Ντέιβιντ Κούπερ- «Η Γλώσσα Της Τρέλας»

Ν Τ Ε ΙΒ ΙΝ Τ

ΚΟΥΠΕΡ

η γλοιοοα της τρέλας

ΕΛΕΎΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ

ΝΤΕ Ι ΒΙΝΤ ΚΟΥΠΕΡ

Η γλώσσα της τρέλλας Μετάφραση: Λουκάς Θεοδωρακόπουλος

ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ

Τ ΙΤ Λ Ο Σ ΠΡΩ ΤΟ ΤΥΠ Ο Υ: The Language o f Madness Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η : Λουκάς Θ εοδωρακόπουλος Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ :

ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ Τ Υ Π Ο Σ Ζωοδόχου Πηγής 17 Αθήνα τηλ. 36.39.980

Copyright (c) David Cooper, 1978 Copyright γιά χήν ελληνική γλώσσα "ΕΛΕ ΥΘ ΕΡ Ο Σ Τ Υ Π Ο Σ "

Αυτό τό βιβλίο αφιερώνεται στόν πρώτο Επαναστάτη. Στόν καθένα μας.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Προειδοποίηση....................................................................... 1. Η Γλώσσα τής Τ ρ έ λ α ς ........................................................ 2. Ποιές είναι οι Ριζικές Α νά γ κ ες;........................................ 3. Οργασμική Π ολιτική ........................................................... 4. Συνδέσεις — καί Μερικές Α π οσ υ νδ έσ εις...................... 5. Η Ανακάλυψη τής Μ ή-Ψυχιατρικής............................... Παράρτημα I. Τί είναι η Σχιζοφρένεια; .................... Παράρτημα II. Έ κθεση γιά τούς Σ τόχους τού Διεθνούς Δ ικτύου..................................... Γράμμα πρός το Διεθνές Δ ίκ τ υ ο .................

11 18 45 65 77 118 155 166 173

Λαβαίνω πολλά γράμματα καί λυπάμαι που, κατά γενικό κανόνα, δέν είμαι σέ θέση ν' απαντήσω, μιά καί δέν έχω ούτε γραμματέα, ούτε μόνιμη διεύθυνση, μέ αποτέλεσμα συχνά ή νά μή φ τάνουν στά χέρια μου καθόλου ή νά τά λαβαίνω εντελώς κατά τύχη αρκετούς μήνες μετά τήν αποστολή τους. Μπορεί ωστόσο κανείς νά καταγρά­ φει μέσα του τις παρατηρήσεις τών ανθρώπων χω ρίς νά τούς στέλ­ νει μιά τυπική απάντηση.

ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΗ

ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΜΕ νά είμαστε σάν τόν Νίτσε που οδη­ γήθηκε στήν τρέλα ψάχνοντας νά βρει απλώς μερικούς ανθρώπους μέ τούς οποίους νά μπορεί νά μιλήσει ή που νά σκέφτονται λιγά κι όπως εκείνος. Στόν αγώνα μας ενά­ ντια στις δυνάμεις τής καταπίεσης καί τής καταστολής που συναντούμε γύρω μας, ξέρουμε πως μέσα από τό πλήθος τών ταλαιπωριώ ν που μάς επιβάλλονται, μπορού­ με νά βρούμε αρκετή χαρά που θά μάς βοηθήσει νά ξεπεράσουμε τό παραμορφωμένο πρόσωπο τής απελπισίας καί ν ’ ανακαλύψουμε αρκετά απ' τόν εαυτό μας που νά μάς επιτρέπουν νά νιώθουμε κάποια ανακούφιση. Βρί­ σκουμε τουλάχιστον κάποια λύτρωση συνεχίζοντας τόν αγώνα μέσα σέ μιά διαρκώς ανανεούμενη αίσθηση ολικού παραλογισμού — μιά αίσθηση που σπάζει όλες τις "π ρ ο ­ σωπικές" κρίσεις. Τά θέματα που θέλω νά θίξω σ' αυτό τό βιβλίο είναι πολύ απλά’ τά ακόλουθα: 1. 'Ο τι τό νά δράς πολιτικά σημαίνει απλώς νά ξανα­ παίρνεις στά χέρια σου κάτι που σού τό έχουν κλέψει, κι αυτό αρχίζει μέ τή συνειδητοποίηση τής καταπίεσής μας μέσα στό καπιταλιστικό σύστημα. Απευθύνομαι κατά πρώτο λόγο στούς ανθρώπους που ζούν στόν καπιταλι­ στικό "πρώ το κόσμο". Θ ’ αναφερθώ στήν καταπίεση που ασκείται στις γραφειοκρατικές σοσιαλιστικές χώρες πα­ ρακάτω. 11

