά ποιον τρόπ ο αναποδογυρίσει. Ό πω ς το έθεσε κάποιος σχολιαστής, «η δημοκρατία και ο κα π ιτα λισ μ ός έχουν έρθει τα πάνω κά τω » - αντί, δηλαδή, οι πολιτικοί θεσμοί να διευθύνουν τον καπιταλισμό, τους διηύθυνε αυτός. Ο σχολιαστής είναι ο Ρόμπερτ Ράιχ, πρώ ην υπουργός Ε ρ γασ ία ς των Η.Π.Α.. ο οποίος γενικ ά δεν έχει τη φήμη μαρξιστή. Στόχος του Μ αρξ ήταν να εξαλείψ ει α υτό το χάσ μ α α νά μ εσ α στο κρ ά τος κα ι την κο ι­ νωνία, ανά μ εσα στην πολιτική και την καθημερινή ζωή, διαλύοντας την πρώ τη μέσα στη δεύτερη. Έ τσ ι α ντιλαμβανόταν τη δημοκρατία. Έ π ρ ε π ε οι άνθρω ­ π οι να ξαναπάρουν στα χέρια τους. στο επ ίπ εδ ο της καθημερινής ζωής τους. τις εξουσίες που είχαν χάσει α πό το κράτος. Ο σοσιαλισμός α ποτελεί την πλήρη πρα γμ άτω ση της δημοκρατίας, όχι την άρνησή της.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

265

Ποιος ο λόγος τόσο πολλοί υπ ερ α σπ ιστές της δημο­ κρα τίας ν ’ α ντιτίθενται σ ’ αυτό το όραμα; Αποτελεί κοινό τόπο ανάμεσα στους μαρξιστές το γεγονός ότι σήμερα η π ραγμ ατική εξουσία βρίσκεται σ τις τρ ά πεζες, τις ετα ιρ είες και τους οικονομικούς φορείς, οι διευθυντές των οποίω ν δεν έχουν εκλεγεί α π ό κανέναν κι ωστόσο λαμβάνουν απο φ άσ εις που επ η ρ εά ζουν τη ζωή εκατομ μ υ ρ ίω ν α νθρώ πω ν. Σε γ ενικ ές γρ αμμ ές, η πολιτική εξουσία α πο τελεί τον υπάκουο υπηρέτη των αρχόντων του σύμπαντος. Οι κυβερνήσεις τούς μαλώνουν πού και πού με καμ ιά Περιοριστική Εντολή Αντικοινωνικής Συμπεριφοράς-2 αν τυχόν όμως επιχειρούσαν να τους βγάλουν εκτός π αιχνιδιού, θα διέτρεχαν σοβαρό κίνδυνο να τις χώσουν στη φ υλακή οι ίδ ιες οι δυ ν ά μ εις α σ φ α λεία ς τους. Στην καλύτερη περίπτω ση, το κράτος μπορεί να π ερ ιορ ίσ ει κ ά π ω ς την «α νθρώ π ινη ζημ ιά» π ου προκαλεί το υφιστάμενο σύστημα. Το κάνει, εν μέρει γ ια ανθρω πιστικούς λόγους, εν μέρει γ ια να π ερισ ώ ­ σει την α ξιοπ ισ τία του συστήματος. Αυτό το έχουμε ονομάσει κοινωνική δημοκρατία. Το κράτος ό πω ς το γνω ρίζουμε δεν μπορεί να χειραγω γηθεί έτσι ώστε να εξυπηρετήσει σοσιαλιστικούς σκοπούς, γ ια τί στο πλαίσιό του η πολιτική είναι σε γενικές γραμ μ ές δ έ­ σμια της οικονομίας. Ο Μ αρξ γράφ ει, στον Ε μφύλιο πόλεμο στη Γαλλία, π ω ς δεν μπορεί α πλ ά η ερ γα ­ τική τάξη να οικειοποιηθεί τον προκατασκευασμένο μηχανισμό του κράτους και να τον χρησιμοποιήσει γ ια του ς δικ ούς της σκοπούς. Αυτό οφ είλ ετα ι στο γεγο ν ό ς ότι ο κ ρ α τικός μηχανισμός δ ιέ π ε τ α ι α π ό μια εγγενή προκατάληψη υπέρ της καθεστηκυίας τά ­

TERRY EAGLETON

ξης πρα γμάτω ν. Η αναιμική, θλιβερά ενδεής εκδοχή της δημοκρατίας την οποία ενστερνίζεται βολεύει τα εκάστοτε κρατούντα αντιδημοκρατικά συμφέροντα. Ο Μ αρξ είχε ως κύριο π ρότυπ ο λαϊκής α υτο κ υ­ βέρνησης την Παρισινή Κομούνα του 1871, κα τά τον ολιγόμηνο και πολυτάραχο βίο της οπ ο ία ς οι ερ γ ά ­ τες της γαλλικής πρω τεύουσας ανέλαβαν οι ίδιοι τα ηνία του π επρ ω μ ένου τους. Η Κομούνα, όπ ω ς την π ερ ιγρ άφ ει ο Μ αρξ στον Εμφύλιο πόλεμο στη Γ αλ­ λ ία , αποτελούντα ν α π ό το π ικ ο ύς συμβούλους, κ υ­ ρίω ς εργάτες, οι οποίοι εκλέγονταν μ ετά α πό λαϊκή ψηφοφορία και μπορούσαν να ανακληθούν α πό τους εκλογείς τους. Οι μισθοί των δημοσίων υπαλλήλων εξισώ θηκαν με αυτού ς των εργατώ ν, καταργήθηκε ο στρα τός και η α στυνομία τέθηκε υπό τον έλεγχο της Κομούνας, τα μέλη της ο π ο ία ς ανέλαβαν όλες τις εξουσίες που προηγουμένως ασκούσε το γαλλικό κράτος. Οι κληρικοί εκτοπίστηκαν α π ό τον δημόσιο βίο και θεσ π ίσ τηκ ε γενικ ή ελεύθερη φοίτηση στα εκ π α ιδ ευ τικ ά ιδρ ύ μ α τα , τα ο π ο ία α πα λλά χτη κα ν α π ό κάθε εκκλησιαστική και κρατική π αρέμβαση. Δ ικασ τικοί και δημόσιοι λειτου ρ γοί εκλέγονταν ή παύονταν άμεσα α π ό τον λαό. Η Κομούνα σκόπευε επ ίσ ης να κα τα ρ γή σ ει την ιδιω τική ιδιο κτησ ία εν ονόματι της συνεργατικής παρα γω γή ς. «Η καθολική ψήφος, αντί να εφ αρ μ ό ζετα ι κάθε τρ ία ή έξι χρ όνια γ ια να επ ιλ έγο ν τα ι τα μέλη της άρχουσας τάξης που δήθεν θα α ντιπροσώ πευαν τον λαό στο κοινοβούλιο», γ ρ ά φ ει ο Μ αρξ, «θ α υ π η ­ ρετού σε τον λαό, ο ο π οίος θα ήταν ο ργανω μ ένος σε κομούνες». Η Κομούνα, συνεχίζει, «αποτελούσ ε

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

267

ουσ ια στικ ά μια κυβέρνηση της εργατικ ής τάξης ... καθώς είχε επιτέλους ανακαλυφθεί η πολιτική μορφή π ου θα προω θούσε την οικονομική χειραφέτηση της ε ρ γ α σ ία ς » .3 Ο Μ αρξ κράτησε κα ι κριτική στάση α πένα ντι σ ’ αυτό το α τυχές εγχείρημα (επισήμανε, π α ρ α δ είγμ α το ς χάριν. ότι οι περισσότεροι συμμετέχοντες στην Κομούνα δεν ήταν σοσιαλιστές), ωστόσο εντόπισε σ ’ αυτό πολλά στοιχεία της σοσιαλιστικής πολιτικ ής. Κ αι επ ρ ό κ ειτο γ ια ένα εγχείρ η μ α π ου είχε προκόψ ει α π ό τη δράση της εργατικ ής τάξης, όχι α π ό το κεφ ά λι κ ά π ο ιο υ θεω ρητικού. Γ ια μια σύντομη, συναρπαστική χρονική περίοδο, το κράτος είχε πάψ ει ν ’ αποτελεί δύναμη αλλοτρίωσης και είχε π ά ρ ει τη μορφή της λαϊκής αυτοκυβέρνησης. Ο Μ αρξ π ερ ιέγ ρ α ψ ε α υ τό π ου εγκα θ ιδ ρ ύθ η κε εκείνους τους λίγους μήνες στο Παρίσι ως « δ ικ τα ­ τορία του π ρολετα ριά του» - μια φράση του που και μόνο π ου την ακούν οι επ ικ ρ ιτέ ς του έκ τοτε τους σηκώνεται η τρίχα. Αλλά με αυτή τη δυσοίωνη φράση εννοεί απλώ ς τη λαϊκή δημοκρατία. Δικτατορία του προλεταριάτου σήμαινε απλά ότι κυβερνούσε η πλειοψηφία. Εν πάση π εριπτώ σ ει. η λέξη «δικ τα το ρ ία » την εποχή του Μ αρξ δεν είχε α να γκα στικά τη σημε­ ρινή σημασία της. Σήμαινε τη μη νόμιμη κατάλυση μιας πολιτικ ής δομής. Τη φράση «δ ικ τα το ρ ία του π ρολετα ριά του» εφηύρε ο ομοϊδεάτης του Μαρξ και συνομιλητής του γύρω α π ό θέματα πολιτικής θεω ­ ρία ς Ογκύστ Μ πλανκί -έ ν α ς ά νθρω πος που είχε την εξα ιρετική τιμή να φ υλα κίζετα ι α π ό κάθε γαλλική κυβέρνηση α π ό το 1815 μέχρι το 1880- γ ια να π εριγράψ ει τη διακυβέρνηση γ ια λογαριασμό του απλού

268

TERRY EAGLETON

λαού· ο Μαρξ τη χρησιμοποίησε γ ια να π ερ ιγρ ά φ ει τη λαϊκή αυτοκυβέρνηση. Ο Μ πλανκί εξελέγη π ρό ε­ δρος της Κομούνας του Παρισιού, αλλά αναγκαστικά δεν έπ α ιξε π α ρ ά διακοσμητικό ρόλο. Ως συνήθως, βρισκόταν στη φυλακή. Μ ερικές φορές ο Μ αρξ α να φ έρ ετα ι στο κράτος ως τυφλό όργανο της άρχουσας τάξης. Ωστόσο στα ιστο­ ρικά γ ρ α π τά του δεν είναι τόσο α πλουστευτικός. Το πολιτικό κράτος δεν ασχολείται αποκλειστικά με την εξυπηρέτηση των άμεσων συμφερόντων της κυρίαρ­ χης τάξης. Έ ρ γ ο του α ποτελεί επίσ ης η διατήρηση της κοινωνικής συνοχής· και π α ρ ’ όλο π ου αυτοί οι δύο στόχοι σε βάθος χρόνου συγκλίνουν, βραχυπρό­ θεσμα ή μεσοπρόθεσμα μπορεί να υπάρξει οξεία σύ­ γκρουση μεταξύ τους. Επιπλέον, στον καπιταλισμό το κράτος έχει μεγαλύτερη ανεξαρτησία α πό τις τα ­ ξικές σχέσεις α π ’ ό,τι, λόγου χάριν, στη φεουδαρχία. Ο φ εουδά ρχη ς άρ χοντα ς κα τέχει και την π ολιτική και την οικονομική εξουσία, ενώ στον καπιταλισμ ό α υτές οι λειτουργίες συνήθως διακρίνονται. Ο βου­ λευτής σου συνήθως δεν είναι και εργοδότης σου. Αυτό σημαίνει ότι η φαινομενική α νεξαρτησία του καπιταλιστικού κράτους α πό τις ταξικές σχέσεις δεν είναι μόνο φαινομενική. Ο βαθμός αυτής της ανεξαρ­ τησίας είναι συνάρτηση των μεταβαλλόμενων ιστορι­ κών συνθηκών. 0 Μ αρξ φ α ίνεται να υποστηρίζει ότι στον λεγόμενο α σιατικό τρόπο παραγω γής, ο οποίος συ νεπά γεται τερά στια α ρδευτικά έργα που μόνο το κράτος μπορεί να φέρει εις πέρας, η κυρίαρχη κοι­ νωνική δύναμη είναι το ίδιο το κράτος. Οι λεγόμενοι

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

269

χυδα ίοι μαρξιστές τείνουν να θεωρούν δεδομένη μια απόλυτη αντιστοιχία ανάμεσα στο κράτος και την οι­ κονομικά κυρίαρχη κοινωνική τάξη, κάτι που ενίοτε όντως ισχύει. Σε κά π οιες π εριπτώ σ εις, η κοινωνική τά ξη τω ν κατεχόντω ν διευθύνει ά μεσα το κράτος. Αυτό συνέβαινε με τον Τζορτζ Μ πους και την π α ρ έα του α πό πετρ ελα ιάδες. Με άλλα λόγια, ένα α πό τα π ιο α ξιοσημείω τα επ ιτεύ γ μ α τα του Μ πους υπήρξε το γεγονός ότι α π έδ ειξε την ορθότητα του χυδαίου μαρξισμού. Ο συγκεκριμένος πρόεδρ ο ς εργάστηκε, επίσης, σκληρά γ ια να δυσφημίσει όσο μπορούσε το κα π ιτα λιστικό σύστημα, άλλο ένα γεγονός που μας κάνει ν ’ ανα ρ ω τιόμ α σ τε μήπω ς στην π ρ α γ μ α τικ ό ­ τητα ήταν Βορειοκορεάτης μυστικός πράκτορας. Οι ταξικές σχέσεις, ωστόσο, είναι συνήθως π ιο π ε ­ ρίπλοκες α π ’ ό,τι υποδηλώνουν τα π επ ρ α γμ ένα των κυβερνήσεων Μπους. (Στην πραγματικότητα, σχεδόν τα π ά ν τα που αφορούν την ανθρώπινη ύπαρξη είναι πιο περίπλοκα α π ’ ό.τι υποδηλώνουν τα π επρα γμ ένα των εν λόγω κυβερνήσεων.) Τπάρχουν περίοδοι, π α ­ ρ α δείγ μ α το ς χάριν, κ α τά τις ο π οίες μία κοινωνική τά ξη κυβερνάει γ ια λογα ρια σμό μ ίας άλλης. Στην Αγγλία του δέκα του ένατου αιώνα, όπω ς επισήμανε ο Μαρξ, η πολιτική εξουσία βρισκόταν ακόμη στα χέ­ ρια της αριστοκρατίας των Ουίγων, ενώ στην οικονο­ μία κυριαρχούσε ολοένα και περισσότερο η βιομηχα­ νική μεσαία τάξη, με την πρώ τη να αντιπροσω πεύει σε γ εν ικ ές γ ρ α μ μ ές τα συμ φέροντα της δεύτερης. Ο Μ αρξ υ π οσ τή ρ ιξε επ ίσ η ς ότι ο Ν απολέω ν Βονα π ά ρτη ς κυβερνούσε τη Γαλλία π ρο ς όφελος των συμφερόντω ν του οικονομικού κα π ιτα λισ μ ο ύ , ενώ

270

TERRY EAGLETON

αυτοπροβαλλόταν ως εκφραστής των μικροκαλλιεργητώ ν αγροτώ ν. Π αρομοίως, οι Ναζί κυβερνούσαν π ρος όφελος τω ν συμφερόντω ν του υψηλού κ α π ι­ ταλισμού, αλλά πρόβαλλαν μια ιδεολογία π ο υ είχε απήχηση στην κατώ τερη μεσα ία τάξη. Μ πορούσαν έτσι να εκτοξεύουν μύδρους κα τά τω ν παρ α σίτω ν της ανώτερης τάξης και των αργόσχολων πλουσίων και να δίνουν στους π ο λ ιτικ ά α π ερ ίσ κ επ το υ ς την εντύπω ση αυθεντικώ ν ρ ιζοσπ α στώ ν. Π άντω ς η εν λόγω εντύπω ση δεν ήταν τελείω ς εσφαλμένη. Π ράγ­ μα τι ο φασισμός α ποτελεί μορφή ριζοσπαστισμού: α πορ ρ ίπτει τον φιλελεύθερο μεσοαστικό πολιτισμό. Απλώς π ρό κ ειτα ι γ ια δεξιό και όχι α ριστερό ριζο­ σπαστισμό. Ο Μαρξ, α ντίθετα με πολλούς φιλελεύθερους, δεν ήταν αλλεργικός στην εξουσία καθαυτή. Δεν συμφέ­ ρει και τόσο όσους δεν διαθέτουν εξουσία η γενική απαξίω σή της, πολλώ μάλλον όταν α πα ξιώ νετα ι α πό εκείνου ς π ου τη δ ια θ έτου ν κα ι με το π α ρ α π ά ν ω . Είναι π ρ ά γ μ α τι α τυ χές το ότι σε κ ά π ο ιο υ ς η λέξη «εξου σ ία» ηχεί πάντοτε αρνητικά. Άλλο η εξουσία στην υπ η ρεσ ία της α νθρώ πινη ς χειρ αφ έτη σ ης και άλλο η τυραννία. Το σύνθημα «Ο λαός στην εξο υ­ σία !» είναι πολύ π ιο ουσ ια στικ ό α π ό την κραυγή «Κ άτω η εξουσία!». Πάντως μια τέτο ια εξουσία θα ήταν αληθινά χειραφ ετική εφόσον θα κατάφερνε να μεταμορφώ σει όχι α πλώ ς το πολιτικό σκηνικό αλλά και το ίδιο το νόημα της εξουσίας. Ο σοσιαλισμός δεν συ νεπά γεται την αντικατάσταση μιας κυρίαρχης ο μ ά δα ς με μ ια άλλη. Α ναφερόμενος ο Μ αρξ στην Κομούνα του Παρισιού, πα ρ α τη ρ εί ότι « δεν επρό-

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

271

κειτο γ ια επ α νά σ τα σ η π ου στόχευε να μ ετα φ έρ ει το κράτος α π ό τη μ ία ομ ά δα της ά ρ χο υ σ α ς τάξης σε μ ία άλλη, αλλά γ ια Επανάσταση π ο υ είχε στόχο να συντρίψ ει τον ίδιο τον μηχανισμό της τα ξικ ή ς κυρ ια ρ χία ς».4 Ο σοσιαλισμός σ υ νεπ ά γετα ι α κριβώ ς μ ια μ ετα ­ βολή της έννοιας της κυριαρχίας. Η σημασία της λέ­ ξης «εξουσία» στο σημερινό Λονδίνο δεν συγγενεύει π α ρ ά ελάχιστα με τη σημασία της στο Π αρίσι του 1871. Η π ιο γόνιμη μορφή εξουσίας είναι η εξουσία π ου έχει κ ά π ο ιο ς επ ά νω στον εα υ τό του, κα ι δ η ­ μοκρατία σημαίνει συλλογική εκπλήρωση αυτή ς της δυνατότητας. Ο Δ ιαφω τισμός υποστήριξε π ά γ ια τη θέση ότι η μοναδική μορφή κυ ρ ια ρ χία ς π ο υ α ξίζει την υπ οτα γή μ α ς είναι αυτή την ο π ο ία έχουμε δ η ­ μιουργήσει εμείς οι ίδιοι. Μια τέτο ια αυτοδιάθεσ η συνιστά το πλέον ουσιαστικό νόημα της ελευθερίας. Τα ανθρώπινα όντα ενίοτε καταχρώνται ή ευτελίζουν την ελευθερία τους, ωστόσο αυτή α π ο τελ εί ο υ σ ια ­ στικό κομμάτι της ανθρώπινης φύσης τους. Μ ερικές φ ορ ές η άσκησή τη ς τα οδ η γεί σε π α ρ ά τ ο λ μ ε ς ή α περίσκεπτες α ποφ άσ εις - α ποφ άσ εις που κάλλιστα δεν θα έπαιρνε ένας ευφυής δικτά τορας ή μονάρχης. Αν όμω ς α υτές οι α π ο φ ά σ εις δεν είναι διχές τ ο υ ς αποφ άσ εις, κα τά π ά σ α πιθανότητα θα υστερούν ως έναν βαθμό σε σημασία και αυθεντικότητα, όση σ ύ ­ νεση κι αν τις χαρακτηρίζει. Άρα η εξουσία επιβιώ νει, α π ό το κα π ιτα λ ισ τικ ό π αρόν στο σοσιαλιστικό μέλλον - αλλά όχι με την ίδια μορφή. Η ίδια η ιδέα της εξουσίας υ π ό κ ε ιτα ι σε επ α ν α σ τα τικ ή αλλαγή. Το ίδιο ισχύει κα ι όσον