2. Ό τ ι η συνειδητοποίηση τής καταπίεσης είναι πρώ ­ τα απ' όλα συνειδητοποίηση τής δ ι κ ή ς μ α ς καταπίε­ σης καί ό χι τών άλλω ν φ τω χώ ν ανθρώπων. Δ ιαφορετικά, θά είμαστε κι εμείς σάν εκείνους τούς περιώνυμους "επαγγελματίες απελευθερωτές τών ά λ λ ω ν ανθρώπων" — δηλ. σάν ορισμένους ψυχίατρους, παπάδες, κοινωνι­ κούς λειτουργούς, δασκάλους, κλπ. 3. Ό τ ι αποχτάμε συνείδηση τής καταπίεσής μας μέ­ σα από τις πιό άμεσες καθημερινές εμπειρίες τών σχέσεών μας, μέ τούς ανθρώπους τής οικογένειάς μας, τούς φίλους μας, τούς ανθρώπους που συναντούμε στό δρόμο. Επίσης μέ τήν επίγνωση ότι τά φρούτα σαπίζουν στά δέν­ τρα επειδή οι αγρότες δέν μπορούν νά διαπραγματευθούν μ' ένα σύστημα παρασιτικής αγοράς τό οποίο παρεμποδί­ ζει τά φρούτα νά φτάσουν στά χέρια τών άλλω ν εργατών που, μέ τή σειρά τους, προσφέρουν στούς αγρότες τά προϊόντα τής εργασίας τους. 4. Ό τ ι στις καπιταλιστικές χώρες παλεύουμε ενά­ ντια σ' όλες τις μορφές μυθοποίησης τής καπιταλιστικής λογοκρισίας στά μέσα μαζικής ενημέρωσης καί στις εκ­ παιδευτικές διαδικασίες (ειδικά στόν "αναπτυγμένο φ ιλ ε ­ λευθερισμό"), καθώς κι ενάντια στόν οικογενειοκρατισμό (μπορείς νά παίρνεις επίδομα άν κάνεις παιδιά που θά γ ί­ νουν φτηνή πηγή εργασίας, εφεδρικό απόθεμα ενός ολοέ­ να αυξανόμενου άνεργου εργατικού δυναμικού, ή που προορίζονται νά καταντήσουν θύματα τών ψυχίατρων, παραβάτες τού νόμου, κρέας γιά τά κανόνια τού καπιταλι­ σμού, μισθοφόροι γιά ορισμένους "ανθρώπους", τών ο­ ποίω ν τά σκληρά, φασιστικά, σάν τών επιχειρηματιών, πρόσωπά τους, εκφράζουν τήν τραγωδία τής ανικανότη­ τάς τους που εκλύεται σέ βία). \ 5. Ό τ ι καταλαβαίνουμε πως όλος αυτός ο συρφετός τών ζηλωτών τών "επιστημών τού ανθρώπου" — ψυχολόγοι, ψυχίατροι, κάθε λογής δάσκαλοι καί μεταρρυθμιστές καί διευθυντές — αναπαράγεται στις καπιταλιστικο-φασιστικο-ιμπεριαλιστικές χώρες γιά νά ενισχύσει τά πρότυπα τής κανονικότητας που επιβάλλονται μέ πανούργο τρόπο (βραχυπρόθεσμα) καί ηλιθίω ς (μακροπρόθεσμα) από τήν άρχουσα τάξη. Η κανονικοποίηση επιβάλλει μάλλον ανά­ γκες παρά αναγνωρίζει εκείνες που υπάρχουν. 12

6. Ό τ ι οι καπιταλιστικές χώρες δέν μπορούν πλέον νά διαθέτουν απελευθερωτικές δυνάμεις ανάμεσα στό δι­ κό τους προλεταριάτο (π.χ. Λατινική Ευρώπη), κι ακόμα λιγότερες απ' ότι μπορεί νά διαθέτει εκείνο τού Τρίτου Κόσμου (π.χ. Κίνα, Κούβα, Βιετνάμ, Μοζαμβίκη, Αγκόλα, ειδικά — αλλά καί γενικότερα παντού στόν Τρίτο Κόσμο). 7. Ό τ ι η θανάσιμη αγωνία τού καπιταλισμού πρέπει νά διατηρηθεί καί οι αντιφάσεις του ν' αναπτυχθούν πλή­ ρως, μέ τή βοήθεια όλω ν τών επαναστατικών σοσιαλιστι­ κών δυνάμεων — πράγμα που περιλαμβάνει καί τις ένο­ πλες δυνάμεις τών χω ρώ ν τού "υπαρκτού σοσιαλισμού", οι οποίες είναι ουσιώδεις αυτή τήν εποχή γιά τήν απελευ­ θέρωση τού Τρίτου Κόσμου (τουλάχιστον εν αναμονή τών αλλαγώ ν στις ΗΠΑ καί στή Δ υτική Ε υρώπη)(1), άν όχι γιά τό λαό τών ίδιω ν αυτών χωρών, μιά που, όπως φαίνεται, ψάχνουν κι αυτές γιά άλλα πράγματα, δηλ. γ ιά τ ή δ ι κ ή τ ο υ ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ε π α ν ά σ τ α ­ σ η , γιά μιά απελευθέρωση που νά μήν είναι απλώς μιά άλλη μορφή "φ ιλελευθερισμού". 8. Ό τ ι είναι "θετικό πράγμα" π.χ., που τό 1936 η Σοβιετική Έ νω ση κατάργησε τόν ψυχολογικό έλεγχο σάν ταξική (τώρα ξέρουμε πως είναι ρατσιστική καί συ­ νάμα σεξιστική) τεχνολογική μέθοδο καί που τό 1950 α­ παγόρεψε τήν ψ υχοχειρουργική μέθοδο τής λοβοτομίας που εγκαινίασε τό 1935 ο Πορτογάλος φασίστας Egas Μοηϊζ. Α λλά θά είναι ακόμα "θετικότερο" άν εγκαταλειφθούν όλες οι ψυχο-τεχνικές, μαζί καί η χημική καί σω­ ματική χειραγώγηση — περιλαμβανομένων καί όλων τών εμπορευματοποιημένων εκδοχών της στόν καπιταλιστι­ κό κόσμο ("εναλλακτικές θεραπείες"). Αυτές πρέπει ν' αντικατασταθούν μέ τήν πολιτική επανάκτηση(2) ( υ π ό τού λαού α π ό τό καταπιεστικό σύστημα) τής αταξίας. Μέ τήν επανεύρεση τού οργασμού καί τής τρέλας (περι­ λαμβανόμενης καί τής "τρέλας" τών καλλιτεχνών), σάν ριζικών αναγκών γιά τή διαφοροποίηση τών ανθρώπων. Αυτά καί μόνο θά ολοκληρώ σουν τήν "πολιτική (υποδομική) επανάσταση" γιά τήν αλλαγή τών σχέσεων παρα­ γωγής, συνδέοντάς την μέ τήν "κοινω νική επανάσταση", έτσι ώστε οι άνθρωποι νά ζούν τή ζωή τους μέ τρόπο που νά δείχνει ότι τήν αγαπούν. 'Α ν τό 1917 αυτό δέν ήταν