272

TERRY EAGLETON

α φορά το κράτος. Τπό μία έννοια της λέξης « κρ ά ­ τος», η φράση «κρ α τικός σοσιαλισμός» είναι τόσο οξύμωρη όσο η φράση «οι επιστημολογικές θεωρίες του Τάιγκερ Γουντς».5 Τπό μία άλλη έννοια, ωστόσο, ο όρος έχει κάποια ουσιαστική ισχύ. Κ ατά τον Μαρξ, στον σοσιαλισμό εξακολουθεί να υ π ά ρ χει κράτος· μόνο π έρ α α π ό τον σοσιαλισμό, στον κομουνισμό, το κα τα ναγκα στικό κράτος θα δώσει τη θέση του σε ένα διαχειριστικό σώμα. Δεν πρόκειται όμως γ ια ένα κράτος που θα α ναγνω ρίζαμε εύκολα ως τέτοιο. Ας φανταστούμε ένα αποκεντρωμένο δίκτυο αυτοκυβερνώμενων κοινοτήτων, το οποίο ρ υθμίζεται ελαστικά α π ό μια δημοκρατικά εκλεγμένη κεντρική διοίκηση, και κάποιον να μας ανακοινώνει: «Ιδού το κράτος!», ενώ εμείς περιμένουμε κάτι πολύ πιο επιβλητικό και μνημειώδες - κάτι, φ ε ρ ’ ειπείν, που να π α ρ α π έμ π ει στο Γουεστμίνστερ, τη Γουάιτχολ6 και τον μυστηριακά α ινιγμα τικό π ρ ίγ κ ιπ α Άντριου. Η δ ια φ ω νία του Μ αρξ με τους α ναρχικούς α φ ο ­ ρούσε εν μέρει την αντικειμενική σπουδα ιότητα της εξουσίας. Α ποτελεί η εξουσία το πλέον κ εφ α λα ιώ ­ δ ες ζήτημα; Ο Μ αρξ θεω ρούσε π ω ς όχι. Κ α τά τη γνώ μη του, η π ολιτικ ή εξουσία π ρ έ π ε ι να τίθετα ι σ ’ ένα ευρύτερο ιστορικό πλα ίσ ιο και να εξετά ζε­ τα ι ως π ρ ο ς τα υλ ικ ά συ μ φ έρ οντα π ο υ υπ η ρ ετεί και π ου διαμορφώ νουν τον χαρακτήρα της. 0 Μαρξ κ α τέκ ρ ινε μεν του ς συντηρητικούς, οι ο π ο ίο ι εξιδανίκευ α ν το κράτος, αλλά δεν ανεχόταν και τους αναρχικούς, οι οποίοι υπερεκτιμούσαν τη σπουδαιότητά του. Ο Μαρξ αρνείται να «π ρα γμ οποιήσ ει» την εξουσία, δηλαδή να την α ποκόψ ει α πό το κοινωνικό

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

273

πλαίσιό της και να την εκλάβει ως κά τι αυτοτελές. Και α ναμφίβολα αυτό α ποτελεί ένα α π ό τα μ εγ α ­ λύτερα π ροτερήμα τα του έργου του. Ωστόσο το εν λόγω προτέρημα συνοδεύεται, όπω ς συμβαίνει συ­ νήθως, α π ό ένα ορισμένο τυφ λό σημείο. 0 Μ αρξ π αρ α βλέπ ει α ναφορικά με την εξουσία αυτό που οι σ υ μ πα τρ ιώ τες του Νίτσε και Φ ρόυντ α ναγνώ ρισαν μ ’ εντυπω σιακά διαφορετικούς τρόπους. Μ πορεί μεν η εξουσία να μην είναι αυτοτελής, αλλά χα ρ α κτη ­ ρίζεται α πό μια ροπή προς την απόλαυση και α νά ­ πτυξη της κυριαρχίας ως αυτοσκοπού - αρέσκεται ν ’ ασκεί τη δύναμή της χωρίς συγκεκριμένο στόχο και πάντοτε υπερβαίνει τους πρακτικούς, δεδηλωμένους σκοπούς της. Το αναγνω ρίζει και ο Σ α ίξπ ηρ αυτό, όπω ς φανερώνει η σχέση μεταξύ του Πρόσπερο και του Αριελ στην Τρικυμία. Ο Άριελ υπηρετεί υπάκουα τον Πρόσπερο, αλλά επιζητεί ν ’ α πα λλα γεί α π ’ αυτή την κυριαρχία και α πλ ά να κάνει το δικό του. Ε π ι­ διώ κει με σκανταλιάρικη διάθεση να χαρεί τις μ α γι­ κές δυνά μεις του α πλ ά ως αυτοσκοπό, αντί να υπ η ­ ρετεί μ ’ α υτές τα σχέδια του αφέντη του. Η όπ ο ια εργαλειακή θεώρηση της εξουσίας π αρ α β λέπ ει αυτό το ουσιώ δες χαρακτηριστικό της κι έτσι αποτυγχάνει ενδεχομένως να κατανοήσει την εξαιρετικά πειθαναγκαστική έλξη που ασκεί.

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑ

Τα πιο ενδιαφέροντα ριζοσπαστικά κινήματα των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών έχουν όλα προκύφει ανεξάρτητα από τον μαρξισμό. Ο φε­ μινισμός. ο περιβαλλοντισμός. οι πολιτικές για τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων και των μειο­ νοτήτων. το κίνημα για τα δικαιώματα των ζώων. η αντιπαγκοσμιοποίηση. το κίνημα της ειρήνης, όλα αυτά έχουν πλέον πάρει τη σκυτάλη από μια απηρχαιωμένη προσήλωση στην ταξική πάλη και αντιπροσωπεύουν νέες μορφές πολιτικού ακτι­ βισμού, οι οποίες έχουν αφήσει οριστικά πίσω τον μαρξισμό. Η συμβολή του σ' αυτά έχει μικρό ειδικό βάρος και είναι σχεδόν αμελητέα. Εξακο­ λουθεί βέβαια να υπάρχει πολιτική αριστερά, η οποία ωστόσο αντιπροσωπεύει έναν μεταταξικό. μεταβιομηχανικό κόσμο. Έ ν α α π ό τα π ιο α κ μ α ία νέα π ολιτικ ά ρ εύ μ α τα εί­ ναι γνω στό ως α ντικ α π ιτα λ ισ τικ ό κίνημα, ά ρ α δεν

276

TERRY EAGLETON

μπορούμε να μιλήσουμε γ ια κ ά π ο ια α ποφ ασ ιστική ρήξη με τον μαρξισμό. Όσο κριτικά και αν στρέφεται αυτό το κίνημα εναντίον των μαρξιστικώ ν ιδεών, η μετάβαση α πό τον μαρξισμό στον α ντικαπιταλισμ ό δεν σηματοδοτεί κα μιά ριζική μεταστροφ ή. Μ άλι­ στα. οι σχέσεις του μαρξισμού με άλλα ριζοσπαστικά ρεύματα έχουν α ποβεί εν πολλοίς υπ έρ του. Ας π ά ­ ρουμε. π α ρ α δ είγ μ α το ς χάριν. τις σχέσεις του με το κίνημα γ ια τα δ ικ α ιώ μ α τα των γυναικώ ν. Σίγουρα α υτές οι σχέσεις υπήρξαν α π ό καιρού εις καιρόν τε­ ταμένες. Ορισμένοι άρρενες μαρξιστές παραμέρισαν περιφρονητικά το όλο ζήτημα της σεξουαλικότητας ή επιδίω ξαν να οικειοποιηθούν τις φεμινιστικές π ολιτι­ κές γ ια τους δικούς τους σκοπούς. Μεγάλο μέρος της μαρξιστικής π αρά δοσης στην καλύτερη π ερίπτω σ η αγνοεί α υτά ρεσκ α το ζήτημα των διακρίσεω ν α νά ­ μεσα στα φύλα. και στη χειρότερη είναι αποκρουστικά πατριαρχικό. Ωστόσο δεν υπά ρχει μόνο αυτή η πλευρά, όπ ω ς αρέσκονταν να πιστεύο υ ν κά ποιοι «αυτονομιστές» φεμινιστές των δεκαετιώ ν του 1970 και του 1980 γ ια να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους. Πολλοί ά ρ ρενες μ α ρξ ισ τές έχουν π ά ρ ει δ ια χρονικά μα θή μ ατα α π ό τον φεμινισμό, τόσο σε προσωπικό όσο και σε πολιτικό επ ίπ εδο. Κι ο μαρξι­ σμός με τη σειρά του έχει συνεισφέρει τα μάλα στη φεμινιστική σκέψη και πράξη. Πριν α π ό μ ερ ικ ές δ εκ α ετίες , ότα ν ο δ ιά λ ο γ ο ς α νά μ εσ α στον μ α ρ ξ ισ μ ό κα ι τον φ εμ ιν ισ μ ό β ρ ι­ σκόταν στο αποκ ορύ φ ω μά του, τέθηκε σημαντικός αριθμός ερω τημάτω ν ζωτικής ση μ ασ ία ς:1 Ποια ήταν η μαρξιστική άποψ η επ άνω στην οικιακή εργασ ία,

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

277

την οπ οία ο ίδιος ο Μ αρξ είχε εν πολλοίς αγνοήσει; Σ υγκ ροτούσ α ν ά ρ α γ ε οι γ υ ν α ίκ ε ς κοινωνική τάξη υπ ό τη μαρξιστική έννοια του όρου; Πώς μπορούσε μ ια θεω ρία π ου κ α τά κύριο λόγο π ρ ο σ α να το λιζό ­ τα ν στη βιομηχανική π α ρ α γω γή να κατανοήσει τα ζητή μ ατα τη ς α να τρ οφ ής τω ν π α ιδ ιώ ν, τη ς κ α τα ­ νάλω σης, της σ εξ ο υ α λικ ό τη τα ς, τη ς ο ικ ο γ έν εια ς; Κ α τείχ ε ά ρ α γ ε η ο ικ ο γ έν εια κεντρική θέση στην κ α π ιτα λ ισ τικ ή κοινω νία ή μ ήπ ω ς ο κ α π ιτα λ ισ μ ό ς θα μπορούσε α νά λογα με το συμφέρον του ακόμη και να μαντρώ σει τους α νθρώ π ους σε κοινοτικούς σ τρ α τώ νες χω ρ ίς α υ τό να του κοσ τίσ ει; ( Σ ’ ένα σημείο του Κ ομ ουνισ τικ ού Μ α νιφ έσ το υ , ο Μ αρξ ε π ιτ ίθ ε τ α ι στη μ εσ ο τα ξικ ή ο ικ ο γ έν εια , θέση την ο π ο ία ο γυ ν α ικ ά ς Φ ρίντριχ Έ νγκελς, α δημονώ ντας να επ ιτ ύ χ ε ι μια δ ια λεκ τικ ή ενότη τα θ εω ρ ία ς και πράξης, έσπ ευσε να εφ αρμόσει με ζήλο στην ιδιω ­ τική του ζωή.) Μ πορούσαν ά ρ α γ ε οι γ υ ν α ίκ ε ς να ελευθερωθούν χω ρίς να α να τρ α π εί η ταξική κοινω­ νία; Πώς σχετίζονταν κ α π ιτα λ ισ μ ό ς και π α τ ρ ια ρ ­ χία, δεδομένης της πολύ π ιο μακρόχρονης ιστορίας της δεύτερης σε σύγκριση με τον πρώ το; Ορισμένοι μ α ρξιστές φ εμ ινιστές υποστήριξαν ότι η κα τα πίεσ η τω ν γυναικώ ν θα σ τα μ α τούσ ε μόνο με την πτώ ση του κα π ιτα λισ μ ο ύ . Άλλοι, ίσω ς π ιο εύλογα, ισ χυ­ ρίστηκαν ότι ο κα π ιτα λισ μ ός θα μπορούσε να εξα ­ λείψ ει αυτή τη μορφή κα τα πίεσ ης και να επιβιώ σει. Σ ύμ φ ω να με τη θεω ρ ία τους, ο κ α π ιτα λ ισ μ ό ς δεν ο δηγεί νομοτελεια κά στην υ π ο τα γή των γυναικώ ν. Στην πράξη, ωστόσο, π α τρ ια ρ χ ία και ταξική κοινω­ νία είναι τόσο α λλη λένδετες ιστορικά , ώ στε πολύ

278

TERRY EAGLETON

δύσ κολα η α να τρ οπ ή της μ ία ς δεν θα κλόνιζε συ­ θέμελα την άλλη. Ως επ ί το πλείστον, ο Μ αρξ δεν δια χω ρ ίζει τα φύλα - στάση που μερικές φορές εξηγείται α πό το γεγονός ότι α πό ορισμένες α πόψ εις ούτε ο κ α π ιτα ­ λισμός το κάνει. Έ χουμε ήδη σημειώσει τη σχετική α δια φ ο ρ ία του κ α π ιτα λισ τικού συστήματος γ ια το φύλο, την εθνικότητα, την κοινωνική προέλευση κτλ.. αφού το κύριο μέλημά του είναι να εκμεταλλεύεται τους ανθρώ πους ή να τους π ουλάει τα εμ πορεύμ α τά του. Ωστόσο ο μαρξικός εργάτης ήταν πάντοτε άρρενας, όχι τόσο λόγω της φύσης του καπιταλισμού, όσο για τί ο Μ αρξ ήταν εμποτισμένος με την παλ ιο μ ο δί­ τικη, πατριαρχική νοοτροπία της βικτοριανής εποχής. Π αρ’ όλα αυτά, α ποδ ίδει πρω ταρχική σημασία στις σχέσεις που συνδέονται με τη σεξουαλική α να π α ρ α ­ γωγή, και μάλιστα στη Γερμανική ιδεολογία υποστη­ ρίζει ότι η οικογένεια α ποτελεί τη μοναδική κοινω­ νική σχέση του ατόμου στα π ρώ τα χρόνια της ζωής του. Όσον αφορά την παρ α γω γή της ίδια ς της ζωής - « τό σ ο της α τομικ ής μέσω της ερ γασ ία ς, όσο και κα ινούρια ς ζωής μέσω της τεκ ν ο π ο ιία ς» -, ο Μ αρξ θεω ρεί στενά συ νυ φ α σμένες μ ετα ξύ το υ ς τις δύο μεγά λ ες ιστορικές α φηγήσεις της σεξουαλικής και της υλικής παρα γω γή ς, χω ρίς τις οποίες, είτε τη μία είτε την άλλη, η ανθρώπινη ιστορία θα σταματούσε άμεσα . Οι άνθρ ω π οι π α ρ ά γο υ ν κατεξοχήν άλλους ανθρώ πους και, κάνοντάς το, παρ ά γου ν και την ερ­ γατική δύναμη την οποία χρειάζεται γ ια να συντηρη­ θεί οποιοδήποτε κοινωνικό σύστημα. Η σεξουαλική και η υλική α να π αρ α γω γή έχουν η καθεμ ιά τη δική

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

279

της ξεχωριστή ιστορία, αλλά και οι δυο χαρα κτηρί­ ζονταν ανέκαθεν α π ό συγκρούσεις και αδικία , και τα θύματα είτε της μίας είτε της άλλης έχουν κοινό συμφέρον τους την πολιτική χειραφέτηση. Ο Έ νγκελς, ο οποίος α ποδείκνυε έμ π ρ ακ τα τόσο τη σεξουαλική όσο και την πολιτική αλληλεγγύη του π ρος το π ρ ο λ ετα ρ ιά το δια τη ρ ώ ντα ς ερωμένη α π ό την ερ γατικ ή τάξη, θεωρούσε τη χειραφ έτηση των γυναικώ ν α διαχώ ριστη α πό την ανατροπή της τα ξ ι­ κής κοινωνίας. (Αν κρίνουμε α π ό το γεγο νό ς ότι η ερωμένη του ήταν και Ιρλανδή, το συγγραφικό έτε ­ ρον ήμισυ του Μ αρξ είχε π ροφ ανώ ς την ευαισθησία να προσθέσει και μ ια αντιαποικιοκρατική διάσταση στην ερωτική ζωή του.) Το έργο του Η κα τα γω γή της οικογένεια ς, της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και του κ ρ ά τ ο υ ς α π ο τε λ εί μ ια εν τυ π ω σ ια κ ή π ρ α γ μ α τ ε ία κοινωνικής α νθρω πολογία ς, γεμ ά τη α τέλειες αλλά και μεστή καλών προθέσεων, η οποία, ενώ δεν α μ ­ φισβητεί π ο τέ τον π α ρ α δ ο σ ια κ ό κα τα μ ερ ισ μ ό της ερ γα σ ία ς βάσει του φύλου, θεωρεί την κ α τα πίεσ η των γυναικώ ν α πό τους άντρες «την πρώ τη ταξική υπ οτα γή ». Οι μπολσεβίκοι θεωρούσαν εξίσου σ π ο υ­ δαίο το λεγόμενο γυναικείο ζήτημα: η εξέγερση του 1917, που ανέτρεψ ε τον τσάρο, ξεκίνησε με μαζικές διαδηλώ σεις τη Διεθνή Η μέρα των Γυναικών. Ό ταν το κόμμα των μπολσεβίκω ν κατέλαβε την εξουσία, έδωσε υψηλή πολιτική π ροτεραιότη τα στην ισότητα των φύλων και ίδρυσε μια Διεθνή Γραμματεία Γυναικών. Με τη σειρά της αυτή η Γ ρα μμα τεία συγκάλεσε το Α' Διεθνές Συνέδριο Εργαζόμενων Γυναικών, στο οποίο συμμετείχαν αντιπρόσω ποι α π ό είκοσι χώ ρες

TERRY EAGLETON

και του οπ οίου η έκκληση «Π ρος τις ερ γαζό μ ενες γ υνα ίκες του κόσμου» συνέδεε στενά μ ετα ξύ τους τον στόχο του κομουνισμού και τον στόχο της χ ει­ ραφέτησης των γυναικώ ν. «Μ έχρι την ά νοδο τω ν γ υ ν α ικ ε ίω ν κινημ ά τω ν στη δ εκ α ετία του 1960». γρ ά φ ει ο Ρόμ περτ Τζ. Κ. Γιανγκ, «είναι εντυπω σιακό το γεγονός ότι μόνο οι άντρες α πό τις σοσιαλιστικές και κομουνιστικές π α ­ ρ α τά ξεις ήταν α υτοί π ου θεώρησαν το ζήτημα της γυναικεία ς ισότητας ως α να π όσπα στο στοιχείο των άλλων μορφών πολιτικής απελευθέρω σης».2 Στις α ρ­ χές του εικοσ τού αιώ να, μόνο σ τους κόλπους του κομουνιστικού κινήματος εγειρόταν και συζητιόταν συστηματικά το ζήτημα του φύλου, αλλά και τα ζη­ τή ματα του εθνικισμού και της αποικιοκρα τίας. «Ο κομουνισμός», συνεχίζει ο Γιανγκ, «ήταν το πρώ το και το μόνο πολιτικό πρόγραμμ α που αναγνώρισε τη σχέση αλληλεξάρτησης αυτών των διαφορετικών μορ­ φών κυριαρχίας και εκμετάλλευσης [κοινωνική τάξη, φύλο κα ι α π ο ικ ιο κ ρ α τία ] κα ι την α νά γκη να καταργηθούν όλες, ως θεμελιώδη προϋπόθεση ώστε να γίνει πρα γμ ατικ ότητα η απελευθέρω ση α π ’ όλες».3 Οι περισσότερες επονομαζόμενες σοσιαλιστικές κοι­ νωνίες προσπάθησαν να μεριμνήσουν ουσιαστικά γ ια τα δ ικ αιώ μ α τα των γυναικώ ν, και πολλές α π ’ α υτές α ντιμετώ πισαν το «γυναικείο ζήτημα» με αξιέπαινη σοβαρότητα π ολύ π ριν η Δύση α ρ χίσει καν να το π αίρνει ζεστά. Όσον αφορά τις πρα κτικ ές επιδόσεις του σχετικά με το ζήτημα του φύλου και της σεξουα­ λικότητας, ο κομουνισμός αποδείχτηκε σοβαρά ελατ­ τω ματικός· δεν π αύ ει, όμως, όπω ς έχει υποστηρίξει

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

281

η Μισέλ Μ πάρρετ, να ισχύει το γεγονός ότι «εκτός α π ό την κα θαυ τό φ εμ ινιστική σκέψη, δεν υπ ά ρ χει κ αμ ία παράδοση κριτικής ανάλυσης της καταπίεσ ης των γυναικώ ν α ντάξια της οξυδερκούς μελέτης του ζητήματος α πό πληθώρα μαρξιστών διανοητώ ν».4 Ο μαρξισμός δεν έχει υπ ά ρ ξει μόνο σταθερός υπέρμαχος των γυναικείω ν δικαιω μάτω ν, αλλά και ο πιο ένθερμος υποστηρικτής των ανά τον κόσμο α ντια π οικ ιοκ ρα τικώ ν κινημάτων. Μ άλιστα, κ α θ ’ όλο το πρώ το μισό του εικοστού αιώ να τα ενέπνεε σχεδόν κ α τ ’ α ποκλειστικότη τα . Οι μ α ρξιστές λοιπόν π ρ ω ­ τοστάτησαν στους τρεις σπουδαιότερους πολιτικούς α γώ νες της σύγχρονης εποχής: την αντίσταση στην α π ο ικ ιο κ ρ α τία , τη χειραφ έτηση τω ν γυναικώ ν και τη μάχη κα τά του φασισμού. Ο μα ρξισμ ός α πο τέλεσε την α ναπόφευκτη α φετηρία γ ια τους περισ σό­ τερους διανοητές α π ό την πρώ τη γ εν ιά σπουδα ίω ν θεωρητικών των αντιαποικιοκρατικώ ν πολέμων. Στις δ εκα ετίες του 1920 και του 1930, ουσ ιαστικά οι μο­ ναδικοί άνθρωποι που διακήρυσσαν τη φυλετική ισό­ τητα ήταν κομουνιστές. Κ ατά το μεγαλύτερο μέρος του ο α φ ρικα νικός εθνικισμός μετά τον Β' Π αγκό­ σμιο πόλεμο, α π ό τον Ν κρούμαχ και τον Φανόν κι εξής, βασίστηκε σε κά π οια εκδοχή του μαρξισμού ή του σοσιαλισμού. Η πλειονότητα των κομουνιστικών κομμάτων στην Ασία ήταν επίσης εθνικιστικά. Ό πω ς γρ ά φ ει ο Τζουλς Τάουνσεντ: Ενώ στις προηγμένες καπιταλιστικές χώρες [της δεκαετίας του 1960] οι εργατικές τάξεις, με φω­