13

δυνατό, τώρα είναι. Η τρέλα είναι μιά κοινή κοινωνική ιδιοκτησία που μάς τήν έχουν κλέψ ει, όπως τήν πραγμα­ τικότητα τών ονείρων μας καί τού θανάτου μας: πρέπει νά πάρουμε πίσω αυτά τά πράγματα μέ πολιτικό τρόπο ώ­ στε νά γίνουν δημιουργικότητα καί αυθορμητισμός σέ μιά μετασχηματισμένη κοινωνία. 9. Ό τ ι είναι παράλογο νά μιλάμε γιά "κατάργηση" τής δικτατορίας τού προλεταρΓάτου. Σέ ορισμένες περι­ πτώσεις αυτή η κατάργηση είναι φανερά αδύνατη' σέ ά λ­ λες, μπορούμε ν ' αρχίσουμε νά εξερευνούμε τά όρια μιάς εφικτής δράσης μ έ σ α στό σύστημα τής αστικής εξου­ σίας. Προλεταριακός διεθνισμός σημαίνει σεβασμό τού δικαιώματος τών διαφόρων τύπων εθνικού "πρακτικού κομμουνισμού" που συγκλίνουν πρός ένα στόχο: τήν ολι­ κή αντίθεση στόν καπιταλισμό, τό φασισμό καί τόν ιμπε­ ριαλιστικό πόλεμο. Γιά νά βρούμε όμως τόν προλετάριο μέσα στόν καθένα από μάς, περνάμε πρώτα από μιά κρίση αγωνίας. Στήν αρχαία Ρώμη ο προλετάριος ήταν ο έσχα­ τος άνθρωπος τής κοινωνίας που η μοναδική του χρησι­ μότητα περιοριζόταν στό νά παράγει υγιείς απογόνους γιά τό κράτος’ τώρα, αντιλαμβανόμενοι τήν προλεταρια­ κή μας φύση (ακριβώς όπως ανακαλύπτουμε τόν Τρίτο Κόσμο στις καρδιές μας καί ό χι μόνο στήν Ασία, τήν Α ­ φ ρική καί τή Λατινική Αμερική), παράγουμε ωραία τέρα­ τα γιά νά καταβροχθίσουν τό σύστημα που μάς καταπιέ­ ζει. 10. Ό τ ι επαναστατική ηθική σημαίνει ξεπέρασμα τού εγκαθιδρυμένου οικογενειακού μοραλισμού τού καθήκο­ ντος που έχει τή βάση του στήν ενοχή. Τό ξεπέρασμα αυ­ τό σημαίνει δημιουργία αλληλεγγύης καί εμπιστοσύνης μεταξύ μας, που νά βασίζονται σέ μιά απόλυτα συνειδητή γνώση τών καταπιεστικών συστημάτων μέσα στά οποία είμαστε εγκλω βισμένοι καί, συνεπώς, δυσπιστία απέναντι τους. Σημαίνει αποφυγή τών οικογενειακών παγίδων τής ζήλιας, τού φθόνου, τής κτητικότητας καί πάνω απ' όλα τής ε ν ο χ ο π ο ί η σ η ς (δηλ. τό νά κάνεις τούς άλλους νά νιώθουν ένοχοι γιά νά μπορείς νά τούς ελέγχεις), αλλά επίσης αποφυγή καί τής επιθετικής βίας τού "νά νιώθεις ένοχος" — η μεγάλη υπεκφυγή. Επαναστατική ηθική ση­ μαίνει κατάκτηση τής αυτονομίας καί η αυτονομία εξ ορι­