282

TERRY EAGLETON

τεινή εξαίρεση τη γαλλική και την ιταλική, έδειχναν να βρίσκονται σε σχετική νάρκη, αγρότες και διανο­ ούμενοι της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής έκαναν από κοινού επαναστάσεις, ή δημι­ ουργούσαν κοινωνίες, εν ονόματι του σοσιαλισμού. Στην Ασία γεννήθηκε η Πολιτιστική Επανάσταση του Μάο στην Κίνα το 1966 και η αντίσταση των Βιετκόνγκ του Χο Τσι Μινχ κατά των Αμερικανών στο Βιετνάμ· στην Αφρική, τα σοσιαλιστικά και χειραφετικά οράματα του Νιερέρε στην Τανζανία, του Νκρούμαχ στην Γκάνα, του Καμπράλ στη ΓουινέαΜπισσάου και του Φραντς Φανόν στην Αλγερία· στη Λατινική Αμερική, η Κουβανική Επανάσταση του Φιντέλ Κάστρο και του Τσε Γκεβάρα.5 Από τη Μ αλαισία μέχρι την Καραϊβική και α πό την Ιρλανδία μ έχρι την Α λγερία, ο επ α ν α σ τα τικ ό ς εθνικισμός υποχρέω σε τον μαρξισμό να σκεφτεί εκ νέου τον εα υτό του. Παράλληλα, ο μαρξισμός ε π ι­ δίω ξε να προσφέρει στα α πελευθερω τικά κινήματα του Τρίτου Κόσμου κά τι πολύ π ιο εποικοδομητικό α πό την α ντικατάσταση μ ιας αλλοδαπής κ α π ιτα λ ι­ στικής εξουσίας με μια εγχώ ρια. Είδε επίσης π έρα α πό το φ ετίχ του έθνους, προβάλλοντας ένα π ιο διεθνισ τικό όραμα. 0 μ αρξισμός υποστήριξε μεν τα εθνικά α πελ ευθ ερ ω τικ ά κινήματα στον α ποκαλούμενο Τρίτο Κόσμο, αλλά δεν έπ αψ ε να επιμ ένει ότι αυτά θα έπ ρεπε να υιοθετήσουν διεθνιστικό-σοσιαλιστικό και όχι εθνικιστικό-καπιταλιστικό προσανατο­ λισμό. Η επιμονή του ως επ ί το πλείστον δεν βρήκε πρόσφορο έδα φ ος γ ια να καρποφορήσει.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

Με το που ανέλαβαν την εξουσία οι μπολσεβίκοι διακήρυξαν το δικ α ίω μ α των αποικιοκρατούμ ενω ν λαών στην αυτοδιάθεση. Το παγκόσμιο κομουνιστικό κίνημα έκανε εν σ υνεχεία τερ ά σ τιες π ρ ο σ π ά θ ειε ς γ ια να προω θήσει την π ρα κτικ ή εφ αρ μ ο γή αυτο ύ του ιδεώδους. Ο Λένιν, π α ρ ά την κριτική στάση του α πένα ντι στον εθνικισμό, υπήρξε ο π ρώ τος σημαντι­ κός θεω ρητικός της π ολιτικής π ου αντιλήφθηκε τη σημασία των εθνικών α πελευθερω τικώ ν κινημάτων. Ε π έμ ενε, επίσης, σε π είσ μ α του ρομ αντικού εθνι­ κισμού. ότι η εθνική απελευθέρω ση ήταν υπόθεση ριζοσπ α στική ς δημοκρατία ς, όχι σοβινιστικής νοο­ τροπίας. Έ τσι, ο μαρξισμός είχε τη μοναδική δύναμη να συνδυάσει το α ντιαποικιοκρατικό π νεύμ α με την κριτική της εθνικιστικής ιδεολογίας. Ό π ω ς σχολιά­ ζει ο Κέβιν Αντερσον. «περισ σότερο α π ό τρ εις δ ε­ κα ετίες πριν η Ινδία κερδίσει την ανεξαρτησία της κα ι περ ισ σότερ ο α π ό τέσ σ ερ ις δ εκ α ετίες π ριν τα α φ ρ ικα νικά α πελ ευθ ερ ω τικ ά κινήματα έρθουν στο προσκήνιο σ τις α ρχές της δ εκ α ετία ς του 1960. [ο Λένιν] είχε ήδη δια τυπώ σει τη θεωρία του γύρω α πό τα α ντιιμ π ερ ια λισ τικ ά εθνικά κινήματα ως βασικό π α ρ ά γο ν τα της π α γ κ ό σ μ ια ς π ο λιτικ ή ς» .6 «Όλα τα κομουνιστικά κόμ μ α τα », έγρ α φ ε ο Λένιν το 1920. «οφείλουν να παράσχουν άμεσα βοήθεια στα ε π α ­ ν α σ τα τικ ά κινήματα των εξαρτώ μενω ν και α δικ η ­ μένων ή α ποικιοκρατούμενω ν εθνών και εθνοτήτων ( π α ρ α δ είγ μ α το ς χάριν, της Ιρλανδίας, τω ν Α μερι­ κανών νέγρω ν κτλ.)» .7 Ο ίδιος καταπολέμησε αυτό π ου αποκαλούσε «μ εγάλο ρωσικό σοβινισμό» στους κ όλπους του σοβιετικού κομουνιστικού κόμματος.

284

TERRY EAGLETON

μια στάση που δεν τον εμπόδισε να προσ υπογράψ ει α π ο φ α σ ισ τικ ά την προσάρτηση της Ο υκρανίας και α ργότερα τη δ ιά της βίας αφομοίωση της Γεωργίας. Ορισμένοι άλλοι μπολσεβίκοι, συμπεριλαμβανομένου του Τρότσκι και της Ρόζας Λ ούξεμπουργκ, επέδειξαν μεγάλη εχθρικότητα α πένα ντι στον εθνικισμό. Ο ίδιος ο Μ αρξ ήταν κά πω ς π ιο α μφίθυμος όσον αφορά την αντιαποικιοκρατική πολιτική. Σ τις αρχές της σταδιοδρομίας του, υποστήριζε μόνο τους αντιαποικιοκρατικούς αγώ νες που είχαν την προοπτική να υπηρετήσουν τον στόχο της σοσιαλιστικής επ ανά στα ­ σης. Ορισμένα έθνη, δήλωνε προκλητικά, είναι «μη ιστορικά» και καταδικασ μένα να εξαφανιστούν. Με μια ευρωκεντρική, και κεντροευρωπαϊκή, μονοκοντυλιά. δ ιέγρ α φ ε υπ ερ οπ τικ ά κάθε ιστορική προοπτική Τσέχων, Σλοβένων, Δαλματών, Ρουμάνων, Κροατών, Σέρβων, Μ οραβών, Ουκρανών κα ι άλλων. Κ ά π ο ια στιγμή ο Έ νγκελς υποστήριζε ένθερμα τον αποικισμό της Α λγερίας και την κατάκτηση του Μ εξικού α πό τις Η.Π.Α., ο δε Μ αρξ έτρεφ ε ελάχιστο σεβασμό γ ια τον μεγάλο Λ ατινοαμερικανό α πελευθερω τή Σιμόν Μ πολιβάρ. Η Ινδία, σημειώνει, δεν έχει να καυχιέται για καμ ία δική της ιστορία, και η υποδούλωσή της α πό τους Βρετανούς δημιούργησε π α ρ εμ π ιπ τό ντω ς τις συνθήκες γ ια μια σοσιαλιστική επανάσταση στην υποήπειρο. Πρόκειται σίγουρα γ ια μια άποψ η που δεν θα σου εξασφάλιζε ακριβώς το άριστα σε κανένα μάθημα μ ετα π οικ ια κώ ν σπουδώ ν, α π ό το Καντέρμπουρι μέχρι την Καλιφόρνια. Ο Μ αρξ δεν υιοθετεί θετική στάση απένα ντι στην αποικιοκρατία επειδή αρέσκεται στην προοπτική ένα

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

285

έθνος να π οδοπ α τά ει ένα άλλο. Η στάση του οφείλετα ι στο ότι συνδέει α υτού του είδους την καταπίεση, την οπ οία θεωρούσε αισχρή και ατιμω τική, με την άφιξη της κα πιτα λιστική ς νεω τερικότητας στον «μη ανεπτυ γμένο» κόσμο. Η τελευταία, με τη σειρά της, όπ ω ς το έβλεπε ο Μαρξ. δεν σ υ νεπα γό τα ν α πλ ώ ς ορισμένα πλεονεκτήματα γ ι ’ αυτόν τον κόσμο, αλλά κα ι π ρ ο ε το ίμ α ζε το έδ α φ ο ς γ ια τον σοσ ιαλισμό. Έ χουμ ε ήδη αναφερθεί στα υπ έρ και τα κα τά μιας τέτοια ς «τελεολογικής» σκέψης. Η άποψ η ότι η α ποικιοκρα τία μπορεί να έχει και τις π ροοδευτικές όψεις της κάθεται στον λαιμό των περισσότερω ν μετα π οικ ια κώ ν συγγραφέω ν, καθώ ς φ οβούνται ότι αν ομολογούσαν κά τι τόσο μη ορθό πολιτικά θα ήταν σαν να ενέκριναν τον ρατσισμό και τον εθνοκεντρισμό. Ωστόσο οι Ινδοί και οι Ιρλανδοί, λόγου χάριν, ιστορικοί τη θεωρούν κοινό τό π ο .8 Πώς θα μπορούσε ένα τέτοιο τρομερά πολυσύνθετο φ α ι­ νόμενο σαν την α ποικιοκρ α τία, το οπ οίο κ α λύ πτει ευρύ φ ά σμα γεω γραφ ικώ ν περιοχώ ν και ιστορικών περιόδω ν, να μην έχει π α ρ α γ ά γ ει ούτε ένα θετικό αποτέλεσμα; Στην Ιρλανδία του δέκατου ένατου α ι­ ώνα, η βρετανική κυριαρχία έφερε λιμό, βία, ανέχεια, φ υ λετικ ές δ ια κρ ίσ εις και θρησκευτική κα τα πίεσ η. Έ φ ερ ε όμως εν πολλοίς και την π α ιδ εία , τη γλώσσα, την (περιορισμένη) δημοκρατία, την τεχνολογία, τις επικοινω νίες και τους πολιτικούς θεσμούς π ου ε π έ ­ τρεψ αν στο εθνικιστικό κίνημα να οργανωθεί και τε­ λικά να καταλάβει την εξουσία. Όλα α υτά τα α γα θ ά ήταν πολύτιμ α κα θαυτά και συνέβαλαν και σ ’ έναν πολύ σημαντικό πολιτικό σκοπό.

286

TERRY EAGLETON

Ενώ πολλοί Ιρλανδοί επιθυμούσαν διακαώ ς π ρό ­ σβαση στη σύγχρονη εποχή μέσω της εκμάθησης της αγγλικής γλώσσας, μερικοί Ρομαντικοί της ανώτερης τά ξης της Ιρλανδίας π ροσ πα θούσα ν να επιβάλουν στους σ υ μ πα τρ ιώ τες τους την α ποκλειστική χρήση της μητρικής τους γλώσσας. Την ίδια προκατάληψη συναντάμε σήμερα σε ορισμένους μ ετα π ο ικ ια κο ύ ς συγγρα φ είς, κα τά τη γνώμη των οποίω ν η κ α π ιτα ­ λιστική νεωτερικότητα α ποτελεί πλήρη καταστροφή. Ωστόσο πολλοί μεταποικιακοί λαοί, τους σκοπούς των οποίων υπερασπίζονται οι εν λόγω συγγραφείς, δεν συμμερίζονται αυτή τη γνώμη. Θα ήταν φυσικά π ρο ­ τιμότερο οι Ιρλανδοί να είχαν προχωρήσει στον εκδη­ μοκρατισμό (και τελικά στην ευημερία) με κάποιον λιγότερο τραυματικό τρόπο. Δεν έπ ρ επε ποτέ να εί­ χαν υποβληθεί στην ταπείνωση της α ποικιοκρατίας. Από ορισμένες ωστόσο πλευρές, εντέλει ωφελήθηκαν. Ο Μ αρξ λοιπόν έβλεπε κ α ι κ ά π ο ια « π ρ ο ο δ ευ ­ τικ ά » στοιχεία στην αποικιοκρατία. Αυτό όμως δεν τον εμπόδισε να αποκηρύξει τη «βαρβαρότητα» της α ποικιοκρ α τικής εξουσίας στην Ινδία και αλλού ή να επευφημήσει τη μεγάλη Ινδική Επανάσταση του 1857. Οι υποτιθέμενες α γριότητες των επαναστατώ ν του 1857, σχολίασε, δεν αποτελούσαν π αρ ά αυτόματο α ντανα κλα στικό στις ω μότητες και την α ρπα κτική συμπεριφορά των Βρετανών. Ο βρετανικός ιμ π ερ ια ­ λισμός δεν εισήγαγε στην Ινδία μια ή πια εκ πο λιτι­ στική διερ γα σ ία αλλά «μ ια υπ έρ μ ετρ α τραυματική δ ιε ρ γ α σ ία » .9 Στην Ινδ ία αποκ αλ ύφ θη κε «η βα θιά υποκρισία και η έμφυτη βαρβαρότητα του κ α π ιτα λι­ στικού πολιτισμού», ο οποίος στην π α τρ ίδ α του φ ο ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

287

ρούσε ένα ευγενικό προσω πείο, αλλά στο εξω τερικό έδειχνε το π ρα γμ α τικ ό του π ρόσ ω π ο .10 Μ άλιστα, ο Α γιάζ Άχμαντ ισχυρίζεται ότι κανένας σημαντικός Ινδός μ ετα ρ ρ υθμ ιστή ς του δ έκα του ένατου α ιώ να δεν πήρε τόσο ξεκάθαρη θέση επάνω στο ζήτημα της εθνικής ανεξαρτησίας της Ινδίας όσο ο Μ αρξ." Ο Μ αρξ αποκήρυξε επίσης την πρώ ιμη θέση του σχετικά με την κατάκτηση του Μεξικού, όπω ς έκανε και ο Έ νγκελ ς με τη δική του θέση σ χετικά με τη απαλλοτρίω ση της Α λγερίας α π ό τη Γαλλία. Η γ α λ ­ λική α ποικιοκρατία, συλλογιζόταν αργότερα με π ι­ κρ ία ο τελ ευταίος, δεν είχε επ ιφ έρ ει τίπ ο τε άλλο π α ρ ά α ιμα τοχυσ ία , λεηλασία και τη βίαιη επιβολή της «α διά ντροπη ς α λαζονείας» των αποίκω ν στους αυτόχθονες, οι οποίοι θεωρούνταν άνθρω ποι « δευτέρ α ς δια λογή ς». Μόνο ένα επ α ν α σ τα τικ ό κίνημα, υποστήριξε ο Έ νγκελς, θα διόρθωνε την κατάσταση. Ο Μ αρξ υπερασπίστηκε το κινεζικό εθνικό α π ελ ευ­ θερωτικό κίνημα της εποχής του ενάντια σ ’ αυτούς που ονόμαζε «α ποικιοκρά τες πολιτισμο-κάπηλους». Με άλλα λόγια, επανόρθωνε τον προγενέστερο σο­ βινισμό του υποστηρίζοντας τους α πελευθερω τικούς α γώ νες των αποικιοκρα τούμ ενω ν εθνών, είτε α υτά ήταν «μη ιστορικά » είτε όχι. Ό ντας ο Μ αρξ βέβαιος ότι όποιο έθνος κ α τα π ιέζει κάπ οιο άλλο σφ υρηλα­ τεί τις δικές του μελλοντικές αλυσίδες, έβλεπε την ιρλανδική ανεξαρ τη σ ία ως α να γ κ α ία προ ϋ πό θεσ η της σοσιαλιστικής επανάστασης στην Αγγλία. Η σύ­ γκρουση της ερ γατικ ής τά ξης με τα α φ εντικά της, γρ άφ ει στο Κ ομουνιστικό Μ ανιφέστο, αρχικά π α ίρ ­ νει τη μορφή εθνικού α πελευθερω τικού αγώ να.

288

TERRY EAGLETON

Η παράδοση π ου μόλις σκιαγράφ ησα θεωρούσε τα ζητή ματα κουλτούρας, φύλου, γλώ σ σα ς, ετερό τη ­ τας, διαφ ορετικότητας, τα υτότητα ς και εθνικότητας α δια χώ ρ ισ τα α π ό τα ζητήματα κρατικής εξουσίας, οικονομικής α νισότητας, ερ γα σ ια κή ς εκ μ ετά λλευ ­ σης. ιμ περ ιαλισ τικ ής λεηλασίας, μαζικής πολιτικής α ντίστασ ης και επ α ν α σ τα τικ ο ύ μετασχημ ατισμ ού. Αν ωστόσο κανείς αφαιρούσε α π ’ όλα α υτά τη δ εύ ­ τερη ομ ά δα ζητημάτων, θα του έμενε κάτι π ο υ θα έμοιαζε πολύ με τη σημερινή μ εταποικιακή θεωρία. Κυκλοφορεί διεθνώς μια απλοϊκή αντίληψη ότι γύρω στο 1980 ένας μαρξισμός π ου είχε χάσ ει το κύρος του παραχώ ρησε τη θέση του σε μια μ ετα ποικια κή θεωρία που ανταποκρινόταν καλύτερα στα νέα π ο ­ λιτικά δεδομένα. Στην πρα γματικότητα , η αντίληψη αυτή εμ περιέχει αυτό που οι φιλόσοφοι ονομάζουν κα τη γορια κό σφάλμα, δηλαδή κά τι σαν να ε π ιχ ε ι­ ρ είς να π α ρ α β ά λ εις έναν μοσχοπόντικα με την έν­ νοια του γάμου. Ο μαρξισμός αποτελεί ένα μαζικό πολιτικό κίνημα π ου δια τρέχει η πείρους και αιώνες, ένα πιστεύω γ ια το οποίο έχουν αγω νιστεί και ενίοτε π εθάνει αναρίθμητοι άνθρωποι. Η μετα ποικια κή θε­ ωρία α ποτελεί μια ακαδημαϊκή γλώσσα που μιλιέται βασικά σε λίγες εκατοντά δες π ανεπ ισ τήμ ια και που μ ερικές φορές δεν είναι π ιο κατανοητή στον μέσο Δυτικό α π ’ ό,τι τα σουαχίλι. Η μεταποικιακή θεωρία δημιουργήθηκε στα τέλη του εικοστού αιώνα, π ερ ίπ ου την εποχή που οι εθνι­ κοί απελευθερω τικοί αγώ νες είχαν λίγο πολύ κάνει τον κύκλο τους. Το ιδρυτικό έργο του σ υγκεκριμ έ­ νου ρεύματος σκέψης, ο Ο ριενταλισμός12 του Έ ντου-

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

289

α ρντ Σ α ΐντ, εμφ ανίστηκε στα μέσα της δ εκ α ετία ς του 1970, ακριβώ ς τη στιγμή π ου μια βαθιά κρίση του κ α π ιτα λισ μ ού α ποδυνά μ ω νε το επ α ν α σ τα τικ ό π νεύμ α στη Δύση. Έ χ ει ίσως ιδιαίτερη σημασία α π ’ αυτή την άποψ η το γεγονός ότι το βιβλίο του Σ αΐντ είναι σφόδρα αντιμαρξιστικό. Η μεταποικιακή θεω­ ρ ία δια τη ρεί κα τά μία έννοια την αντια πο ικιο κρ α τική επαναστατική κληρονομιά, αλλά κα τά μία άλλη α ντιπ ρ οσω π εύει μια μετατόπισή της. Αποτελεί μ ια μ εταεπαναστατική θεωρία που τα ιριάζει σ ’ έναν μεταεπ ανα στα τικ ό κόσμο. Στις καλύτερες στιγμές της, έχει π αρ α γά γει εξαιρετικά διορατικό και πρω τότυπο έργο. Στις χειρότερες, δίνει την εντύπω ση υπ ουργού Ε ξω τερικών του μετανεωτερισμού. Άρα δεν ευσταθεί η άποψ η ότι η κοινωνική τάξη έχει πλέον α π ο κ τή σ ει δ ευ τερ εύ ο υ σ α ση μ ασ ία σε σχέση με το φύλο. την τα υ τό τη τα κα ι την εθνική καταγω γή. Η σύγκρουση α νάμεσα στις υπερεθνικές ετα ιρ είες και του ς φ τω χά αμειβόμενους, συνήθως θηλυκού γένους, εργαζόμενους των εθνών του νότιου ημισφαιρίου είναι υπόθεση κοινωνικής τάξης, α κρ ι­ βώς υπ ό τη μαρξιστική έννοια του όρου. Δεν ισχύει ότι ένας «ευρω κεντρισμός» που εστιά ζεται, λόγου χάριν, στους Δυτικούς ανθρακωρύχους ή εργοστασια­ κούς εργάτες έχει πλέον παρα μ ερισ τεί α πό λιγότερο το π ικ ισ τικ ές θεωρήσεις. Η κοινωνική τάξη υπή ρξε ανέκαθεν διεθνές φαινόμενο. Ο Μαρξ αρεσκόταν στη σκέψη ότι η εργατική τάξη δεν είχε π α τρ ίδ α , αλλά στην πρα γμ ατικ ότητα αυτό ισχύει γ ια τον κα π ιτα λι­ σμό. Η παγκοσμιοποίηση, υπό μία έννοια του όρου, δεν είναι κά τι καινούριο, όπω ς α ντιλαμβάνεται κ α ­

290

TERRY EAGLETON

νείς ρίχνοντας μ ια μ α τιά στο Κ ομουνιστικό Μ ανι­ φέστο. Οι γυναίκες α ποτελούσαν ανέκαθεν μεγάλο κομμ ά τι του ερ γα τικ ού δυναμικού, και π ά ν το τε η φυλετική καταπίεσ η συνδεόταν ά μεσα με την οικο­ νομική εκμετάλλευση. Τα επονομαζόμενα νέα κοινω­ νικά κινήματα ως επ ί το πλείστον δεν είναι καθόλου νέα. Και η ά ποψ η ότι έχουν « π ά ρ ε ι τη σκυτάλη» α π ό έναν αντιπλουραλιστικό μαρξισμό που δ ια κ α ­ τέχετα ι α π ό την έμμονη ιδέα της κοινωνικής τάξης π α ρ α β λ έπ ει το γεγονός ότι α υτά τα κινήματα και ο μαρξισμός συνεργάζονταν γόνιμα γ ια ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα. Ενίοτε οι μετανεω τεριστές έχουν κατηγορήσει τον μαρξισμό ως ευρωκεντρική θεωρία που επιδιώ κει να επιβά λει τις δικές της λευκές, ορθολογιστικές δ υ τι­ κές αξίες σε πολύ ετερογενείς περιοχές του πλανήτη. Ασφαλώς ο Μαρξ ήταν Ευρω παίος, όπω ς μπορούμε να δ ια π ισ τώ σ ο υ μ ε α π ό το έντονο ενδια φ έρον του για την πολιτική χειραφέτηση. Η ευρω παϊκή ιστορία έχει ση μαδευ τεί α π ό χειρ α φ ετικ ά κινήματα, ό πω ς και α πό την πρακτική της δουλείας. Η Ευρώπη είναι η π α τρ ίδ α τόσο της δημοκρατίας όσο και των στρα ­ τοπ έδω ν θανάτου. Η Ευρώπη έχει δ ια π ρά ξει γενο ­ κτονία στο Κονγκό, αλλά έχει επίσ ης γεννήσει την Κομούνα του Π αρισιού και τις σουφ ρα ζέτες. Έ χ ει π α ρ α γά γ ει τόσο τον σοσιαλισμό όσο και τον φ α σ ι­ σμό. τον Σοφοκλή και τον Άρνολντ Σβαρτσενέγκερ, τα π ολιτικά δικ αιώ μα τα και τους κατευθυνόμενους πυραύλους, μια κληρονομιά φεμινισμού και μια π α ­ ράδοση λιμών. Κ αι άλλες π ερ ιο χές της υδρ ο γείο υ έχουν τέτο ιο μ εικτό, δια φ ω τισμ ένο κα ι κ α τ α π ιε ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

291

στικό μαζί, παρελθόν. Μόνο όσοι βλέπουν απλοϊκά την Ευρώπη ως κάτι εξ ολοκλήρου αρνητικό και τα μ ετα π ο ικ ια κ ά « π ερ ιθ ώ ρ ια » ως κά τι εξ ολοκλήρου θετικό θα μπορούσαν να παραβλέψ ουν αυτό το γ ε ­ γονός. Ορισμένοι α π ’ αυτούς, μάλιστα, α υτοα ποκα λούνται πλουρα λιστές. Στην π λειονότητά τους δεν είναι πρώ ην αποικιοκρ α τούμ ενοι π ου παρα μ ένουν αρνητικά προκατειλημμένοι α πένα ντι στην Ευρώπη, αλλά Ε υρω παίοι με ενοχικό σύνδρομο. Πολύ βολικά βέβα ια η ενοχή τους δεν α φορά τον ρατσισμό π ου ενυπάρχει στην απόλυτη περιφρόνησή τους προς την Ευρώπη. Αναμφίβολα το έργο του Μ αρξ φέρει το στίγμ α των κοινωνικών συνθηκών στις οποίες έζησε. Αν μ ά ­ λιστα δεχτούμε ότι η σκέψη του είναι έγκυρη, δεν θα μπορούσαν να είναι αλλιώς τα π ρ ά γμ α τα . 0 Μαρξ ήταν ένα ς Ε υ ρ ω π α ίο ς δ ια νοούμ ενος της μ εσ α ία ς τάξης. Αλλά δεν οραματίστηκαν πολλοί Ευρω παίοι διανοούμενοι της μεσα ίας τάξης την ανατροπή των α υτοκ ρ ατορ ικώ ν κα θεστώ τω ν κα ι τη χειραφ έτηση τω ν ερ γοστα σιακ ώ ν εργατώ ν. Μ άλιστα, και π ά ρ α πολλοί διανοούμενοι των αποικιοκρατούμενων εθνών δεν είχαν τέτο ιο υ ς στόχους. Ε π ιπ λέο ν, είναι λίγο π ροσβλητικό το να υπονοεί κανείς ότι όλοι οι γ εν ­ ναίοι α ντια ποικιοκρά τες ηγέτες που υιοθέτησαν τις ιδέες του Μαρξ, α π ό τον Τζέιμς Κόννολλυ μέχρι τον Κ. Λ. Ρ. Τζέιμς, ήταν α πλώ ς α υτα πα τώ μ ενα θύματα του Δυτικού Διαφωτισμού. Η μεγαλειώ δης εκστρα ­ τεία γ ια την ελευθερία, τον ορθό λόγο και την π ρ ό ­ οδο, η οπ οία είχε ως αφ ετηρία της την κα ρδιά της μεσοταξικής Ε υρώ πης του δέκα του όγδοου αιώ να.

292

TERRY EAGLETON

αποτελούσ ε συγκλονιστική απελευθέρω ση α πό την τυραννία και τα υτόχρονα μορφή έμμεσου δεσποτισμού· κι αυτή την αντινομία την έφερε στο φως πάνω α π ’ όλους ο Μαρξ. Υπερασπίστηκε τα σ π ο υδα ία με­ σοαστικά ιδανικά της ελευθερίας, του ορθού λόγου και της προόδου, αλλά θέλησε και να ανα κα λύψ ει για τί α υτά έτειναν να π ροδίδονται όταν εφ αρμόζο­ νταν στην πράξη. Κρατούσε λοιπόν κριτική στάση απένα ντι στον Δ ιαφω τισμό - αλλά, όπω ς συμβαίνει με τις π ιο α ποτελεσμα τικές μορφές κριτικής, η κρι­ τική του ήταν εκ των έσω. Ο Μ αρξ υπήρξε σ τα θ ε­ ρός απολογητής του Δ ιαφω τισμού αλλά και ά γριος α ντίπαλός του. Όσοι αποζητούν πολιτική χειραφέτηση δεν έχουν την πολυτέλεια να είναι πολύ εκλεκτικοί όσον αφορά τη γενεαλογική κα τα γω γή εκείνων που τους τείνουν χ είρα βοήθειας. Το γεγονός ότι ο Μ αρξ ήταν Γερμανός μεσοαστός δεν έκανε τον Φιντέλ Κ άστρο να γ υ ­ ρίσει την πλάτη του στη σοσιαλιστική επανάσταση. Οι Α σ ιά τες κα ι οι Α φ ρικανοί ρ ιζ ο σ π ά σ τες έχουν αρνηθεί π εισ μ α τικ ά να σταθούν στο γεγο νό ς ότι ο Τρότσκι ήταν Ρωσοεβραίος. Συνήθως ανησυχούν μή­ π ω ς «π α τρονά ρουν» εργαζόμενους, λόγου χάριν με κηρύγματα γύρω α πό την πολυπολιτισμικότητα ή τον Γουίλλιαμ Μόρρις, φιλελεύθεροι της μ εσα ίας τάξης. Οι ίδιοι οι εργαζόμενοι είναι κα τά κανόνα α πα λ λ α γ ­ μένοι α πό τέτοιες προνομιακές νευρώσεις, και χαίρο­ νται όταν λαμβάνουν χρήσιμη πολιτική υποστήριξη, α π ’ όπου κι αν προέρχεται αυτή. Το α ποδεικνύουν τα πρώην αποικιοκρα τούμενα έθνη, τα οπ ο ία πρω τοδιδάχτηκαν την πολιτική ελευθερία α πό τον Μαρξ.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

293

Ό ντω ς ο Μ αρξ ήταν Ε υρω παίος· όμως οι ιδέες του ρίζω σαν π ρώ τη φ ορά στην Ασία, κι έφ τα σ α ν στη μεγάλη ακμή του ς στον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο. Οι περισσότερες επονομαζόμενες μαρξιστικές κοινωνίες δεν ήταν ευρω παϊκές. Εν πάση π εριπτώ σ ει, οι θεω ­ ρίες ποτέ δεν υιοθετούνται παθητικά, ως έχουν, α πό μεγάλες μ ά ζες α νθ ρ ώ π ω ν προσλαμβάνονται ενερ­ γητικά και υφ ίστανται σημαντική επ εξεργασ ία κατά την αφομοίωσή τους. Τρανταχτό π α ρ ά δ ειγμ α α π ο τε­ λεί η ιστορία του αντιαποικιοκρατικού μαρξισμού. Οι επ ικ ρ ιτές του Μ αρξ του έχουν κα τά καιρούς κα ­ τα λογίσ ει μια προμηθεϊκή ροπή - μ ια π ίστη στην α περιόριστη ανθρώπινη πρόοδο και στην κυριαρχία του Ανθρώπου επ άνω στη Φύση. Το έργο του διέπ ετα ι π ρ ά γμ α τι α π ό μια τέτοια τάση, όπω ς θα περίμενε κανείς α π ό έναν Ευρω παίο διανοούμενο του δέκα του ένατου αιώ να. Σ τα μέσα του δέκα του ένα ­ του αιώ να, οι άνθρω ποι δεν είχαν ακόμη αποκτήσει την έγνοια του τι θα κάνουν με τις πλα στικές σακκούλες και τις εκ πομ π ές άνθρακα. Εξάλλου, ενίοτε η Φύση π ρ έ π ει να υποτάσσεται. Αν δεν σπεύσουμε να χτίσουμε π ολυά ρ ιθμα θαλάσσια φ ρ ά γμ ατα , κιν­ δυνεύουμε να χάσουμε το Μ πανγκλαντές. Τα εμβό­ λια κα τά του τυφοειδούς πυρετού συνιστούν άσκηση α νθρώ π ινη ς κ υ ρ ια ρ χία ς επ ά νω στη Φύση. Το ίδιο και οι γέφ υ ρ ες και οι εγχειρήσεις εγκεφάλου. Ό ταν α ρμέγουμε α γελ ά δ ες ή χτίζουμε πόλεις, θέτουμε τη Φύση στην υπηρεσία των δικών μας σκοπών. Η ιδέα ότι δεν π ρ έ π ει γ ια κανέναν λόγο να υπ οτά σσουμ ε τη Φύση αποτελεί συναισθηματική ανοησία. Πάντως,

294

TERRY EAGLETON

ακόμη κι αν π ρ έπ ει σε μερικές π ερ ιπ τώ σ εις να την υποτάσσουμε, αυτό το καταφέρνουμε μόνο μέσω της επιστήμης, δηλαδή της εκλεπτυσμένης εναρμόνισής μας με τις εσώ τερες λειτουργίες της Φύσης. Ο Μαρξ θεωρεί ότι ο εν λόγω συναισθηματισμός («πα ιδ ιά σ τικη στάση απένα ντι στη φύση» τον α ποκαλεί) αντανακλά μια δεισιδαιμονική στάση α π έν α ­ ντι στον φυσικό κόσμο, η οποία μας κάνει να υποκλι­ νόμαστε ενώπιόν του σαν αυτός ν ’ α ποτελούσε μια ανώ τερη δύναμη· και αυτή η μυστηριακή σχέση με το περιβάλλον μας επ α νεμ φ α νίζετα ι στη σύγχρονη εποχή ως φετιχισμός των εμπορευμάτω ν, όπω ς τον ονομάζει ο ίδιος. Και πάλι, δηλαδή, η ζωή μας κ α ­ θορίζεται α πό αλλότριες δυνάμεις, άψ υχα κομμάτια ύλης που έχουν εμπ οτιστεί με μια τυραννική μορφή ζωής. Α πλώς α υ τές οι φυ σικές δ υν ά μ εις δεν είναι πλέον ξω τικά και νεράιδες, αλλά τα εμ π ο ρ εύμ α τα π ου διακινούνται στην αγορά, την οποία ελέγχουμε όσο ο Ο δυσσέας ήλεγχε τον θεό της θάλασσας. Τπό α υτή και άλλες έννοιες, η κριτική του Μ αρξ κα τά της κα π ιτα λιστική ς οικονομίας συνδέεται στενά με το ενδιαφέρον του γ ια την π ροσ τα σία της Φύσης. Ή δη α πό τη Γερμανική ιδεολογία ο Μ αρξ εισάγει στην κοινωνική ανάλυση και γεω γρ αφ ικ ο ύς και κλι­ ματικούς π αρά γοντες. Κάθε ιστορική ανάλυση, δ ια ­ κηρύσσει, «οφείλει να ξεκινάει α π ό α υτά τα φυσικά δεδομένα και την τροποποίησή τους στην π ορεία της ισ τορ ία ς μ έσα α π ό την α νθρώ π ινη δ ρ ά σ η » .13 Στο Κ εφ ά λα ιο, γ ρ ά φ ει γ ια τον «σοσ ια λιστικοποιη μ ένο άνθρω πο, του ς συνετα ιρ ισ μ ένους π α ρ α γω γο ύ ς, οι οποίοι θα ρυθμίζουν ορθολογικά την υλική α ντα λ­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

295

λαγή τους με τη φύση, την οπ οία θα ελέγχουν α πό κοινού αντί να της επ ιτρέπουν να τους επιβάλλεται σαν τυφλή δύνα μ η ».14 Το ζητούμενο είναι η « α νταλ­ λαγή» και όχι η εξουσία, ο ορθολογικός έλεγχος και όχι η βάναυση κυ ρ ια ρ χία . Εν πάση π ερ ιπ τώ σ ει, ο μαρξικός Προμηθέας (ο α γαπημ ένος α ρχαίος ήρωας του Μ αρξ) δεν είναι τόσο ενθουσιώδης υπέρμ α χος της τεχνολογία ς όσο είναι π ολιτικ ός επ ανα σ τά τη ς. Από τη σκοπιά του Μαρξ, όπω ς και του Δάντη, του Μίλτον, του Γκαίτε, του Μ πλέικ, του Μ πετόβεν και του Μπάιρον. ο Προμηθέας αντιπροσωπεύει την επ α ­ νάσταση, τη δημιουργική ενέργεια και μια ανταρσία κα τά των θεώ ν.15 Η κ α τη γορ ία ότι ο Μ αρξ α π ο τελ εί α πλ ώ ς έναν ακόμη ορθολογιστή του Δ ιαφω τισμού ο οποίος π ρ ε­ σβεύει τη λεηλάτηση της Φύσης εν ονόματι του Αν­ θρώ που, είναι τελ είω ς αβάσιμη. Ε λάχιστοι βικτοριανοί διανοητές κράτησαν α πένα ντι στη φύση μια στάση τόσο εντυπω σια κά συναφή με τον σύγχρονο περιβαλλοντισμό. Έ ν α ς σύγχρονος σχολιαστής υπ ο ­ στηρίζει ότι το έργο του Μαρξ αντιπροσω πεύει «την πιο εμβριθή πρα γμάτευση των πολύπλοκων ζητημά­ των που αφορούν την επιβολή στη φύση. συγκριτικά με όλη την κοινωνική σκέψη του δ έκ α το υ ένατου αιώ να και, ακόμη περισσότερο, σε σύγκριση με τις συμβολές προγενέστερω ν επ ο χ ώ ν » .16 Ακόμη και οι πιο πιστοί θαυμ ασ τές του Μ αρξ θα έβρισκαν ίσως κομματάκι υπερβολική αυτή την άποψη, αν και π ε ­ ριέχει σημαντική δόση αλήθειας. Στο π ρώ ιμ ο έργο του ο Έ νγκελς δεν α πείχε α π ό τις οικολογικές α π ό ­ ψ εις του Μ αρξ όταν έγρ αφ ε π ω ς «το ότι μ ετα τρ έ­

296

TERRY EAGLETON

ψ αμε τη Γη σε αντικείμενο εμπορικού παζαριού -τη Γη, π ου αποτελεί το μοναδικό σπ ίτι μας, τον π ρ ω ­ τα ρχικ ό όρο της ύπ α ρ ξής μ α ς - ήταν το τελ ευτα ίο βήμα στην π ο ρεία μ ετα τρ οπ ής του εα υτο ύ μας σε αντικείμενο εμπορικού π α ζα ρ ιο ύ » .17 Το ότι η Γη α π ο τε λ εί τον π ρω τα ρ χικ ό όρο της ύπαρξής μας - τ ο ότι συνιστά το θεμέλιο όλων των ανθρώπινων υποθέσεω ν- το υποστηρίζει και ο Μαρξ στην Κριτική του π ρ ογρ ά μμα τος της Γκότα, όπου επ ιμ έν ει ότι η Φύση, και όχι η ερ γα σ ία ή η π α ρ α ­ γωγή, είναι η ρίζα της α νθρώ πινης ύπαρξης. Κ ατά την όψιμη περ ίοδό του ο Έ νγκελ ς γρ ά φ ει στη Δ ια­ λεκτική της φύσης ότι «καθόλου δεν κυριαρχούμε επ άνω στη φύση όπ ω ς ένας κα τα κτητή ς επ άνω σ ’ έναν λαό τον οποίο έχει υποδουλώσει, όπω ς κάποιος που βρίσκεται έξω α πό τη φύση - αλλά με τη σάρκα, το α ίμ α και τον εγκέφ αλό μας ανήκουμε στη φύση και υπάρχουμε εντός της, και η κυριαρχία μας επάνω σ ’ αυτή συνίστατα ι στο γεγονός ότι πλεονεκτούμε έναντι όλων των άλλων όντων ως π ρο ς το ότι γ νω ­ ρίζουμε και εφ αρμόζουμε ορθά τους νόμους τη ς» .18 Είναι αλήθεια ότι στο έργο του Σοσιαλισμός: ου το ­ πικός και επιστημονικός ο Έ νγκελς αναφέρει επίσης ότι η α νθρω πότητα είναι ο «π ρα γμ ατικ ό ς, ενσυνεί­ δητος άρχοντας της φύσης». Είναι επίσ ης αλήθεια ότι κηλίδωσε λίγο το περιβαλλοντικό του όνομα συμ­ μετέχοντας μ ’ ενθουσιασμό σε κυνήγια α λεπ ούς στο Τσέσαϊρ. Αλλά υπό το π ρίσμα του μαρξικού υλισμού τίπ ο τα και κανένας δεν είναι τέλειος. «Η υδρ όγειος δεν ανήκει σε κανέναν», σχολιά ­ ζει ο Μαρξ, «ούτε καν σε μια κοινωνία, ούτε καν