14

σμού δέν μπορεί νά εξαρτάται από τόν περιορισμό τής αυ­ τονομίας κανενός άλλου. 11. Ό τ ι επαναστατική αγάπη μπορεί νά σημαίνει καί νά σκοτώνεις, αλλά σάν αντι-βία, ό χι σάν βία. Η επανα­ στατική αγάπη είναι η παραβίαση τής αστικής βίας σέ ό­ λες τις μορφές τής καταπίεσης, τής μυθοποίησης καί τής απλής κοροϊδίας που μπορεί νά διαβρώσει τά πάντα. Έ να από τά πιό αποτελεσματικά όπλα τής αντι-βίας είναι η ατομικο-συλλογική μας ποίηση, η δημιουργία μας. Ο μετα­ φορικός αλλά εξαιρετικά αποτελεσματικός φόνος τών δολοφόνω ν μας. 12. Ό τ ι λέμε πάρα πολλά λόγια όταν έχουμε τόσο λ ί­ γα πράγματα νά πούμε. Γνωρίζοντάς το, αυτό είναι σχε­ δόν αρκετό, σχεδόν πάρα πολύ — τώρα όμως μπορούμε ν' αρχίσουμε. Δέν υπάρχει ελπίδα. Υ πάρχει μόνο συνεχής αγώνας. Αυτός είναι η ελπίδα μας. Αυτή είναι η πρώτη πρόταση στή γλώσσα τής τρέλας. Πολλά από τά γράμματα που λαβαίνω είναι δώρα, άν καί μερικά απ' αυτά δείχνουν τό διφορούμενο τού "δ ώ ­ ρου". Έ να πραγματικό γράμμα-δώρο, στό οποίο απάντη­ σα, προερχόταν από κάποιον άγγλο κλόουν, τόν Κλόουν Ρόμα, που έχει αποσυρθεί απ’ τή δουλειά καί ζεί μέ τό μικρό του σκύλο Μπόμπυ Χ ούλιγκαν σ ’ ένα τροχόσπιτο στις όχθες κάποιου ποταμού στό Ν όρφολκ. Μού έστειλε ένα φάρμακο που χρησιμοποιούν οι ακροβάτες γιά τόν πόνο τής μέσης τό οποίο είναι όντως αποτελεσματικό: ζεστό λά δ ι ελιάς που κάποιος τό αλείφ ει μέ τήν παλάμη τού χεριού του. Τό αποτέλεσμα όμως εξαρτάται καί από τό ποιός είναι αυτός που βάζει τό λάδι. Μιά από τις πιό κρίσιμες εμπειρίες τής ζωής μου τήν έζησα σ' ένα τσίρκο στό Κέιπ-Τάουν, όταν, σέ ηλικία τεσ­ σάρων χρόνων, ξέσπασα σέ κλάματα νομίζοντας ότι ο κα­ κός διευθυντής τού ιπποδρομίου είχε τραυματίσει πραγ­ ματικά τόν κλόουν. Ή μ ο υ ν κυριολεκτικά απαρηγόρητος μέχρι τή στιγμή που ο κλόουν αναγκάστηκε νά βγει ο ί­

15

διος στή σκηνή καί νά μέ βεβαιώσει ότι ο τραυματισμός του ήταν προσποιητός, ψεύτικος. Σέ ηλικία τεσσάρων χρόνων κατάφερε νά μέ κάνει νά τόν πιστέψω. Τό αναφέρω αυτό γιατί ό λο ι μας δίνουμε παραστά­ σεις σέ τσίρκα (ή σέ στρατόπεδα συγκέντρωσης). Πώς μπορούμε νά προσποιούμαστε χωρίς νά δημιουρ­ γούμε καί πολλές άλλες πίστεις; Στόχος αυτού τού βιβλίου είναι, μεταξύ άλλω ν, νά βοηθήσει στή δημιουργία δυσπιστίας ως πρός τό αναπό­ φευκτο τών πραγμάτων που μάς καταπιέζουν. Μιά τελική προειδοποίηση στούς απελπισμένους που πιθανόν νά διαβάσουν αυτό τό βιβλίο. Δ έ ν υ π ά ρ ­ χ ο υ ν π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α πρός μίμηση — καί σ ί γ ο υ ρ α ό χ ι τ ό δ ι κ ό μ ο υ . Ό , τ ι ε ί ν α ι α­ ν α γ κ α ί ο γ ι ά έ ν α ν ά ν θ ρ ω π ο δέν είναι κ α θ ό λ ο υ α ν α γ κ α ί ο γιά κά π ο ιο ν άλλο. Κ α θ έ ν α ς μας έχ ε ι τις δ ι κ έ ς του τρέλες, τ ο ύ ς δ ι κ ο ύ ς τ ο υ δ ρ ό μ ο υ ς ν' α κ ο λ ο υ θ ή ­ σει . Μπορούμε νά βρούμε τό δρόμο μας μόνο μέ τή χ α ­ ρούμενη, άν καί οδυνηρή, αποδοχή τής πλήρους αυτονο­ μίας μας καί τής καθολικής ευθύνης γιά τή ζωή μας. Βρί­ σκουμε τήν ελευθερία μας μέσα σ' έναν κόσμο που τόν αλλάζουμε χρησιμοποιώντας τήν ελευθερία μας. Δέν υ­ πάρχει ελευθερία διαφορετικά’ υπάρχει μόνο μιά συμπτωματική απουσία καταναγκασμού. Η ελευθερία είναι ανθρώπινο προϊόν. Δέν μάς χαρίζεται ποτέ. Τή σφ υρηλα­ τούμε ενάντια σέ όλες τις αντιξοότητες. Ό λ ε ς οι αντιφάσεις σ’ αυτές τις σελίδες αποτελούν δική μου ευθύνη, αλλά μερικές απ' αυτές ανήκουν σέ ό­ λο τό ανθρώπινο γένος. *

Τό κεφάλαιο 2 που αναφέρεται στις Ριζικές Ανάγκες αποτελεί κατά μέγα μέρος σύνοψη από διαλέξεις που έ­ κανα στό College de France, τό Δεκέμβρη τού 1975. Τό κεφάλαιο 3 γιά τήν Οργασμική Π ολιτική είναι μιά αναπτυγμένη εκδοχή μιάς ομιλίας που έκανα στό Διεθνές Συνέδριο Ψυχανάλυσης γιά τή Σεξουαλικότητα καί τήν

16

Πολιτική, στό Μιλάνο, τό 1975. Τό κεφάλαιο 5, Η Ανακάλυψη τής μή-Ψυχιατρικής, περιλαμβάνει ένα μέρος από τό υλικό ενός άρθρου μέ τίτ­ λο "Ipotesi per una non-psichiatria", γιά τό ιταλικό περιο­ δικό VEL, εκδ. Αρμάντο Βερντιλιόνε, Μιλάνο 1975. Τό Παράρτημα I "Τ ί είναι Σχιζοφρένεια;" αποτελεί απόσπασμα μιάς προσφώνησης που έκανα μ ’ αυτό τόν τίτλο στό Συνέδριο τής Ιαπωνικής Εταιρίας Νευρολογίας καί Ψυχιατρικής στό Τόκιο, τό Μάη τού 1975, τό οποίο επεξεργάστηκα αργότερα. Ευχαριστώ τήν Φράνκα Κρέσπι από τό Μώάνο γιά τις ηρωικές προσπάθειες που κατέβαλε δακτυλογραφώ ­ ντας αυτό τό χειρόγραφο. Ευχαριστώ επίσης τούς φοιτητές τού Πανεπιστημίου τού Παρισιού VIII, τής Βενσέν, που δέν ήθελαν πραγματι­ κά νά διδάξω ψυχοπαθολογία. Ντ.Κ. Παρίσι, Φ λεβάρης 1977.

17

1

’’’Ακόυσα φ ω νές νά λένε: ’’Α υτός έχει επίγνωση τή ςζω ή ς του” .” Λόγια παραδειγματικού σχιζοφρενή που τά παραθέτει ο Πράις στό T e x t Book o f Medicine — 9η έκδοση.

Η κυρίαρχη ρομαντική αντίληψη γιά τήν τρέλα δέν έχει μέλλον. Η πολιτικοποίηση τής τρέλας είναι απαραίτητη άν πρόκειται νά δη­ μιουργήσουμε ένα μέλλον.(Ι) Ντ.Κ.

Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΣ

Η τρέλα γιά τήν οποία γράφω είναι η τρέλα που υπάρχει λίγο πολύ μέσα σ’ όλους μας καί όχι μόνο εκείνη που παίρνει τό ψυχιατρικό της βάπτισμα μέ τή διάγνωση "σ χ ι­ ζοφρένεια" ή κάποια άλλη ταμπέλα που επινοήθηκε από τούς εξειδικευμένους ψυχο-αστυνομικούς πράκτορες τής τελικής φάσης τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Έ τσι, όταν χρησιμοποιώ τή λέξη "τρελός" δέν αναφέρομαι σέ μιά ει­ δική "κάστα" ανθρώπων, αλλά ο τρελός που είναι μέσα μου απευθύνεται στόν τρελό που είναι μέσα σέ σένα, μέ τήν ελπίδα ότι ο πρώτος τρελός θά μιλήσει αρκετά καθα­ ρά καί δυνατά έτσι που ο δεύτερος τρελός νά τόν ακού­ σει. Τό "η γλώσσα τής τρέλας" σημαίνει τόν τρόπο μέ τόν οποίο εκφράζεται αυτή η καθολική τρέλα όχι μόνο μέσα από τις αρθρωμένες, ακουστές λέξεις, αλλά καί μέσα από έναν τύπο δράσης που διατρέχει τήν εμπειρία καί που εί­ ναι μιά "τρελή συν-ομιλία". Θά προκαλούσε κανείς τήν ειρωνεία άν προσπαθούσε νά γράψει συστηματικά γιά ένα λόγο που διαλύει τή συ­ στηματική σκέψη. Ίσ ω ς όμως νά μπορεί κανείς νά δεί­ ξει τήν αλήθεια τού πράγματος, καί τελικά τήν περιοδική αναγκαιότητα αυτής τής διάλυσης, παραθέτοντας εναλλα­

18

κτικά μιά ολοφάνερα σοβαρή έκφραση μέ σημαντικές στιγμές γελοιοποίησής της. Ζούμε μέσα στό πλαίσιο μιάς γλώσσας που αποτελεί δική μας εφεύρεση, αλλά που μάς ελέγχει εφόσον έχου­ με χάσει απ' τά μάτια μας τήν αφετηρία της μέσα στήν καθημερινή μας πρακτική καί τήν πρακτική τών προγό­ νων μας που απλώνεται πρός τά πίσω σέ πάνω από 6.000 χρόνια περίπου — ένα πολύ μικρό διάστημα σέ σχέση μέ τό συνολικό μήκος τού χρόνου, αλλά αρκετό στό είδος του γιά νά δώσει προοδευτικά τή δυνατότητα στή γλώ σ­ σα νά μάς ελέγχει. Αυτή η "γλώ σσα ", που σημαίνει καθετί που έχουμε κοινό καί σά μέσον επικοινωνίας, σέ ό,τι αφορά τή δομή καί τούς τρόπους δημιουργίας καινούργιων δομών, πε­ ριλαμβάνει όλες τις σύγχρονες γλώσσες που μιλάμε, ό ­ πως τά Ισλανδικά, τά Γαλλικά, τά Α γγ λικά τά Γιαπωνέ­ ζικα. Περιλαμβάνει όμως επίσης καί πολλά στοιχεία ή­ χου, τούς τρόπους που κοιτάζουμε ο ένας τόν άλλο, τρό­ πους κίνησης, υπολογισμό τών ενεργειών μας, πράγμα που εισάγει μιά αβεβαιότητα, μιά αναγκαία αβεβαιότητα, σχετικά μέ τό πώς ακριβώς καί πόσο ακριβώς εκφραζό­ μαστε, αλλά καί τί σημαίνει αυτή η έκφραση — όποια κι άν είναι — γιά κείνον που υποθέτουμε πως τή δέχεται ή που εκείνος υποθέτει πως τή δέχονται οι άλλοι. Ενεργού­ με σά νά καταλαβαίνουμε επαρκώς τήν ανακοίνωση τού άλλου, σά νά βγάζουμε νόημα, ενώ δέ συμβαίνει καθόλου κάτι τέτοιο' απλώς βγάζουμε τό δικό μας νόημα από τήν χωρίς νόημα (γιά μάς) ανακοίνωση τού άλλου(2). Ίσ ω ς τό πρόβλημα νά είναι η "ακρίβεια". Σκέφτεται κανείς ορισμένες δομές που προϋποθέτουν καθορισμέ­ νους νόμους λογικής διάταξης (νόμους όχι ίσως σαφώς διατυπωμένους που ν' ανταποκρίνονται ειδικά σ' αυτούς τούς τύπους δομών, καθώς καί περισσότερο γενικούς νό­ μους) σέ μιά σειρά (sequence ) μέσα στήν οποία οι νόμοι, μέ τή σειρά τους, προϋποθέτουν οι ίδιοι τή δομή. Αυτό τό κλειστό σύστημα, σάν βάση γιά ανάλυση, ανατρέπεται ό ­ ταν αρνιέται τή μεταβλητότητα τής ιστορίας (τήν κατα­ γραμμένη, τήν εκούσια ανθρώπινη αλλαγή), πράγμα που καθιστά κάθε είδους ακρίβεια αδύνατη, ούτε κάν επιθυ­ μητή.