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

297

σε όλες μαζί τις υπά ρχουσες κοινωνίες. Οι άνθρω ­ π οι αποτελούν α πλώ ς τους κατόχους της, τους ε π ι­ κ α ρ π ω τές της, και σαν boni patres familias [καλοί οικογενειάρχες] οφείλουν να την π αραδώ σουν στις επ ό μ εν ες γ εν ιές σε καλύτερη κα τά στα ση α π ’ ό,τι την π α ρ έ λ α β α ν » .19 Ο Μ αρξ α ντιλ α μ β ά νετα ι π ολύ κα λά τη σύγκρουση α νά μ εσ α στη βραχυπρόθεσμη κα π ιτα λισ τικ ή εκμ ετά λλευση τω ν φυσικώ ν πόρω ν και τη μακροπρόθεσμη βιώσιμη παρα γω γή . Η οικο­ νομική α νά π τυξη , επ ιμ έν ει ξανά και ξανά, π ρ έ π ει να π ρα γμ α το π ο ιείτα ι χω ρίς να θέτει σε κίνδυνο τις φυσικές π εριβαλλοντικές συνθήκες, α π ό τις οπ ο ίες εξα ρ τά ται η ευημερία των μελλοντικών γενεών. Δεν υπ ά ρ χει η παρ α μ ικ ρ ή αμφ ιβολία ότι αν ζούσε σή­ μερα ο Μ αρξ θα βρισκόταν στην πρώ τη γραμμή των περιβαλλοντικώ ν κινημάτων. Μιλάει, θα λέγαμε, ως πρωτοοικολόγος, κατηγορώ ντας τον καπιταλισμό ότι «κ α τα σ π α τα λ ά ει τη ζω τικότητα του εδ ά φ ο υ ς» και ότι εφαρμόζει πρα κτικ ές που υπονομεύουν την «ο ρ ­ θολογική» γεω ργία . «Η ορθολογική κ α λλιέργεια της γης ως α ιώ νια ς κοινής ιδιοκτησίας», γρ ά φ ει ο Μ αρξ στο Κ εφ ά λ α ιο , « α π ο τε λ εί α να π α λ λο τρ ίω το όρο της ύπ α ρ ξη ς και της α να π α ρ α γω γή ς μ ιας α λυσ ίδα ς δ ια δοχικώ ν γ ε ­ νεών της ανθρώπινης φυλή ς».20 Θεωρεί ότι η κ α π ι­ ταλιστική γεω ρ γία ευδοκιμεί μόνο α πομ υζώ ντα ς τις «πρω ταρχικές π ηγές κάθε πλούτου ... τη γη και τους εργάτες της». Η κριτική που ασκεί ο Μαρξ στον βιο­ μηχανικό κα π ιτα λισ μ ό α να φ έρ ετα ι και στη δ ια χ εί­ ριση των αποβλήτων, την καταστροφή των δασών, τη μόλυνση των ποταμώ ν, τις περιβαλλοντικές τοξίνες

298

TERRY EAGLETON

και την π οιότητα του αέρα. Ο Μ αρξ θεωρούσε ότι η οικολογική βιωσιμότητα θα έπ αιζε ζωτικό ρόλο στη σοσιαλιστική γ εω ρ γ ία .21 Πίσω α π ’ α υτό το ενδιαφέρον γ ια τη Φύση βρί­ σ κεται ένα φιλοσοφικό όραμα. Ο Μ αρξ είναι ένας φυσιοκράτης και υλιστής π ου π ισ τεύ ει π ω ς οι ά ν­ θρω ποι αποτελούν μέρος της Φύσης και θέτουν σε κίνδυνο την ύπαρξή τους όταν λησμονούν αυτή την αλήθεια. Χ α ρα κτη ρίζει μ ά λισ τα στο Κ εφ ά λ α ιο τη Φύση το «σώ μα» της ανθρω πότητας, «μ ε το οποίο [η ανθρω πότη τα] π ρ έ π ει να π α ρ α μ είν ει σε συνεχή ανταλλαγή». Τα όργανα παραγω γής, σχολιάζει, α π ο ­ τελούν «προέκταση των οργάνων του σώ ματος». Το σύνολο του πολιτισ μού, α π ό τις συγκλήτους μέχρι τα υποβρύχια, είναι α πλ ά προέκταση των σω μ ατι­ κών δυνάμεώ ν μας. Σ ώ μ α και κόσμος, υποκείμενο και αντικείμενο, π ρ έ π ει να υπάρχουν σε μ ια λεπτή ισορροπία μεταξύ τους, έτσι ώστε το περιβάλλον μας να εκφράζει α νθρώ πινα νοήματα κα τά τρόπο π α ρ ό ­ μοιο με τη γλώσσα. Ο Μ αρξ ονομάζει την αντίθετη κατάσταση «αλλοτρίωση», η οποία δεν μας επ ιτρ έ­ π ει να εντοπίσουμε καμία αντανάκλαση του εαυτού μας σ ’ έναν τραχύ υλικό κόσμο, και κα τά συνέπεια μας στερεί την επαφ ή με την π ιο ζωτική ουσία μας. Ό ταν καταλύεται αυτή η αμοιβαία ανταλλαγή ανά­ μεσα στον εαυτό μας και τη Φύση. δεν μας απομένει π α ρ ά η κενή νοήματος ύλη του κα π ιτα λιστικού κό­ σμου, στο πλαίσιο του οποίου η Φύση συνιστά απλώ ς εύπλαστο υλικό π ου μπορεί να π ά ρ ει όποιο σχήμα επιθυμούμε. Ο πολιτισμός μετα τρ έπ ετα ι σε μια τε­ ρά στια επέμβαση πλαστικής χειρουργικής. Σ υγχρό­

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

299

νως, ο εα υτός μας α π ο κ ό π τετα ι α π ό τη Φύση, α πό το ίδιο το σώ μα του και τα σώ ματα των άλλων. Ο Μαρξ θεωρεί ότι ο καπιταλισμός έχει «εμ π ο ρ ευμ α ­ τοποιήσει» ακόμη και τις φυσικές μας αισθήσεις, κα ­ θώς μ ετα τρέπει το σώμα σε απλό αφηρημένο όργανο π αρ α γω γή ς και του στερεί τη δυνατότητα να γευτεί την αισθησιακή ζωή του. Μόνο ο κομουνισμός θα μας επιτρέψ ει να νιώσουμε και π άλι το σώμα μας. Μόνο τότε, υποστηρίζει, θα μπορέσουμε να ξεπεράσουμε μια βάναυσα εργαλειακή λογική και να απολαύσουμε τις π νευ μα τικ ές και αισθητικές δια στάσεις του κό­ σμου. Π ράγματι, το έργο του Μ αρξ είναι α π ’ άκρου εις άκρον αισθητικό. Στο Grundrisse δια μ α ρ τύρ εται ότι στο π λαίσιο του κα πιτα λισμού η Φύση έχει μετα τρ α π εί σε ένα α μ ιγώ ς χρηστικό αντικείμενο και έχει πάψ ει να αναγνω ρίζεται ως «δύναμη καθαυτή». Σ ύμ φ ω να με τον Μ αρξ, η α νθ ρ ω π ό τη τα , μέσω της υλικής π α ρ α γω γή ς, διαμεσολαβεί, ρυθμίζει και ελέγχει τον «μεταβολισμό» ανάμεσα στον εαυτό της και τη Φύση, στο πλαίσιο μιας α μ οιβα ία ς ανταλλα­ γής, που α πέχει α πό οποιαδήποτε έννοια αλαζονικής α νω τερότητας. Και όλο α υτό - η Φύση, ο ερ γ α σ ια ­ κός μόχθος, ο πόνος, το π α ρ α γω γικ ό σώ μα και οι α νά γκες τ ο υ - συνιστά, κα τά τον Μαρξ, τη σταθερή υ π οδ ομ ή τη ς α νθ ρ ώ π ιν η ς ισ το ρ ία ς. Σ υ ν ισ τά την αφήγηση που δια τρέχει και στηρίζει τις α νθρώ πινες κουλτούρες, ενώ αφήνει ανα π όφ ευ κτα σε όλες τους τη σφ ρ αγίδα της. Ο εργασ ια κός μόχθος, ως « μ ετα βολική» ανταλλαγή α νάμεσα στην α νθρω πότητα και τη Φύση, α π ο τελεί κα τά τον Μ αρξ μ ια « α ιώ νια » , αμετάβλητη συνθήκη. Αυτό που μ εταβάλλεται -α υ τό

300

TERRY EAGLETON

που καθισ τά τα φ υσικά όντα ισ τορ ικά - είναι οι δ ι­ άφοροι τρόπ οι με τους οποίους εμ είς οι άνθρω ποι επ εξερ γαζόμ ασ τε τη Φύση. Η ανθρω πότη τα π α ρ ά ­ γει με διάφ ορους τρόπους τα μέσα συντήρησής της. Είναι φυσικό αυτό, υπ ό την έννοια ότι είναι α να ­ γκα ίο γ ια την α να π αρ α γω γή του είδους. Είναι όμως και πολιτισμικό και ιστορικό, καθώ ς σ υνυφαίνεται με συγκεκριμένα είδη κυριαρχίας, σύγκρουσης και εκμετάλλευσης. Δεν υπ ά ρ χει κανένας λόγος να π ι­ στέψ ουμε ότι η π αραδοχή της « α ιώ νια ς» φύσης του ερ γ α σ ια κ ο ύ μόχθου θα μ α ς π α ρ α σ ύ ρ ει να π ισ τ έ ­ ψουμε π ω ς είναι α ιώ νιες και οι κοινωνικές μορφές που βασίζονται σ ’ αυτόν. Αυτός ο «παντοτινός, επιβαλλόμενος α πό τη φύση όρος της ανθρώπινης ύπαρξης», όπω ς τον αποκαλεί ο Μαρξ, μπορεί να αντιπαραβληθεί με την απώθηση του φυσικού, υλικού σώ ματος α πό τους μ ετανεω τεριστές, οι οποίοι επιζητούν να το εξαφανίσουν μέσα στην κουλτούρα. Και μόνο η λέξη «φυσικό» προκαλεί π ολιτικά ορθό σύγκρυο. Η οποια δήποτε ενασχόληση με την κοινή μας βιολογική υπόσταση κ α θ ίσ τα τα ι το διανοητικό έγκλημα που α ποκ α λ είτα ι «βιολογισμός». Ο μετανεω τερισμός α ισ θάνεται άβολα με το αμετάβλητο, καθώς έχει την ψευδαίσθηση ότι αυτό ευνοεί α πό κάθε άποψ η την αντιδραστική πολιτική. Δεδομένου λοιπόν ότι το α νθρώ πινο σώ μα έχει αλ­ λάξει λίγο στην π ορεία της εξέλιξής του, η μετανεωτερική σκέψη δεν μπορεί να το α ντιμετω πίσει π α ρ ά μόνο ως «πολιτισμική κατασκευή». Ο Μαρξ πάντω ς είχε μέγιστη συναίσθηση του π ώ ς διαμεσολαβούνται κοινωνικά η Φύση και το σώμα. Και αυτή η διαμε-

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

301

σολάβηση είναι κυρίω ς γνω στή ως εργασ ία, η οποία μ ετα τρ έπ ει μέσω του μόχθου τη Φύση σε ανθρώπινο νόημα. Η εργασ ία α ποτελεί σημασιοδοτική δρασ τη­ ριότητα . Ποτέ δεν θα σκοντάψ ουμ ε σ ’ ένα σκέτο κομμάτι ύλης. Πάντοτε ο υλικός κόσμος, ακόμη και μ ετά α πό ημιτελή επεξεργασ ία , φ τάνει σ ’ εμ ά ς δια ποτισμένος με ανθρώπινη σημασία. Αυτό φ α ίνεται κατεξοχήν στα μυθιστορήματα του Τόμας Χάρντυ. Ο Μαρξ θεωρεί ότι η ιστορία της ανθρώπινης κοι­ νωνίας αποτελεί κομμάτι της φυσικής ιστορίας. Αυτό σημαίνει, μεταξύ άλλων, π ω ς η κοινωνικότητά μας εί­ ναι έμφυτη. Η κοινωνική συνεργασία είναι α ναγκαία γ ια την υλική μας επιβίωση, αλλά συνιστά επίσης όρο της αυτοπραγμάτω σής μας ως είδους. Όσο λοιπόν η Φύση αποτελεί υπό κάποια έννοια κοινωνική κατηγο­ ρία, άλλο τόσο η κοινωνία αποτελεί φυσική κατηγο­ ρία. Οι μετανεω τεριστές εμμένουν στο πρώ το, αλλά αποσιωπούν το δεύτερο. Ο Μαρξ θεωρεί π ω ς η σχέση Φύσης και ανθρω πότητας δεν είναι σχέση ισότητας. Σε τελική ανάλυση, όπω ς σημειώνει στη Γερμανική ιδ εο λο γία , η Φύση έχει το πάνω χέρι. Όσον αφορά τον άνθρωπο ως άτομο, η έκφραση αυτής της ανισό­ τητας είναι γνωστή ως θάνατος. Το φαουστικό όνειρο της α π ερ ιό ρ ισ τη ς προόδου σ ’ έναν κόσμο π ο υ με μ αγικό τρόπο ανταποκρίνεται ευνοϊκά στο ά γγιγμ ά μας παρα βλέπ ει «την προτεραιότητα της εξωτερικής φύσης». Σήμερα, αυτό το γνω ρίζουμε όχι ως το φ α ­ ουστικό όνειρο αλλά ως το αμερικανικό. Πρόκειται γ ια ένα όραμα που υποκρ ύ πτει α π έχ θ εια προς τον υλικό κόσμο επ ειδή α υτός μ α ς κλείνει τον δρόμο προς το άπειρο. ΓΥ αυτό πρέπει ο υλικός κόσμος είτε

302

TERRY EAGLETON

να υποτα χτεί διά της βίας είτε να εξαφανιστεί μέσα στην κουλτούρα. Ο μετανεωτερισμός και το πνεύμα του πιονιέρ ου αποτελούν τις δύο όψ εις του ίδιου νομίσματος. Το εν λόγω όραμα δεν μ π ορεί επίσης να συμβιβαστεί με το γεγονός ότι τα όριά μας μας κάνουν αυτό που είμαστε, εξίσου με την αέναη υπ έρ ­ βαση τους, την οποία ονομάζουμε ανθρώπινη ιστορία. Ο Μαρξ θεωρεί ότι τα ανθρώπινα όντα αποτελούν μέρος της Φύσης, ωστόσο είναι ικανά να στραφούν εναντίον της· και ότι αυτή η μερική ρήξη τους με τη Φύση α ποτελεί επίσης κομμάτι της φύσης τους.22 Η ίδια η τεχνολογία με την οποία επ εξεργαζόμ ασ τε τη Φύση β α σίζετα ι στα π ρ ό τυ π α της Φύσης. Π αρ’ ότι όμω ς ο Μ αρξ θεω ρεί ότι Φύση και κουλτούρα συ­ γκροτούν μια πολύπλοκη ενότητα, αρνείται να εξα ­ φ α νίσ ει τη μία μέσα στην άλλη. Στο π ρώ ιμ ο έργο του, το οποίο χάρη στην ωριμότητά του αφήνει την αίσθηση προειδοποιητικού καλέσματος, ονειρεύεται μια έσχατη ενότητα ανάμεσα στη Φύση και την αν­ θ ρω πότητα · στο π ιο όψ ιμο έργο του, α να γνω ρ ίζει ότι δεν θα π ά ψ ει π ο τέ να υ π ά ρ χε ι μ ια ένταση ή α γεφ ύρω τη δ ια φ ορά μ ετα ξύ τους, δηλαδή μ ια σύ­ γκρουση, ένα όνομα της οποία ς είναι «ερ γασ ία » . Ο Μαρξ α πορρίπτει, αναμφίβολα με κά π ο ια θλίψη, την εξα ίσ ια φαντασίωση, η οπ οία είναι σχεδόν τόσο π α ­ λιά όσο και η ίδια η ανθρωπότητα, μιας γεννα ιόδω ­ ρης Φύσης που ενδίδει πρόθυμα και πλουσιοπάροχα στις επ ιθυμίες μας: Τι υπέροχη είν’ η ζωή που ζω! Ώ ριμα μήλα πέφτουν γύρω μου καθώς περνώ.

ΓΙΑΤΙ Ο MAPI ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

303

Απ’ του αμπελιού το ζουμερό τσαμπί δαγκώνω ολόγλυκο κρασί. Η νεκταρινιά κι η ροδακινιά μου φέρνουν τους καρπούς στην αγκαλιά· των λουλουδιών με μεθά η χάρη. σκοντάφτω στα πεπόνια, πέφτω στο χορτάρι. (Άντριου Μάρβελ, «Ο κήπος») Ο Μ αρξ π ιστεύει σ ’ αυτό που ονομάζει « εξανθρω πι­ σμό της Φύσης»· αλλά, κα τά τη γνώμη του, η Φύση δεν πρόκ ειται ποτέ να υπ οτα χτεί α πόλυτα στον άν­ θρωπο, όσο κι αν η αντίστασή της στις ανά γκες μας μ πορεί ως έναν βαθμό να καμφθεί. Αυτό έχει και τη θετική π λευ ρά του, αφ ού η υπερπήδηση εμ ποδίω ν αποτελεί μέρος της δημιουργικότητάς μας. Έ να ς μ α ­ γ ικ ό ς κόσμος θα ήταν κα ι α νια ρός. Αν ο Μ άρβελ περνούσε μία ολόκληρη μέρα στον μαγικό κήπο, ίσως να μην έβλεπε την ώρα να επ ισ τρ έφ ει στο Λονδίνο. Πίστευε ά ρ αγε ο Μ αρξ σε μια απεριόρισ τη ε π έ ­ κταση των ανθρώπινων δυνάμεων μ ’ έναν τρόπο που αντιβαίνει στις σημερινές οικολογικές αρχές μας; Εί­ ναι αλήθεια π ω ς μερικές φορές υποβαθμίζει το γ εγο ­ νός ότι υπάρχουν φυσικά όρια που περιορίζουν την α νθρώπινη ανάπτυξη - εν μέρει γ ια τί αντίπαλοι σαν τον Τόμας Μ άλθους το διόγκω ναν. Αναγνωρίζει μεν τ α όρια π ου έχει θέσει η Φύση στην ιστορία, αλλά π ισ τεύει ότι θα μπορούσαμε να τα επεκτείνουμε σε μεγάλο βαθμό. Ασφαλώς το έργο του Μαρξ χαρακτη­ ρίζεται, θα λέγαμε, α π ό έναν τεχνολογικό οπτιμισμό - ενίοτε, ακόμη και υπερενθουσιώδη: το όραμα μιας ανθρώπινης φυλής που ά γεται θριαμβευτικά α πό τις

304

TERRY EAGLETON

ασυγκράτητες δυνά μεις π α ρ α γω γή ς σ ’ έναν θαυμ α­ στό νέο κόσμο. Ορισμένοι μεταγενέστεροι μαρξιστές (μ ετα ξύ των οποίω ν και ο Τρότσκι) επ ένδυ σ α ν σ ’ αυτό το όραμα την α κρα ία ουτοπιστική προσδοκία ενός μέλλοντος γεμ ά το υ ήρω ες και μεγαλοφυ'ίες.23 Ωστόσο υπά ρχει κι ένας άλλος Μαρξ, ό πω ς είδαμε, ο οποίος επ ιμ ένει ότι μια τέτο ια α νά π τυξη π ρ έ π ει να έχει γνώ μ ονα την ανθρώ πινη α ξ ιο π ρ έπ ε ια και ευημερία. Ο κα πιτα λισμ ός βλέπει την παρ α γω γή ως δυνη τικά απερ ιόρ ισ τη, ενώ ο σοσιαλισμός την το ­ π οθετεί στο πλα ίσ ιο ηθικών και αισθητικώ ν αξιώ ν - ή, όπω ς το θέτει ο ίδιος ο Μ αρξ στον πρώ το τόμο του Κ εφ α λα ίο υ , « σ ’ ένα πλαίσιο κατάλληλο γ ια την πλήρη ανάπτυξη της ανθρώπινης φυλής». Η αναγνώριση των φυσικών ορίων, ό πω ς σχολιά­ ζει ο Τεντ Μ πέντον, δεν είναι ασυμβίβαστη με την πολιτική χειραφέτηση αλλά μόνο με τις ουτοπιστικές εκδοχές της.'24 Οι φυσικοί πόροι δεν επαρκούν γ ια να ζούμε όλοι ολοένα και καλύτερα, αλλά γ ια να ζούμε όλοι καλά. «Η υπόσχεση της αφ θονία ς» , γρ ά φ ει ο Τζ. Α. Κοέν, «δεν α να φ έρ ετα ι σε μια ανεξάντλητη ροή αγα θώ ν, αλλά σε μ ια ε π ά ρ κ εια π ο υ π α ρ ά γ ετα ι με τον ελάχιστο δυνατό δυσάρεστο κό π ο » .25 Το εμπόδιο προς την επίτευξη αυτού του στόχου δεν εί­ ναι η Φύση αλλά η πολιτική. Σύμφω να με τον Μαρξ, ο σοσιαλισμός α πα ιτεί, όπω ς είδαμε, μια επέκταση τω ν π α ρ α γω γικ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν ωστόσο το έργο της επέκτασής τους δεν ανήκει στον ίδιο τον σοσιαλισμό αλλά στον καπιταλισμό. Ο σοσιαλισμός βασίζεται σ ’ αυτές τις π ροϋποθέσεις π αρ α γω γή ς υλικού πλούτου, δεν τις δημιουργεί. Ο Στάλιν, όχι ο Μαρξ, είδε τον