19

Δέν ζούμε μέσα στή βεβαιότητα τών δομών αλλά "μ έ­ σα στό απροσμέτρητο τής έκτασής τους". Η υπερβολική ασφάλεια σέ κάνει νά νιώθεις ανασφα­ λής. Ά ν όχι, ίσως θά έπρεπε. Η λογική μιάς πλήρους σεξουαλικότητας π.χ. δέν α­ κολουθεί καμιά μετάφραση κανόνων Αριστοτέλειου τύ­ που, όπως, άς πούμε, "δέν μπορείς νά είσαι σέ μιά κατά­ σταση καί ταυτόχρονα σέ μιά άλλη". Ούτε, σύμφωνα μέ τήν περίεργη αυτή λογική, μπορεί νά υπάρξει τό αντίθε­ το — δηλ. νά μπορείς νά είσαι καί τά δυό πράγματα τήν ίδια στιγμή: νά έχεις καί τό σκύλο χορτάτο καί τήν πίτα ολόκληρη. Η αντι-λογική συνίσταται στό νά π α ί ρ ν ε ι κανείς τήν πίτα του καί νά τήν τρώει γιατί αυτός είναι ο μόνος δυνατός τρόπος γιά νά τήν κατέχει ή νά είναι σέ θέση "νά τήν κατέχει" (καί ταυτόχρονα νά τήν τρώει). Κι ε­ δώ ακριβώς υπεισέρχεται ο τρελός λόγος (discourse ). Η γλώσσα τής τρέλας είναι τό διαρκές γλίστρημα πάνω α­ πό τις λέξεις που οδηγεί στις πράξεις, ώ σ π ο υ έ ρ χ ε ­ ται κάποια στιγμή όπου η λέξη γίνεται κ α θ α ρ ή π ρ ά ξ η . Ο ψυχαναλυτικός λόγος ανάγει τήν κανονική κατάσταση τής προφορικής έκφρασης, μέ όλες τις παραμορφώσεις της (καί μαζί τόν ακαδημαϊκό λόγο σέ όλες τις επιστημονικές θεωρίες που αρχίζουν νά γίνονται αληθινά θεωρητικές μονάχα όταν αναρωτιού­ νται καί αμφιβάλλουν γιά τόν εαυτό τους), σέ έκφραση προηγούμενων καταστάσεων τού εκφραζόμενου όντος. Ο τρελός λόγος τά παρακάμπτει όλα αυτά καί φτάνει σέ περιοχές όπου δέν βρίσκει τίποτα. Πρόκειται όμως γιά ένα σημαντικό καί ιδιάζον τίποτα που είναι δημιουργικό στό μέτρο ακριβώς που δέν καταστρέφεται από τις ομαλοποιηηκές τεχνικές τής κοινωνίας(3). Π ολλοί ψυχαναλυτές, έχοντας ήδη ακούσει τήν τε­ λευταία καμπάνα νά χτυπάει, εγκατέλειψαν ηρωικά τις μηχανιστικο-βιολογικές αναγωγές τού Φρόυντ καί έστρε­ ψαν τήν προσοχή τους σέ κάτι που μοιάζει περισσότερο μέ διαλεκτική μετασχηματισμού τής προσωπικότητας. Υ­ πάρχει όμως πάντα τό ασύλληπτο. "Α υ τό " που μιλάει (ςα qui parle). Τό "Α υ τό " είναι η μυστηριακή περιοχή ό­ που μονάχα οι ψυχαναλυτές μπορούν νά πλησιάσουν