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

305

σοσιαλισμό ως υπόθεση α νά πτυξη ς των π α ρ α γω γι­ κών δυνά μ εω ν. Ο κα π ιτα λ ισ μ ό ς είνα ι ο μ αθητευόμενος μάγος: α πελευθέρω σε δ υνά μ εις π ου ξέφυγαν α π ό τον έλεγχό του και τώ ρα α πειλούν να μας καταστρέψ ουν. Το έργο του σοσιαλισμού δεν είναι να δώσει μεγαλύτερη ώθηση σ ’ α υτές τις δυνάμεις, αλλά να τις θέσει υπό ορθολογικό ανθρώπινο έλεγχο. Οι δύο μ εγά λ ες α π ειλ ές σήμερα κ α τά της ε π ι­ βίωσης του α νθ ρ ώ π ου είνα ι η σ τ ρα τιω τικ ή κα ι η περιβαλλοντική. Πιθανόν στο μέλλον να συγκλίνουν μεταξύ τους ολοένα και περισσότερο, καθώς οι α ντα ­ γωνισμοί γύρ ω α π ό τους περιορισμένους φυσικούς πόρους θα κλιμακώ νονται σε ένοπλες συγκρούσεις. Οι κομουνιστές ήταν α νέκαθεν ένθερμοι θια σώ τες της ειρήνης, γ ια λόγους π ου συνοψίζει πολύ κ α τα ­ τοπ ισ τικ ά η Έ λλεν Μ έικσινς Γουντ. «Μ ου φ α ίνεται ως αξιω ματική αλήθεια», γράφ ει, «ότι η επεκτατική, α νταγω νιστική και εκ μεταλλευτική λογική της κ α ­ πιτα λιστική ς συσσώρευσης στο π λαίσιο του συστή­ ματος του έθνους-κράτους α ποβα ίνει νομοτελειακά, είτε μακροπρόθεσμα είτε βραχυπρόθεσμα, α π ο σ τα ­ θεροποιητική και ότι ο κα π ιτα λισμός ... είναι και θα παρ α μ είνει στο ορατό μέλλον η μέγιστη απειλή γ ια την π αγκόσ μια ειρήνη».26 Για να συλλάβει το κίνημα της ειρήνης τα πρω ταρχικά α ίτια της πολεμικής ε π ι­ θετικότη τα ς π αγκοσ μίω ς, π ρ έ π ει να αντιληφθεί τη φύση του θηρίου που την καλλιεργεί. Αυτό σημαίνει ότι π ρ έ π ει να αφομοιώ σει τα δ ιδ ά γμ α τα του μ α ρ­ ξισμού. Το ίδιο ισχύει και όσον α φ ορ ά τον π εριβ α λλοντισμό. Η Γουντ υ π οσ τη ρ ίζει ότι ο κα π ιτα λισ μ ό ς,

306

TERRY EAGLETON

δεδομ ένης της α ντικοινω νική ς τάσης του π ρ ο ς τη συσσώρευση, δεν μπορεί να αποφ ύγει την οικολογική καταστροφή. Το κα π ιτα λιστικό σύστημα μπορεί εν­ δεχομένως να καταπολεμήσει τον ρατσισμό και την α νισότη τα τω ν φύλων, αλλά δεν είναι σε θέση να επ ιτύχει παγκόσμια ειρήνη ή να σεβαστεί τον φυσικό κόσμο. Ο καπιταλισμός, σχολιάζει η Γουντ, «μ πορεί να μεριμνήσει ως έναν βαθμό γ ια το περιβάλλον, ει­ δικά όταν η τεχνολογία περιβαλλοντικής π ροστασίας αποδεικνύεται κερδοφόρα. Όμω ς η εγγενής ανορθολογικότητα της ροπής προς συσσώρευση κεφαλαίου, η ο π ο ία υπ οτά σ σ ει τα π ά ν τα σ τις α π α ιτή σ εις της επέκτασης του κεφαλαίου και της κακώ ς εννοούμε­ νης ανά πτυξη ς, α ποβα ίνει α να π ό φ ευ κ τα εις βάρος της οικολογικής ισ ο ρ ρ ο π ία ς» .27 Το π α λ ιό κομουνι­ στικό σύνθημα «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» φ ά ­ νταζε ανέκαθεν σε κάποιους υπερβολική κα τα στρο­ φολογία. Είναι όμως δύσκολο να μην το δει κανείς ως σοβαρή αλήθεια όταν η ιστορία π α ρ α π α ίε ι μ ια προς το πυρηνικό ολοκαύτω μα και μια προς την π ε ­ ριβαλλοντική καταστροφή. Αν δεν δράσουμε άμεσα, ο κα πιτα λισμός θα γίνει πιθ ανότα τα ο δήμιός μας.

ΣΥΜ Π ΕΡΑΣΜ Α

Ιδού λοιπόν. Ο Μ αρξ π ίσ τευε με π άθο ς στο άτομο κ α ι έβ λ ε π ε με ζωηρή κ α χ υ π ο ψ ία τ α α φ η ρ ημ ένα δ όγμα τα . Δεν τον απασχολούσε η ιδέα μιας τέλειας κοινωνίας, ήταν πολύ επ ιφ υλακτικός απένα ντι στην έννοια της ισότητας και δεν οραματιζόταν ένα μέλ­ λον στο ο π οίο όλοι θα φ ορά με ερ γ α τικ ές φόρμ ες με τον Α.Μ .Κ.Α. μας σ τα μ π α ρ ισ μ ένο στην πλάτη. Προσέβλεπε στην ποικιλομορφία, όχι στην ομοιομορ­ φ ία . Και ούτε δίδ α σ κ ε π ω ς οι άνθρ ω π ο ι είναι τα α νή μπορα α θύ ρ μ α τα της ιστορίας. Ή τα ν εχθρικός απέναντι στο κράτος, πιο πολύ και α πό τους δεξιούς συντηρητικούς, και έβλεπε τον σοσιαλισμό ως εμ βά ­ θυνση της δημοκρατία ς, όχι ως εχθρό της. Έ β λ επ ε ως βάση της καλής ζωής την καλλιτεχνική α υτο έκ­ φραση. Πίστευε και στις ειρηνικές επανα στά σεις και δεν ήταν καθόλου α ντίθετος στην κοινωνική μ ετα ρ­ ρύθμιση. Δεν εστιαζόταν α ποκλειστικά στη χειρω να­

308

TERRY EAGLETON

κτική εργατική τάξη. Και ούτε έβλεπε την κοινωνία υπό το στενό π ρίσμ α της πόλωσης ανάμεσα σε δύο εκ διαμέτρου α ντίθετες κοινωνικές τάξεις. Δεν φετιχοπ οίη σε την υλική π α ρ α γω γή . Α πενα ­ ντίας, θεωρούσε ότι αυτή έπ ρ επ ε να εξαλειφθεί στον μ έγισ το δυνατό βαθμό. Το ιδανικό του δεν ήταν η ερ γασ ία αλλά ο ελεύθερος χρόνος. Το α μ είω το εν­ διαφ έρον του γ ια την οικονομία αποσκοπούσε στη μείωση της εξουσίας της επάνω στην ανθρωπότητα. Ο υλισμός του ήταν πλήρω ς εναρμονισμένος με τη βαθιά πίστη του σε ηθικές και π νευ μ α τικ ές αρχές. Εξυμνούσε γενναιόδω ρα τη μεσαία τάξη και έβλεπε τον σοσιαλισμό ως τον κληρονόμο των μεγάλων κατακτήσεών της γύρω α πό την ελευθερία, τα πολιτικά δ ικ αιώ μ α τα και την υλική ευημερία. Οι από ψ εις του α ναφορικά με τη Φύση και το περιβάλλον ήταν ως επ ί το πλείστον εκπληκτικά προχω ρημένες γ ια την εποχή του. Το πολιτικό; κίνημα π ου γεννήθηκε α πό το έργο του έχει αποτελέσει τον πιο πιστό υπέρμαχο της χειραφέτησης των γυναικώ ν, της παγκό σ μια ς ει­ ρήνης, του αντιφ ασιστικού και του αντιαποικιοκρατικού αγώ να. Υπήρξε πο τέ π ιο χονδροειδώ ς παρερμηνευμένος διανοητής;

ΣΗ Μ Ε ΙΩ ΣΕ ΙΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ (σελ. 11-14) 1. Peter Osborne, στο: Leo Panich και Colin Leys (επιμ.). The Com­ munist Manifesto Now: Socialist Register (Νέα Τόρκη. 1998). σ. 190. 2. Παρατίθεται στο: Robin Blackburn. «Fin de Steele: Socialism after the Crash». New Left Review, ap. 185 (Ιανουάριος/Φεβρουάριος 1991). σ. 7. 3. [Σ.τ.Μ.] Αναφέρεται στη χρήση της αγγλικής λέξης «men», η οποία σημαίνει «άντρες» αλλά και «άνθρωποι».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑ (σελ. 17-29) 1. [Σ.τ.Μ.] To Salford, στο Μάντσεστερ της Βρετανίας, αποτελεί και τον τόπο καταγωγής του συγγραφέα. 2. Αν και κάποιοι μαρξιστές αμφισβητούν τη σπουδαιότητά τους. Παραδείγματος χάριν. ο Alex Callinicos. στο: Against Postmod­ ernism (Κέμπριτζ. 1989), κεφ. 5. 3. Fredric Jameson, The Ideologies of Theory (Λονδίνο, 2008). σ. 514. 4. TVistram Hunt. «War of the Words». Guardian. 9 Μαΐου 2009.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΤΟ (σελ. 31-53) 1. Βλ. Joseph Stiglitz, Globalization and Its Discontents (Λονδίνο, 2002). σ. 5 [ελλ. έκδ.: Η μεγάλη αυταπάτη, μτφρ. Γ. Θεοδωρόπουλος, επιμ. Κ. Μελάς (Αθήνα: Λιβάνης. 2003)]. 2. Παρατίθεται στο: Slavoj 2iiek. First as Tragedy. Then as Farce (Λονδίνο. 2009). a. 91 [ελλ. έκδ.: Πρώτα σαν τραγωδία χαι

310

3. 4. 5. 6. 7.

8. 9.

10.

11. 12. 13. 14.

TERRY EAGLETON

μετά σαν φάρσα. μτφρ. Ν. Καλαϊτζής (Αθήνα: Scripta. 2011)]. [Σ.τ.Μ.] Kalamazoo. Πόλη στο νοτιοδυτικό Μίσιγκαν των Η.Π.Α. Isaac Deutscher. The Prophet Armed: Trotsky 1879-1921 (Λονδίνο, 2003). σ. 373. [Σ.τ.Μ.] Home Counties. Οι εννέα νοτιοανατολικές επαρχίες της Αγγλίας, γύρω από το Λονδίνο. [Σ.τ.Μ.] Dorking. Εμπορική πόλη στην επαρχία Σάρρεϋ, νότια του Λονδίνου. Βλ.. π.χ.. Alec Nove. The Economics of Feasible Socialism (Λονδίνο. 1983). David Schweickart. Against Capitalism (Κέμπριτζ, 1993) και Bertell Oilman (επιμ.). Market Socialism: TTte Debate Among Socialists (Νέα Τόρκη και Λονδίνο. 1998). Μια πιο φιλοσοφική υπεράσπιση του σοσιαλισμού της αγοράς γίνεται στο: David Miller. Market. State and Community: The Theoretical Foundations of Market Socialism (Οξφόρδη, 1989). Melvin Hill (επιμ.). Hannah Arendt: The Recovery of the Public World (Νέα Τόρκη. 1979). σ. 334-35. Παρατίθεται στο: Robin Blackbum. «Fin de Steele: Socialism after the Crash». Neiv Left Review, ap. 185 (Ιανουάριος/Φεβρουάριος 1991). σ. 29. Βλ.. π.χ.. Pat Devine. Democracy and Economic Planning (Κέμπριτζ. 1988), David McNally. Against the Market (Λονδίνο, 1993) και Michael Albert. Parecon: Life After Capitalism (Λονδίνο. 2003) [ελλ. έκδ.: Π άρεχον: Η ζωή μ ετά τον καπιταλισμό, μτφρ. επιμ. Ν. Ράπτης (Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. 2004)]. Μια χρή­ σιμη σύνοψη αυτής της θεωρίας υπάρχει στο: Alex Callinicos. An Anti-Capitalist Manifesto (Κέμπριτζ. 2003), κεφ. 3. Βλ. Ernest Mandel. «The Myth of Market Socialism». New Left Review, ap. 169 (Μάιος/Ιούνιος 1988). σ. 109. σημ. Devine. Democracy and Economic Planning, σ. 253, 265-66. Albert. Parecon. a. 59 [ελλ. έκδ.. σ. 100]. Raymond Williams. Communications (Χάρμοντσγουορθ. 1962).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΑ (σελ. 55-95) 1. Παρατίθεται στο: Alex Callinicos (επιμ.). Marxist Theory (Οξ­ φόρδη. 1989). σ. 143. 2. Marx. Εισαγωγή στο: A Contribution to the Critique of Political

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

3.

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

311

Economy, στο: Marx and Engels: Selected Works (Λονδίνο. 1968). σ. 182. Η πιο αποτελεσματική υποστήριξη της θεωρίας γίνεται στο: G. A. Cohen. Marx’s Theory of History: A Defence (Οξφόρδη. 1978). Σπανίως μια εσφαλμένη ιδέα έχει τύχει τόσο λαμπρής υπερά­ σπισης. Για μια εξαιρετική παρουσίαση της μαρξικής θεωρίας της ιστορίας, βλ. S. Η. Rigby. Marxism and History (Μάντσεστερ και Νέα Τόρκη, 1987), έργο στο οποίο έχω βασιστεί ως πηγή. Παρατίθεται στο: Alex Callinicos και Chris Hannon. The Changing Working Class (Λονδίνο. 1983). σ. 13. Marx, The Holy Family (Νέα Τόρκη. 1973). σ. 101. Marx και Engels. Selected Correspondence (Μόσχα. 1975). σ. 39091. Ό.π., σ. 293-94. θέση την οποία υποστηρίζει ο John Maguire. Marx’s Theory of Politics (Κέμπριτζ, 1978). σ. 123. Marx. Capital, τόμ. 1 (Νέα Τόρκη. 1967). σ. 9. Παρατίθεται στο: Τ. Bottomore (επιμ.). A Dictionary of Marxist Thought (Οξφόρδη. 1983). σ. 140. Παρατίθεται στο: Umberto Melotti. Marxism and the Third World (Λονδίνο. 1972). σ. 6. Marx. Theories of Surplus Value (Λονδίνο, 1972), a. 134. Παρατίθεται στο: Alfred Schmidt. The Concept of Nature in Marx (Λονδίνο. 1971). σ. 36. Aijaz Ahmad. In Theory: Classes. Nations. Literatures (Λονδίνο. 1992). σ. 228.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΣΣΕΡΑ (σελ. 97-147) 1. Για μία από τις καλύτερες μελέτες γύρω από τα πιο θετικά νοήματα της συγκεκριμένης ιδέας. βλ. Fredric Jameson. Archaeologies of the Future (Λονδίνο. 2005) [ελλ. έκδ.: Οι α ρ­ χαιολογίες του μέλλοντος, μτφρ. Μ. Μαυρωνάς, επιμ. σειράς Α. Μαραγκόπουλος (Αθήνα: Τόπος. 2008)]. 2. Marx και Engels. The German Ideology (Λονδίνο, 1974). 3. Marx. The Civil War in France (Νέα Τόρκη. 1972). σ. 134. 4. Raymond Williams. Culture and Society 1780-1950 (Χάρμοντσγουορθ. 1985). σ. 320.

TERRY EAGLETON

312

5. Norman Geras. Marx and Human Nature: Refutation of a Legend (Λονδίνο. 1983). 6. Terry Eagleton. The Illusions of Postmodernism (Οξφόρδη. 1996). σ. 47 [ελλ. έκδ.: Οι αυταπάτες της μετανεωτεριχότητας, μτφρ. Γ. Η. Σπανός, επιμ. σειράς Ν. Κοτζιάς (Αθήνα: Καστανιώτης. 2003). σ. 81]. 7. Βλ. Len Doyal και Roger Harris. «The Practical Foundation of Human Understanding». Neiv Left Review, ap. 139 (Μάιος/ Ιούνιος 1983). 8. Για ένα αντεπιχείρημα, βλ. Eagleton, The Illusions of Postmod­ ernism. 9. [Σ.τ.Μ.] Cordelia. Μυθική βασίλισσα της Βρετανίας, σύμβολο αρετής. Το όνομά της σημαίνει «εγκάρδια». 10. Norman Geras. «The Controversy about Marx and Justice». New Left Review, ap. 150 (Μάρτιος/Απρίλιος 1985), σ. 82. 11. Παρατίθεται στο: Norman Geras. «The Controversy about Marx and Justice», New Left Review, ap. 150 (Μάρτιος/Απρίλιος 1985). σ. 52.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΝΤΕ (σελ. 149-173) 1. John Gray. False Daiun: The Delusions of Global Capitalism (Λον­ δίνο. 2002). σ. 12. 2. Marx και Engels. Selected Correspondence (Μόσχα. 1965), σ. 417. 3. [Σ.τ.Μ.] Ο ζοφερός οίχος. Κ. Ντίκενς. Αθήνα: Gutenberg & Δαρδανός. 2009. 4. [Σ.τ.Μ.] Το τρένο θα σφυρίξει τρεις φορές. Κινηματογραφική ταινία του Fred Zinnemann. 1952. 5. Theodor Adorno. Negative Dialectics (Λονδίνο, 1966), σ. 320. 6. Jean-Jacques Rousseau, A Discourse on Inequality (Λονδίνο, 1984). a. 122 .

7. John Elliot Cairnes. «Mr Comte and Political Economy». Fortnightly Revieio (Μάιος 1870). 8. W. Η. E. Lecky, Political and Historical Essays (Λονδίνο, 1908), a. 11. 9. Arthur Friedman (επιμ.). Collected Works of Oliver Goldsmith (Οξ­ φόρδη. 1966), τόμ. 2, σ. 338. 10. Για μια έξοχη πραγμάτευση της συγκεκριμένης θέσης, βλ. Peter Osborne. Marx (Λονδίνο, 2005), κεφ. 3.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

313

11. Marx. Theories of Surplus Value (Λονδίνο. 1972). σ. 202. 12. Marx, Economic and Philosophical Manuscripts of 1844. στο: Selected Works of Marx and Engels (Νέα Τόρκη. 1972). 13. Marx. Grundrisse (Χάρμοντσγουορθ. 1973). σ. 110-11. 14. Marx. Capital (Νέα Τόρκη. 1967). τόμ. 1. σ. 85.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΞΙ (σελ. 175-212) 1. Etienne Balibar. The Philosophy of Marx (Λονδίνο, 1995). σ. 2. 2. Παρατίθεται στο: Alfred Schmidt, The Concept of Nature in Marx (Λονδίνο, 1971), a. 24. 3. Ό.π.. σ. 26. 4. Ό.π.. σ. 25. 5. [Σ.τ.Μ.] Προέρχεται από την Παλαιά Διαθήκη. Ασμα Ασμάτων. ζ'. 4. Συμβόλιζε αρχικά την ευγενή αγνότητα. Από τον 19ο αιώνα, απέκτησε στον αγγλοσαξονικό κόσμο τη σημασία ενός ελιτίστικου κόσμου, αποκλειστικά αφιερωμένου στη θεωρητική διανοητική δραστηριότητα. Χρησιμοποιείται συνήθως με τη μειωτική συνεκδοχή της εκούσιας αποκοπής από την πρακτική καθημερινότητα της ζωής προς χάριν «υψηλότερων» ακαδημαϊ­ κών ή άλλων πνευματικών ενασχολήσεων. 6. jUrgen Habermas. Knowledge and Human Interests (Οξφόρδη. 1987), σ. 35. 7. Marx και Engels. The German Ideology (Λονδίνο, 1974). a. 151. 8. [Σ.τ.Μ.] Αναφέρεται στο ομώνυμο τραγούδι της Μαντόνα. «Material Girl». 9. Βλ. Alex Callinicos. The Revolutionary Ideas of Karl Marx (Λονδίνο και Σύδνεϋ. 1983). σ. 31 [ελλ. έκδ.: Οι επαναστατικές ιδέες του Καρλ Μαρξ. μτφρ. X. Πετράκος, επιμ. Κ. Πίττας (Αθήνα: Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο. 2011), σ. 40]. 10. Marx και Engels. The German Ideology, σ. 51. 11. John Macmurray. The Self as Agent (Λονδίνο. 1957). σ. 101. 12. Παρατίθεται στο: Jon Elster. Making Sense of Marx (Κέμπριτζ. 1985), σ. 64. 13. Για δύο ενδιαφέρουσες μελέτες των σχέσεων ανάμεσα στους δύο διανοητές, βλ. David Rubinstein, Marx and Wittgenstein: Knowledge. Morality and Politics (Λονδίνο. 1981) και G. Kitching και Nigel Pleasants (επιμ.), Marx and Wittgenstein (Λονδίνο, 2006).