20

- τουλάχιστον όσον αφορά τή σημασία του — όταν (πράγμα που συμβαίνει τις περισσότερες φορές) δέν θέ­ λουν νά έχουν σχέση μέ τό ά λλο πρόσωπο, τόν αναλυό­ μενο. Τό "Α υ τ ό " είναι ό,τι θέλετε όταν δέν ξέρετε τί θέλε­ ι ι: (π.χ. "τό ξέχασα ("αυ τό ")", "μού διέφυγε ("αυτό")", "ιιοτέ δέν θά τό σκεφτόμουνα ("α υ τό ")"). Ο ψυχαναλυιής, μυημένος στή συμβολική τάξη όπου ο μέγας Φαλλός είναι τό υπέρτατο σημαίνον (απ' όλα τά συγκεκριμένα πράγματα που υπάρχουν στήν εμπειρία τού αναλυόμε­ νου), στήνει έναν οιονεί διάλογο μέ τό "Α υ τό " — ένα διά­ λογο που κατά κανόνα δέν έχει καμιά σχέση μέ τό άλλο πρόσωπο. Ο τρελός δέν έχει ανάγκη απ' όλα αυτά! Ό σ ο ν αφορά τό Φ αλλό, ο τρελός φτάνει στό "Α υ τό " καί τόν συλλαμβάνει (τό Φ αλλό!) κάνοντάς τον — μαζί μέ ιό "Α υ τό " — δικό του. Ο τρελός σωριάζει τή Συμβολική Τάξη σ ' ερείπια κά­ νοντας τό Φ αλλό καί κάθε άλλο σημαίνον νά γίνουν απτά πράγματα ή τίποτα! Αρνιέται νά μεταβάλλει τήν ύπαρξή mu σέ καθαρή γραμματική καί δέν έχει ανάγκη τόν ψ υ ­ χαναλυτή που κάθεται δυό μέτρα πιό πέρα, κοιτάζοντας μ απλανή μάτια ένα άλλο σύμπαν, ακούγοντας μονάχα ιό "Α υτό" καί όχι τά πράγματα που αφορούν τήν αληθινή Ίΐιλλογική κοινωνική εμπειρία. Γιά τόν τρελό δέν έχει εν­ διαφέρον άν "τό ασυνείδητο είναι δομημένο σά γλώ σσα" ε ί ν α ι η γ λ ώ σ σ α π ο υ π ρ έ π ε ι νά ε ί ν α ι δ ο μ η μ έ ν η σ ά ν τ ό " α σ υ ν ε ί δ η τ ο " (μέ τήν έν­ νοια που θά προσπαθήσω νά καθορίσω στό κεφάλαιο 4)! Ξέρουμε όμως πόσο κακό καί επικίνδυνο είναι νά ξέ­ ω μναμε τά συμβατικά όρια τής ψυχαναλυτικής κατάστααιμ, ιά όρια τού χρόνου, τού χρήματος, τής μή-παρουοΙικ„ ιής επιβεβλημένης υποταγής καί υπακοής, που αποΤίλούν τήν κρυφή επιδίωξη τής ομαλοποίησης καί τού κονψορμισμού (όσο κι άν αυτό τό αρνούνται θεωρητικά), Mil ιιανω απ' όλα τό εξυπακουόμενο οικογενειακό μοντέλιι II επιδέξια ισχυροποίηση τών οικογενειακών τρόπων ιμ π Ίμ ία ς , είναι μιά από τις χειρότερες ψυχαναλυτικές ω ΐγώ κ;. Μιά αντι-ψυχανάλυση(4), που αποτελεί μιά μορψή πολιτικής εκπαίδευσης που λειτουργεί χωρίς κανένα ·Π 6 ια μικροκοινωνικά συμφραζόμενα τής ψυχανάλυσης,

ενδίαφέρεται γιά τήν α π ο ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ο π ο ί η σ η τ ο ύ λ ό γ ο υ , οδηγώντας στήν έξοδο από τό ο ικο­ γενειακό μοντέλο εμπειρίας (αυτό που εξυπονοείται στήν έννοια τής μεταβίβασης) καί τείνει πρός μιά πολιτική ανά­ λυση τών συγκεκριμένων σύγχρονων σχέσεων (καθώς καί τών ονείρων καί τών ονειροπολήσεων), βλέποντάς τα μέσα στό μακροκοινωνικό τους πλαίσιο, αφού η οικογέ­ νεια είναι απλώς ένας μεσολαβητής μακρο-πολιτικής κα­ ταπίεσης. Η τρέλα (αντίθετα μέ τις πρισσότερες ερμηνείες τής "σχιζοφρένειας") είναι μιά κίνηση εξόδου από τό οικογε­ νειακό πλαίσιο (καθώς καί από τά οικογενειακά θεσμικά πρότυπα) καί σ τ ρ ο φ ή π ρ ό ς τ ή ν α υ τ ο ν ο μ ί α . Αυτός είναι ο πραγματικός "κίνδυνος" τής τρέλας καί η αιτία γιά τήν οποία καταστέλλεται βίαια. Η κοινωνία πρέ­ πει νά είναι μιά μεγάλη ευτυχισμένη οικογένεια μέ κοπά­ δια από υπάκουα παιδιά. Δέν μπορεί παρά νά είναι κανείς τρελός γιά νά μή θέλει μιά τέτοια κατάσταση πραγμάτων. Γι’ αυτό καί τιμωρείται (η τευτονική καταγωγή τού "τρε­ λός" [mad) είναι "ακρωτηριασμένος, σακάτης" (mai­ m e d ))^). Ά ν τρελαθείς, σύμφωνα μέ τόν κανονικό κο ι­ νωνικό ορισμό, η πιθανή σου μοίρα στά χέρια τής ψυχα­ νάλυσης είναι ο συνηθισμένος ψυχιατρικός εγκλεισμός μέ όλα τά βίαια παρεπόμενά του — τουλάχιστον ώσπου η γλώσσα σου (λόγια καί πράξεις) νά ξαναγίνει κανονικά "γραμματική" καί συνηθισμένη {banal). Ο τρελός λόγος, σάν άνοιγμα πρός τόν κόσμο, κινεί­ ται σέ αντίθετη κατεύθυνση από τόν ψυχαναλυτικό λόγο. Θά ξαναγυρίσω παρακάτω στήν πρόταση ότι κ ά θ ε π α ­ ρ α λ ή ρ η μ α είναι πολιτική κατάσταση (καί ό λοι οι τρελοί πολιτικά διαφωνούντες). Γιά τήν ώρα, θά ήθελα νά προσθέσω απλώς μερικές παρατηρήσεις που έχουν σχέση μέ τήν ψυχανάλυση γενικότερα. Η ψυχανάλυση είναι σεβαστή, προκαλεί φ όβο καί επι­ κρίνεται σάν ένα στεγανό σύστημα που δέν μπορεί ν' ανα­ σκευαστεί, μιά που κάθε απόπειρα ανασκευής μπορεί μέ τή σειρά της ν ’ αντικρουστεί μέ ψυχαναλυτικό τρόπο, ή θεωρείται σάν ένα σακί που πρέπει νά μπεις μέσα γιά νά μπορέσεις νά βγεις έξω - αλλά απ' τή στιγμή που θά μπεις, μπήκες γιά τά καλά.