314

TERRY EAGLETON

14. Marx και Engels, The German Ideology, a. 47. 15. Στο έργο του Μαρξ Σημειώσεις για τον Βάγκνερ. εντυπωσιά­ ζει ο φροϋδικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας αναφέρει ότι αρχικά τα ανθρώπινα όντα διακρίνουν τα αντικείμενα ανά­ λογα με το αν αυτά τους προκαλούν πόνο ή ευχαρίστηση, και εν συνεχεία μαθαίνουν να τα διακρίνουν ανάλογα με το ποια από αυτά ικανοποιούν ανάγκες και ποια όχι. Από τη σκοπιά του Μαρξ. όπως και του Νίτσε. η γνώση ξεκινάει ως μια μορφή κυριαρχίας επάνω σ ’ αυτά τα αντικείμενα. Έτσι. και οι δύο διανοητές συσχετίζουν τη γνώση με την εξουσία. 16. William Empson. Some Versions of Pastoral (LovSivo. 1966). σ. 114. 17. Theodor Adorno. Prisms (Λονδίνο. 1967). σ. 260. 18. Hannah Arendt (επιμ.). Walter Benjamin: Illuminations (Λονδίνο. 1973). σ. 256-57. 19. Marx. Εισαγωγή στο: A Contribution to the Critique of Political Economy, στο: Marx and Engels: Selected Works (Λονδίνο. 1968). σ. 182. 20. [Σ.τ.Μ.] North Yorkshire Moors. Εθνικό πάρκο στην Αγγλία. 21. G. A. Cohen. History. Labour and Freedom (Οξφόρδη, 1988). σ. 178. 22. [Σ.τ.Μ.] Τζουντ. μτφρ. Μαρία Κράλλη (Αθήνα: Καστανιώτης. 1997). Τίτλος πρωτοτύπου: Jude the Obscure. 23. [Σ.τ.Μ.] Πρόκειται για την έκφραση «bottom line». 24. Βλ. S. Η. Rigby. Engels and the Formation of Marxism (Μάντσεστερ. 1992). σ. 233. 25. Για μια έξοχη βιογραφία του Μαρξ. βλ. Francis Wheen. Karl Marx (Λονδίνο. 1999) [ελλ. έκδ.: Κ άρολος Μαρξ: Η ζωή του. μτφρ. θ . Ξ. Τραμπούλης (Αθήνα: Ωκεανίδα. 2001)]. 26. [Σ.τ.Μ.] National Secular Society. Ιδρύθηκε στη Βρετανία το 1866 και δραστηριοποιείται γύρω από την υπεράσπιση του αθεϊσμού και των δικαιωμάτων των αθεϊστών. 27. Βλ. Max Beer. Fifty Years of International Socialism (Λονδίνο. 1935). σ. 74. Γι’ αυτή την παραπομπή, ευχαριστώ τον Marc Mulholland. 28. Παρατίθεται στο: Tom Bottomore (επιμ.). Interpretations of Marx (Οξφόρδη. 1988). σ. 275.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

3IS

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΠΤΑ (σελ. 213-235) 1. [Σ.τ.Μ.] Το'Ιτον (Eton) είναι ανεξάρτητο δημόσιο αγγλικό σχο­ λείο. Έχουν αποφοιτήσει από αυτό 19 Βρετανοί πρωθυπουργοί, συμπεριλαμβανομένου του Ντέιβιντ Κάμερον. 2. Perry Anderson. The Origins of Postmodernity (Λονδίνο. 1998). σ. 85. 3. [Σ.τ.Μ.] Wakefield. Αστικό κέντρο στο Γιορκσάιρ της Αγγλίας. 4. Βλ. Mike Davis. Planet of Slums (Λονδίνο. 2006). σ. 25. 5. Marx. Contribution to the Critique of Hegel's Philosophy of Right. στο: Marx and Engels: Selected Works (Λονδίνο. 1968). σ. 219. 6. [Σ.τ.Μ.] Ruritania. Φανταστική χώρα στην κεντρική Ευρώπη, όπου τοποθετείται η δράση των βιβλίων του Anthony Hope The Prisoner of Zenda (1894). The Heart of Princess Osra (1896) και Rupert of Hentzau (1898). 7. Παρατίθεται στο: Leo Panitch και Colin Leys (επιμ.). The Socialist Register (Νέα Τόρκη. 1998). σ. 68. 8. Για την περιγραφή που ακολουθεί, βασίστηκα (μεταξύ άλλων πηγών) στα: Alex Callinicos και Chris Harman. The Changing Working Class (Λονδίνο και Μελβούρνη. 1987)· Lindsey German. A Question of Class (Λονδίνο. 1996)· Chris Harman. «The Workers of the World». International Socialism, ap. 96 (φθινό­ πωρο 2002). 9. [Σ.τ.Μ.] Harley Street. Λονδρέζικη οδός που συγκεντρώνει πολ­ λές ιδιωτικές επιχειρήσεις παροχής ιατρικών υπηρεσιών. 10. Jules Townshend. The Politics of Marxism (Λονδίνο και Νέα Τόρκη. 1996). σ. 237. 11. Παρατίθεται στο: Tom Bottomore (επιμ.). Interpretations of Marx (Οξφόρδη, 1968). σ. 19. 12. John Gray. False Dawn: The Delusions of Global Capitalism (Λον­ δίνο. 2002). σ. 111. 13. Chris Harman. «The Workers of the World». Για μια ενάντια θέση σχετικά με την εργατική τάξη. βλ. G. A. Cohen, If You’re an Egalitarian. How Come You’re So Rich? (Λονδίνο. 2000). 14. Βλ. Perry Anderson. New Left Review, ap. 48 (Νοέμβριος/Δε­ κέμβριος 2007). σ. 29. 15. Προς διαφώτιση των αναγνωστών που δεν γνωρίζουν την ιστο­ ρία του εγκλήματος στη βρετανική ανώτερη τάξη. ο Λόρδος Λούκαν είναι ή ήταν Αγγλος αριστοκράτης που πριν από με­

316

TERRY EAGLETON

ρικές δεκαετίες εξαφανίστηκε χωρίς να αφήσει πίσω του το παραμικρό ίχνος μετά τον φόνο της υπηρέτριάς του, για τον οποίο θεωρήθηκε ύποπτος. 16. Θέση του Slavoj iii e k στο: In Defense of Lost Causes (Λονδίνο. 2008), σ. 425. Για μια εξαιρετική περιγραφή των σημερινών παραγκουπόλεων, βλ. Mike Davis, Planet of Slums (Λονδίνο, 2006).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΚΤΩ (σελ. 237-256) 1. Isaac Deutscher. Stalin (Χάρμοντσγουορθ. 1968), σ. 173. 2. [Σ.τ.Μ.] Black Rod (πλήρης τίτλος: Gentleman Usher of the Black Rod). Τελετάρχης με εθιμοτυπικά καθήκοντα στη βρετανική Βουλή των Λόρδων. 3. G. Κ. Chesterton. Orthodoxy (Νέα Τόρκη. 1946), σ. 83. 4. Στη στρατευμένη δεκαετία του 1970, υπήρχαν περιπτώσεις όπου η γνησιότητα των πεποιθήσεων ενός σοσιαλιστή κρινόταν με βάση την απάντησή του σε ερωτήσεις όπως «Θα προσέφευγες στα δικαστήρια της αστικής τάξης αν δολοφονούνταν ο ερω­ τικός σου σύντροφος;» ή « θ α έγραφες στον τύπο της αστικής τάξης;». Πάντως στον χώρο της ακροαριστερός, αληθινοί αρι­ στεροί θεωρούνταν όσοι απαντούσαν με ένα κατηγορηματικό «Όχι» στην ερώτηση «Θα καλούσες την πυροσβεστική υπηρε­ σία της αστικής τάξης;». 5. Παρατίθεται στο: Christopher Hill. God’s Englishman: Oliver Cromwell and the English Revolution (Λονδίνο, 1990), σ. 137.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΝΕΑ (σελ. 257-273) 1. Jacques Rancifere, Dis-agreement (Μιννεάπολη, 1999), σ. 113. 2. [Σ.τ.Μ.] Anti-Social Behavior Order, θεσπίστηκε στη Βρετανία το 1998 από τον Τόνυ Μπλαιρ. ως εξωδικαστικό μέτρο σωφρο­ νισμού σε περιπτώσεις ελαφρών παραβατικών συμπεριφορών. 3. Marx. The Civil War in France (Νέα Τόρκη. 1972). σ. 213. 4. Παρατίθεται στο: Tom Bottomore. Interpretations of Marx (Οξ­ φόρδη. 1988). σ. 286. 5. [Σ.τ.Μ.] Tiger Woods. Εξαιρετικά διάσημος παίκτης του γκολφ. 6. [Σ.τ.Μ.] Westminster, Whitehall. Συνοικία και οδός. αντίστοιχα.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

317

του Λονδίνου, όπου εδράζεται η κεντρική κυβέρνηση του Ηνω­ μένου Βασιλείου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑ (σελ. 275-306) 1. Για μια γεύση α π ’ αυτές τις δημόσιες συζητήσεις, βλ. Juliet Mitchel. Women's Estate (Χάρμοντσγουορθ. 1971)· S. Rowbotham, L. Segal και H. Wainwright. Beyond the Fragments (Νιούκαστλ και Λονδίνο. 1979)· L. Sargent (επιμ.). Women and Revolution (Μόντρεαλ. 1981)· Michfele Barrett. Women’s Oppression Today (αναθεωρημένη έκδοση. Λονδίνο. 1986). 2. Robert J. C. Young. Postcolonialism: An Historical Introduction (Οξφόρδη, 2001), σ. 372-73 [ελλ. έκδ.: Μ εταποιχιαχή θεωρία: Μια ιστορική εισαγωγή, μτφρ. Γ. Δεμερτζίδης, επιμ. Β. Καραγιάννη, επιμ. σειράς Ε. Χατζηβασιλείου (Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. 2007). σ. 534]. 3. Ό.π.. σ. 142 [ελλ. έκδ.. σ. 218]. 4. Michfele Barrett, στο: Tom Bottomore (επιμ.), A Dictionary of Marxist Thought (Οξφόρδη. 1983). σ. 190. 5. Jules Townshend, The Politics of Marxism (Λονδίνο και Νέα Τόρκη, 1996), σ. 142. 6. Kevin Β. Anderson. «The Rediscovery and Persistence of the Dialectic in Philosophy and in World Politics», στο: S. Budgeon. S. Kouvelakis και S. iii e k (επιμ.), Lenin Reloaded: Towards a Politics of Truth. (Λονδίνο, 2007), σ. 121. 7. Παρατίθεται ό.π.. σ. 133. 8. Για την ινδική ιστοριογραφία, βλ. Aijaz Ahmad. In Theory: Classes. Nations. Literatures (Λονδίνο. 1992). κεφ. 6. 9. Παρατίθεται στο: Ahmad. In Theory, a. 228. 10. Παρατίθεται ό.π.. σ. 235. 11. Ό.π.. σ. 236. 12. [Σ.τ.Μ.] Edward W. Said, Οριενταλισμός. μτφρ. Φώτης Τερζάκης. επιμ. σειράς X. Βλαβιανός (Αθήνα: Νεφέλη. 1996). 13. Marx και Engels. German Ideology, a. 33. 14. Marx, Capital, τόμ. 3 (Νέα Τόρκη. 1967). σ. 102. 15. John Bellamy Foster. «Marx and the Environment», στο: In Defense of History, επιμ. E. M. Wood και J. B. Foster (Νέα Τόρκη. 1997). σ. 150.

318

TERRY EAGLETON

16. W. Leiss. The Domination of Nature (Βοστόνη, 1974). σ. 198. 17. Παρατίθεται ό.π.. σ. 153. 18. Frederic Engels. The Dialectics of Nature (Νέα Τόρκη. 1940). σ. 291-92. 19. Marx. Capital, τόμ. 3. σ. 218. 20. Ό.π.. σ. 219. 21. Βλ. Ted Benton. «Marxism and Natural Limits». New Left Review, ap. 178 (Νοέμβριος/Δεκέμβριος 1989). σ. 83. 22. Για μια κλασική περιγραφή των μαρξικών ιδεών επάνω σ ’ αυτό το θέμα. βλ. Alfred Schmidt. The Concept of Nature in Marx (Λονδίνο. 1971). 23. Βλ.. π.χ.. τις καταληκτικές παραγράφους του Literature and Revolution του Τρότσκι [ελλ. έκδ.: Λέον Τρότσκι. Λογοτεχνία χαι επανάσταση, μτφρ.-επιμ. Μ. Λίλλης (Αθήνα: Παρασκήνιο. 2003)]. 24. Benton. «Marxism and Natural Limits», σ. 78. 25. G. A. Cohen, Karl Marx’s Theory of History: A Defence (Οξφόρδη. 1978). σ. 307. 26. Ellen Meiksins Wood. «Capitalism and Human Emancipation». New Left Revietv. ap. 67 (Ιανουάριος/Φεβρουάριος 1988). σ. 5. 27. Ό.π.. σ. 5.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

αγάπη 114. 124 αντικαπιταλιστικό κίνημα 275αιτιοκρατία 55. 71-74. 81-85 76 το αναπόφευκτο στην 82-83- αντιφιλόσοφοι 178 ιστορική 74. 77. 83· οικονο­ Αντόρνο. Τέοντορ 138. 147. 155. μική 149· και ταξική πάλη 196 71. 73-74. 78-79. 84- και τυ­ανώτερη μεσαία τάξη 214-15 χαία γεγονότα 77. 79. 82 απληστία 22. 36. 136 Αλγερία, γαλλική απαλλοτρί­ αποικιοκρατία 281-87 ωση της 287 Αρεντ. Χάννα 46 αλλοτρίωση 56. 82. 184. 222-23, Αριστοτέλης 136. 169. 212. 214 298 αρμονία 262 Άλμπερτ. Μάικλ 49 άρχουσα τάξη 231-32. 241. 249. αναρχικοί 272 250-51 το κράτος ως όργανο της ανθρώπινη φύση 115-24. 137-38. 261-62. 268. 269-70 169. 170 και ερ γασ ία 165 -6 6 · και ασιατικός τρόπος παραγωγής ιστορία 104-5· και υλισμός 268 ατομικισμός 176 177-78. 179. 183-85. 186-87 ανταλλακτική αξία 136. 143. αυτοδιάθεση 248, 271. 283 145 αυτοπραγμάτωση 159-60. 171. Αντερσον. Κέβιν 283 173 Αντερσον. Πέρρυ 215 αφρικανικά απελευθερωτικά κι­ νήματα 282 αντιαποικιοκρατικά κινήματα 281-87 Αχμαντ. Αγιάζ 93. 287 και μεταποικιακή θεωρία 288-93 βία 155, 237. 245, 246

320

Βιετκόνγκ 282 Βιτγκενστάιν. Λούντβιχ 190 Π ερί βεβαιότητας 194 Βολταίρος 58 Βοναπάρτης. Λουδοβίκος 26970 Βρετανία αστικό προλεταριάτο στη 42· στον Β' Παγκόσμιο πόλεμο 39· βικτοριανή. κοινωνικές συνθήκες στη 261- διαμαρ­ τυρίες της εργατικής τάξης στη 246-47· επαναστάσεις στη 240. 255· και ιρλανδι­ κός λιμός 244-45· κοινωνικές τάξεις στη 269· και τέλος αποικιοκρατίας 242 Γαλλική Επανάσταση 56 Γερμανία ενοποίηση της 88· ναζισμός στη 139-40. 270 γεωργία, «ορθολογική» 297 Γιανγκ. Ρόμπερτ Τζ. Κ. 280 Γκεβάρα. Τσε 282 Γκεράς. Νόρμαν 117. 142 Γκίντενς. Άντονυ 61 Γκόλντσμιθ. Όλιβερ 163 «Το εγκαταλειμμένο χωριό» 57 Γκρέυ. Τζον 150-51. 230 Γκρίνσπαν. Αλαν 137 γλώσσα 190. 194. 286 γνώση 193 σιωπηρή 197 Γουίλλιαμς. Ρέυμοντ 56-57 Επικοινωνίες 50· Κ ουλτού­ ρα χαι χοινωνία 109

TERRY EAGLETON

Γουντ. Έλλεν Μέικσινς 305-6 γυναικείο κίνημα 276-81 γυναίκες ως εργατικό δυναμικό 290· ως προλεταριάτο 224-25σουφραζέτες 246. 290 δημοκρατία ασφαλιστικές δικλείδες της 129· εξάπλωση της 217· ως εξουσία επί του εαυτού 271 και επανάσταση 249. 25152- και καπιταλισμός 264κοινοβουλευτική 263· κοινω­ νική 265· της μεσαίας τάξης 143-44· και ουτοπία 129-30. 139-44- παραποίηση της έν­ νοιας της 263- ριζικές αλ­ λαγές για την εγκαθίδρυση της 263· ριζοσπαστική 283· και σοσιαλισμός 38-39, 48. 111. 264 Διαφωτισμός 86. 101. 160-61. 291-92 και αυτοδιάθεση 271· υλι­ σμός του 176. 178. 181-82 δρων υποκείμενο, ο άνθρωπος ως 177-78 εθνικισμός 23. 281-84 και γλώσσα 286· επαναστα­ τικός 282. 285-86- ρομαντι­ κός 283 ειρήνη, κίνημα για την 273. 305 ειρηνιστές 242-43 εκπαίδευση νέες μορφές σκέψης 135-36και πολιτισμική αλλαγή 240

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

ελεύθερες αγορές 32. 125. 137. 147. 245 ελευθερία 186-87. 193. 291-92 και αυτοδιάθεση 271· στον καπιταλισμό 90· κατάργηση της 257· καταχρήσεις της 141. 261 ελεύθερος χρόνος 39. 110-11. 172-73 Έμπσον. Γουίλλιαμ 196 Ένγκελς. Φρίντριχ 79. 82. 277 και αποικισμός 284. 287για την ειρηνική κοινωνική αλλαγή 253- για τους ιστο­ ρικούς και τους φυσικούς νόμους 84- για την οικονο­ μική θεωρία της ιστορίας 119· για το περιβάλλον 296για τον πλουραλισμό 152για τη στρατιωτική στρατη­ γική 82· Διαλεκτική της φ ύ­ σης 296· Η καταγω γή της ο ικογένεια ς, της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και του κ ρ ά ­ τους 279· Η κατάσταση της εργατικής τάξης 27· Σοσια­ λισμός: ουτοπικός και επι­ στημονικός 296 εξουσία αυτή καθαυτή 272-73- ιδέα της 271 επανάσταση 237-56 από ακροαριστερούς 250αντιδιαστολή με την κοινω­ νική μεταρρύθμιση 238-39, 250-51. 253. 255- αντιτιθέμενοι στην 242- απελευ­ θέρωση από την τυραννία

321

291-92- βελούδινη 238- βί­ αιη 237. 238. 242. 247· βί­ αιη αντίδραση απ ειλούμε­ νων κυβερνήσεων στην 249· μη βιώσιμη 254· δημιουργία συνθηκών που ευνοούν την 6 4 -6 5 · δημοκρατική 249. 251-52- και εθνικισμός 282. 285-86- επιτυχημένη 239. 240, 246. 249- της εργατι­ κής τάξης 40. 247-48. 25κατάλληλη χρονική στιγμή για 69- ο σκοπός αγιάζει τα μέσα 237- σταδιακή εκδίπλωση της 239-40 επιβίωση 156 στρατιωτικές και περιβαλ­ λοντικές απειλές κατά της 286-95 εργασία ανθρωπολογία της 165- ως βάση της κουλτούρας 150- ως βάση του πλούτου 172- στην ιστορία 155- και πράξις 171 εργατική τάξη 213-35 άνεργη 233- απάθεια της 254- ως άρνηση της κοινω­ νίας 220-22- αυτοδιοίκηση της 49- βιομηχανικοί εργά­ τες 226. 227. 228. 230- δια­ μόρφωση της 27· η ειρήνη ως στόχος της 246-47· ο Ένγκελς για την 27- επ αναστάσεις της 40. 247-48. 253- θάνα­ τος της (ως ακραία υπερβ­ ολή) 234-35· καθολικότητα της 222- και καπιταλισμός 218-20. 234· και Κομούνα

TERRY EAGLETON

322

του Παρισιού 202. 266-68και κράτος 265· μέγεθος της 25. 232· των οικιακών υπη­ ρετών 225· ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο παρόν και το μέλλον 103· που δεν έχει τίποτα να χάσει 254. 256· και τρόπος παραγωγής 219· υπαλληλική 226 Ζιμπάμπουε 249 ηθική 211-12 θάτσερ. Μάργκαρετ 22 «θεωρία των πάντων» 60. 202 Θουκυδίδης 201 θρησκεία 175 και αιτιοκρατία 73-74· και πνευματικότητα 209· και υλισμός 208-10

ιστορία ανθρώπινη δυστυχία στην 92· και ανθρώπινη φύση 1045· ασυνέχειες στην 80· εναλ­ λακτική 94· εξέλιξη της 62. 83-85, 90-91· εξέλιξη προς την τελειότητα 101· ηθική πρόοδος στην 132· θεώρησή της από τον Διαφωτισμό 86· «θεωρία του χρυσόψαρου» για την 108· ιεραρχήσεις στην 152· και λογική συνέ­ πεια 155- μαρξική θεωρία της 55. 60. 62, 68. 77. 90. 93. 149, 159-60, 163. 168. 218, 311 σημ. 3· μαρξική χρήση του όρου 62. 159-60· μεγάλη αφήγηση της 155· μοτίβα της 154· οικονομική θεωρία της 153, 160, 163. 164- πα ρα ­ γωγικές δυνάμεις στην 72· π λ ο υρ α λισ μ ός δυνάμεω ν στην 151- ρήξη με την 108ταξική πάλη στην 59. 60-63. 79,131. 164· τελεολογική θε­ ωρία της 90-91· και τυχαία γεγονότα 82. 84-85· και υλι­ κές πιέσεις 138-39, 158· και Φύση 84

ιδιοκτησία, νόμοι για την 162 Ινδία ανεξαρτησία της 283. 28687· ως βρετανική αποικία 284. 286 Ινδική Επανάσταση (1857) 28687 Ιρλανδία ανεξαρτησία της 287· και Καμπράλ. Αμίλκαρ 282 Βόρειος Ιρλανδία 133, 241- καπιταλισμός ως βρετανική αποικία 285και ανεπάρκεια φυσικών πό­ Ενωτικοί του Όλστερ στην ρων 26· ανθρώπινο κόστος 250εξέγερση του Δουβλί­ του 31-32, 35. 90- άνοδος νου (1916) 238· Μ εγάλος του 90· ως απειλή για την παγκόσμια ειρήνη 305-6- και Ιρλανδικός Λιμός 244-45 ισότητα 143, 144-46 δημοκρατία 264· διαρκής

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

επέκταση του 78· δυνατότη­ τες στον 112· εγκλήματα του 244· εκτός ελέγχου 247· και ελευθερία 90- εναλλακτικά ενδεχόμενα αντί του 75επιτεύγματα του 28, 91-92. 217-18· και εργατική τάξη 218-20. 234- ηθική του 210· καθολική ισχύς νόμων του 84· καπιταλιστική διοίκηση 49· κατάρρευση του 256· το κεφάλαιο ως τελικό όριο του 27-28· κοινωνικές σχέ­ σεις στον 64· και κοινωνικές τάξεις 72- και κράτος 268κρίση του 13. 35-36- ο μαρ­ ξισμός ως κριτική του 18ως μεταβαλλόμενο σύστημα 19-20· μετάβαση από τη φε­ ουδαρχία στον 72, 78. 80, 86, 134-35, 239· ως ξεπερα­ σμένος 27-28· Οικονομικός Άνθρωπος στον 168- και πα­ ραγωγικές δυνάμεις 87.168. 304- πλεόνασμα που παράγεται στον 72, 172· πλουραλιστικός χαρακτήρας του 216· προσδιορισμός του από τον Μαρξ 13· και σοσιαλι­ σμός 87-91. 93. 107. 172· και σταλινισμός 70- συνέχιση του 77· και τεχνολογία 229-30· τυποποίηση στον 145- φετιχισμός των εμπορευμάτων στον 294· και χάσμα πλού­ του 25. 26, 29, 35. 37. 90. 216 Κάρολος, πρίγκιπας της Ουα­ λίας 201

323

Κάστρο, Φιντέλ 282. 292 κατευθυνόμενη οικονομία 46 Κερνς, Τζον Έλλιοτ 162 Η δουλοκτητική ε ξουσ ία 162 κεφάλαιο, μορφές του 19 Κικέρων 160. 252 Κίνα εθνικό απελευθερωτικό κί­ νημα 287· Πολιτιστική Επα­ νάσταση στην 282 κίνημα πολιτικών δικαιωμάτων 238 Κοέν. Τζ. Α. 204. 304 κοινοβούλια 251-53. 263 κοινωνία της πληροφορίας 230 κοινωνικές αλλαγές 132-35 κοινωνικές σχέσεις, χρήση του όρου από τον Μαρξ 64, 251 κοινωνική δημοκρατία 265 κοινωνική τάξη 213-35 ως αλλοτρίωση 222· ως διε­ θνές φαινόμενο 289· έννοια της 56· εξέλιξη της 70-71. 215-16- και εξουσία 226· και επαναστάσεις 246-47και καπιταλισμός 72· κοι­ νωνικές βαθμίδες 231-32· ως προσωπική στάση 214, 21617· και τεχνολογία 229-30και τρόποι παραγωγής 214και υλισμός 176-77, 186-87υπέρβαση της 222· και χά­ σμα πλούτου 216· βλ. ε π ί­ σης επιμέρους τάξεις κοινωνικό συμβόλαιο 161 Κομούνα του Παρισιού (1871) 79, 202, 266-68, 270. 290

324

κομουνισμός ανθρώπινο κόστος του 73. 89. 92- το άτομο στον 124και εθνικισμός 281- εκμε­ τάλλευση στον 67. 141- εκ­ πλήρωση των αναγκών όλων στον 142· επιδίωξη της ειρή­ νης από τον 305- και ζητή­ ματα φύλου 280· κατακτή­ σεις του 33-34· κατάρρευση του 22-23. 33. 238, 242· και ουτοπία 115-16, 120, 14142· πλήρης συμμετοχή όλων στον 127- πρωτόγονος κομ­ μουνισμός 71- τέλος των βι­ οτικών στερήσεων στον 130, 141· και φυλετική ισότητα 281- χρήσεις του πλούτου στον 90 Κόννολλυ. Τζέιμς 291 Κούβα, επανάσταση της 282 κρατικός σοσιαλισμός 272 κράτος ως αλλοτριω μένη δύναμη 236· αντιτιθέμενο στην κοι­ νωνία των πολιτών 264-66· αυτεξουσιότητα στο πλαίσιο του 263. 267-68, 271· ως δι­ οικητικό σώμα 256-58, 272· ως θετικός παράγοντας 26061· λειτουργίες του 260-62. 268- μεροληπτικότητα του 259. 265- μύθος για το 261· ως όργανο της άρχουσας τά­ ξης 261-62. 268. 269-70· πα­ νίσχυρο 257· σκοπός του 160 λαϊκή κυριαρχία 263

TERRY EAGLETON

«λαός στην εξουσία. Ο!» 270 Λέκυ. Γ. Ε. X. 162 Λένιν. Β. I. 36. 39. 40. 81. 106. 248. 253. 263. 283 Λοκ. Τζον 157 Λούξεμπουργκ, Ρόζα 284 Μακμάρρεϋ. Τζον 191-92 Μάλθους. Τόμας 303 Μαν. Τόμας 215 Μάντσεστερ 164 Μάο Τσετούνγκ 244. 282 μαοϊσμός 32. 35, 89 Μάρβελ. Αντριου. «Ο κήπος» 302-3 Μαρξ, Έλεανορ 210 Μαρξ. Καρλ για τις αισθήσεις 185-86· βάση και επ οικ οδόμ η μ α 198-208· για την ελευθερία 81-82, 85· για την ευτυχία 189-90· ηθική του 124-25· για την ιστορία βλ. ιστορία· κείμενα του 169· κοινωνι­ κές συνθήκες ζωής του 291οραματιστής και ρεαλιστής 112-13· προσδιορισμός κα­ πιταλισμού από τον 13- ως υλιστής 102. 112-13. 139. 142, 175-76- Η α γία οικ ο­ γέ ν ε ια 124· Η γερ μ α νικ ή ιδεολογία 36. 83. 99. 150. 158, 190. 194. 195. 199. 278. 294. 301· Η Δεκάτη Ογδοη Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη 109. 189· Ο εμ­ φύλιος πόλεμος στη Γαλλία 103. 265. 266· Grundrisse 171.

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

325

ως αποτυχία του παρόντος 229. 299· Θ έσεις για τον 115«εξελικτικιστική» θε­ Φ όυερμπ αχ 177. 178. 193Θεωρίες για την υπεραξία ώρηση του 107· ξεκινώντας 89· Το κεφάλαιο 52. 81. 83. με το παρόν 106-8, 115. 141, 120. 171. 209. 210. 226. 240. 142· πίστη στο 139· πρό­ 245. 258. 260. 294. 297. 298, βλεψη του 99-101 304· Κομουνιστικό Μ ανιφέ­ Μεξικό, κατάκτηση του 284 στο 12. 46. 59. 60. 74. 123. μεσαίες τάξεις 33. 144. 241. 292 125. 131. 258, 277. 287. 290· ανώτερη μεσαία τάξη 21415· και επ ανάσταση 248Κριτική του προγράμματος της Γκότα 106. 144, 296κατώτερη μεσαία τάξη 230. Οικονομικά και φιλοσοφικά 232· και τεχνολογία 229-30και υλισμός 176-77 χειρ ό γρ α φ α 120. 123. 143. 167. 170. 185· Σ ημειώ σειςμετανεοτερισμός 23, 290 για τον Β ά γκ νερ 192. 314 μεταποικιακή θεωρία 288-93 σ. 15 Μίζες, Λούντβιχ φον 12 Μιλ, Τζον Στιούαρτ 44 μαρξισμός αδιάφορος για το φύλο 278· Μίλτον, Τζον 28. 169 χαι αιτιοκρατία 55, 72-74. ΜΜΕ. δημόσια ιδιοκτησία των 50-52 79. 81-85· ανθρώπινο κό­ στος του 31-53, 73, 87· απο­ Μόρρις. Γουίλλιαμ 98, 292 κλειστικές ιδιαιτερότητες Μπαλιμπάρ, Ετιέν 178 του 55-63· βίαιη πολιτική Μπάρρετ. Μισέλ 281 δράση του 237-56- ερμηνείες Μπένγιαμιν. Βάλτερ 196-97, 247 του 81· ως κριτική του καπι­ Μπέντον. Τεντ 304 ταλισμού 18- και μεταβολές Μπλανκί. Ογκύστ 267 καπιταλιστικού συστήματος Μπολιβάρ. Σιμόν 284 19. 23. 86- ως όργανο αλλα­μπολσεβικική επανάσταση 242 γής του κόσμου 191-92· ως και απ ολυταρχία 39. 41· οριστικά παρελθόν 17-29βαθμιαία διαδικασία της ως ουτοπιστικό όνειρο 97. 239· και γυναικείο ζήτημα 115-16· παραγωγικές δυνά­ 27 9 -8 0 · και δημοκρατία μεις στον 63-68. 69-72, 81· 251-52- και εθνικισμός 282. ταξική πάλη στον βλ. ταξική 285-86· και ειρήνη 245. 250πάλη· τραγωδία του 92-93εμπόδια που συνάντησε 40χυδαίος 269 42· και ερ γατικ ές τά ξεις μέλλον 224. 253-54· παράλειψη του το αναπόφευκτο του 99-101κ α π ιτα λισ τικ ού στα δίου

326

TERRY EAGLETON

ναζισμός 139. 270 Νιερέρε. Τζούλιους 282 Νίτσε. Φρίντριχ 153. 183. 196. 273 Νκρούμαχ. Κβάμε 281. 282 Ν ότιος Αφρική, α π αρτχάιντ 249-50 Ντέιβις, Μάικ Όψιμα βικτωριανά ολοκαυ­ τώματα 32· Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων 27 Ντιβάιν, Πατ 49 Ντόιτσερ. Ισαάκ 41. 238

χρόνος 110· εξέλιξη προς την τελειότητα 101. 141- και θε­ σμοί 127-28. 132-35, 157-58· και ισότητα 144-46· κοινωνία πέρα από το ιδιοτελές συμ­ φέρον 115· και κοινωνική αλ­ λαγή 132-35· κομουνιστική 115-16. 120. 141-42- όραμα και ρεαλισμός 112-13- ορθο­ λογικός διάλογος γύρω από την 102- πώς θα ’πρεπε να ζούμε 123-24- σημείο εκκίνη­ σης για την 105-6· συντηρητι­ κών 104· τέλος των βιοτικών στερήσεων στην 130.141· και τεχνολογία 303· και υλι­ σμός 112-13. 138-39· υπερεξιδανίκευση 115-16. 125· χειραφετική πολιτική 104· χρήσεις της λέξης 98. 142-43

οικονομία, ως φάντασμα 166 Οικονομικός Ανθρωπος 168 Όμηρος 200 Όουεν. Ρόμπερτ 101 Όργουελ. Τζορτζ 146 Ουάιλντ. Όσκαρ 49 ουτοπία 97-147. 213 αγάπη και αδελφοσύνη στην 114· και ακραίος αριστερι­ σμός 106- και το αναπόφευ­ κτο του μέλλοντος 99-101 και ανθρώπινη φύση 104. 116-24, 137. 140· άτομο vs κοινωνία 125· αφθονία για όλους 114- και δημοκρατία 129-30,139-44· και ελεύθερη αγορά 147- και ελεύθερος

παγκοσμιοποίηση 19. 21. 289 Παγκόσμιος πόλεμος, Α' 244, 245 πάθος 120 παραγκουπόλεις 233, 234 παραγωγή ασιατικός τρόπος 268- η αυ­ τοπραγμάτω ση ως μορφή της 173- ως αυτοσκοπός 159· βασισμένη στις κοινωνικές ανάγκες 48- δυνάμεις της 63-66, 68-69, 77-78. 81. 87. 168. 303-4- και κοινωνικές τά ξεις 64- και κοινωνικές σχέσεις 68-69. 78. 251· κοι­ νωνικό νόημα στην 166· ο Μαρξ για την 168-69. 170-

κατά τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον σοσιαλι­ σμό 86. 91 Μπούρμα 249 Μπους. Τζορτζ Γ. 269 Μπρεχτ. Μπέρτολτ 196

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

71- και μοντέλο βάσης-εποικοδομήματος 198. 203-4στον σοσιαλισμό της αγοράς 46-47- τεχνολογική 303-4τρόποι 57. 63. 79, 87. 91.157, 160. 214, 219- υλική 71. 15051. 158-59. 168, 199. 308 Πέιν, Τομ Ανθρώπινα δικαιώματα 158 περιβαλλοντισμός 135, 275 και επιβίωση του ανθρώπου 3 05-6- βιω σιμότητα 298· κυριαρχία του Ανθρώπου επάνω στη Φύση 293-94μόλυνση 297-98, 305-6- και οικολογικές αρχές 303- περι­ βαλλοντική προστασία 306φυσική ιστορία 301 Πλάτων 182 πλουραλισμός 146, 151-52. 216 πνευματικότητα 130-31. 188-90, 209. 212 πολιτική, ο άνθρωπος τη χρειά­ ζεται 119 πολιτισμός 188 προϊστορία 108, 109, 111 προλεταριάτο 56, 224, 229-30 αστικό 42- δικτατορία του 267-68 Προυστ. Μαρσέλ 202. 215 Ράιχ, Ρόμπερτ 264 Ρανσιέρ. Ζακ 260 Ρίγκαν, Ρόναλντ 22 Ρομαντισμός 80, 176. 283, 286 Ρουσσό, Ζαν-Ζακ 58 Λ όγος περί ανισότητας 160. 262

327

αγροτικές κοινότητες στη 88- «Α ριστερή Α ντιπολί­ τευση» 46- μπολσεβίκοι στη β λ . μπολσεβικική επ α ν ά ­ σταση Σ αιν-Σ ιμόν, Κλοντ ντε Ρουβρουά. δούκας του 101 Σαΐντ, Έντουαρντ 288-89 Σαίξπηρ, Γουίλλιαμ Η τρικυμία 273 σεξουαλικότητα 119 σκλάβων εξεγέρσεις 242 Σμιθ, Ανταμ 161 Σμιντ, Άλφρεντ 179 σοβιετικό σύστημα αλληλεγγύη στο 34· κατάρ­ ρευση του 23, 33, 43, 238. 242 σοσιαλισμός της αγοράς 45-49· το ανα­ πόφευκτο του 74. 75, 89, 91, 99· ανθρώπινο κόστος του 3 3-34. 92-93· αντίκτυπος του 12· αυτοκυβέρνηση στον 126-27. 248- και δημοκρατία 38-39. 48. 111. 264· ως διε­ θνές κίνημα 37· η ειρήνη ως στόχος του 245. 253· ελευθεριακός 43- έλλειψη ελευ­ θερίας στον 31, 124· « επ ι­ τεύγματα» του 31· ιδεώδη του 125· και καπιταλισμός 87-91. 93. 107. 172· κατα­ νομή των πόρων στον 47· κρατικός 272- και κυριαρ­ χία 270-71- και παραγω γι-

328

κές δυνάμεις 304-5- και πε­ πρωμένο 111- πλουραλιστική τάξη πραγμάτων στον 146προϋποθέσεις του 38-40, 69 σουφραζέτες 246. 290 Στάλιν. Ιωσήφ 32. 35. 37. 89. 175. 240. 244. 248. 304 σταλινισμός 32. 35. 43. 45, 70. 244 συμμετοχική οικονομία 48-49 συνείδηση ενσώματη 194- και κοινω­ νική πραγματικότητα 19798- και υλισμός 179, 181. 183-93, 194. 197-98 συντηρητισμός 140, 255 ταξική πάλη και αιτιοκρατία 71, 73-74, 78-79. 84- και διαίρεση της κοινωνίας 59- και ιστορία 59. 60-63. 79. 131, 164- και κουλτούρα 202- στη λογοτε­ χνία 57. 58- Μπένγιαμιν για την 196-97- για το πλεόνα­ σμα 71- και τρόπος παραγω­ γής 62 Τάουνσεντ. Τζουλς 228. 281 «τέλος της ιστορίας» 20. 23. 24. 107. 128 τέχνη και λογοτεχνία 205-6 τεχνολογία 65, 69, 229-30, 302, 303 Τζέιμς. Κ. Λ. Ρ. 291 Τζέιμσον. Φρέντρικ 26 Τζέφφερσον. Τόμας 44 Τόμπσον. Γουίλλιαμ 56 Τόνι. P. X. 251

TERRY EAGLETON

Τρίτος Κόσμος, απελευθερω ­ τικά κινήματα στον 242. 282. 293 Τρότσκι. Λέον 36. 39. 40. 43. 46. 81. 284. 292. 304 Τσέστερτον. Τζ. Κ. 248 τυχοδιωκτισμός 245 υλισμός 175-212 και ανθρώπινη φύση 17778, 179. 183-85, 186-87- και βία 245- δημοκρατική θεώ­ ρηση του 178- διανοούμενοι εναντίον του 178. 182- του Διαφωτισμού 176. 178. 18182- και ηθική 211-12. 237· και θρησκεία 208-10- και μεσαίες τάξεις 176-77· και μοντέλο βάσης-εποικοδομήματος 198-208· και ουτοπία 112-13. 138-39- και σκέψη 192-93, 194-96- συγκεκρι­ μ ένες και α π τές πλευρές του 175-76- και συνείδηση 179. 181. 183-93, 194, 19798- τίποτα δεν είναι τέλειο στον 296 Φανόν, Φραντς 281, 282 φασισμός 154. 244 μάχη κατά του 34, 75. 281ως ριζοσπαστισμός 270 φαυλότητα του ατόμου 139 φεμινισμός 101. 103. 136. 276-81 φεουδαρχία και κράτος 268· μετάβαση στον καπιταλισμό από τη 72. 78. 80. 86. 134-35. 239

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

φιλαργυρία 136 φιλοσοφική ανθρωπολογία 118 Φόυερμπαχ. Λούντβιχ Αντρέας 177. 178. 193 Φουκό. Μισέλ 153 Φουριέ. Σαρλ 101 Φρόυντ. Σίγκμουντ 12. 13. 103. 138. 162. 183. 186. 196. 273 φυλακή, ζωή στη 111-12 Φύση α μ ο ιβα ία ανταλλα γή α ν ά ­ μ εσα στον εα υ τό μας και τη 298-99- οι άνθρωποι ως μέρος της 298-302- γενναι­ όδωρη 302- και κουλτούρα 302- κυριαρχία του Ανθρώ­ που επάνω στη 293-306 Χάμπερμας. Γιούργκεν 184 Χαντ. Τρίστραμ 27

329

Χάρβεϋ. Ντέιβιντ 225 Χάρμαν. Κρις 232 Χάρντυ. Τόμας 205. 301 Χ άρτης των Ηνωμένων Εθνών 243 χάσμα πλούτου 25. 26. 29. 35. 37. 90. 216 Χέγκελ. Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ 56. 262 χειραφέτηση 112. 141 Χιουμ. Ντέιβιντ 185 Χίτλερ. Αδόλφος 140 Χο Τσι Μινχ 282 Χόρκχαϊμερ, Μαξ 92 χρήμα, ρόλοι του 166-67 χωρικοί, καταναγκαστική μετα­ τροπή τους σε εργάτες των πόλεων 93