22

Στήν πραγματικότητα η κατάσταση είναι εντελώς δια­ φορετική: η ψυχανάλυση έχει τή δυνατότητα νά είναι είτε μιά αλήθεια που λέγεται μέ κακή πίστη, είτε ένα ψέμα που λέγεται μέ καλοπιστία. Η εκλογή δέν είναι αξιοζή­ λευτη. Η ταλάντευση ανάμεσα στά δύο είναι συνεχής καί προκαλεί ίλιγγο. Ό τα ν τή "χειρίζεται" ένας φ ιλο σ ο φ η ­ μένος δραματουργός όπως ο Ζάκ Λακάν μπορεί νά τής φέρεται μέ στοργή, μέ χάρη καί μέ ποιητικό δέος. Ή όχ ι, φ υσικά. Η εκλογή είναι ανοιχτή. Ό τα ν "ασκείται" από "επιστήμονες" πρέπει νά αντιμετωπίζεται μέ απρό­ σωπη πολιτική περιφρόνηση. Τό πραγματικό πρόβλημα μέ τήν ψυχανάλυση έγκειται στό ότι πάρα π ο λλο ί άνθρω­ ποι τήν αντιμετωπίζουν σά νά ήταν αληθινή. *

Ά ν οι άνθρω ποι αντιμετωπίζουν τήν ψυχανάλυση σά νά ήταν αληθινή, θάπρεπε ίσως νά τήν δοκιμάσουν απλώς καί μόνο γιά νά βεβαιωθούν ότι μπορούν νά τήν εγκαταλείψουν κατόπιν. Έ χοντας κάποιες "καλές εμπειρίες" α­ πό τήν ψυχανάλυση, δέν θέλω σίγουρα νά προδιαθέσω κάποιον εναντίον της μέ τις "συμβουλές" μου. Ά λ λ ω σ τ ε , είναι a priori αδύνατο νά συμβουλέψει κανείς οποιονδήποτε σέ θέματα που αφορούν τή ζωή του, μιά που οι ζωές τών ανθρώπων δέν είναι σάν τά χαλασμένα αυτοκίνητα. Οι επικρίσεις μου γιά τήν ψυχανάλυση αναφέρονται: 1. Στό θέμα τής μυθοποίησης τής αναγωγικής της θεωρίας (βλέπε Κ εφάλαιο 4, "Συνδέσεις", πρώτο μέρος). 2. Στό θέμα τής μικρο-πολιτικής τής αναλυτικής κα­ τάστασης: η σύμβαση γιά τό χρήμα, τό χρόνο, κλπ. ενέχει μιά αποδοχή τού καπιταλισμού που ενσαρκώνεται στήν κατάσταση εργασίας τού αναλυτή καί στόν τρόπο τής ζωής του. Αυτή είναι η αναγκαία αποδοχή τής "πραγμα­ τικότητας"; Τό θέμα δέν είναι ν’ αποδεχτούμε τήν καπιτα­ λιστική πραγματικότητα, αλλά ν' αποχτήσουμε συνείδη­ ση τής καταπίεσης που ασκεί μέ τό μόνο δυνατό τρόπο που υπάρχει: δουλεύοντας γιά τήν αλλαγή της. 3. Στό θέμα τής οικογενειοκρατικής ιδεολογίας: κα­ νένας δέν είναι "ενάντια στήν οικογένεια", αλλά είναι ενά­ ντια στήν αναγωγή τών πραγματικών προβλημάτων τής

23

ζωής και τής εργασίας σέ προσωπική προβληματική τού ατόμου καί τής οικογένειας ή σέ άλλες παρόμοιες. Η ψ υ­ χανάλυση, στό βαθμό που παράγει ένα οικογενειακό-προστατευτικό σύστημα παραγωγής αν-οργασμικής αποβλά­ κωσης τών ανθρώπων, καταντάει ένας ενισχυτικός παραφασιστικός ιδεολογικός μηχανισμός. Τής είναι πολύ πιό εύκολο ν’ αφ ομοιώ σει νεαρούς "διανοούμενους τής αρι­ στερός" μέ τό επιδέξιο ξεγλίστρημα τών νοημάτων της, ιδιαίτερα στήν τελευταία αναγνωρισμένη λακανική εκδο­ χή· Ο Λακάν, ο εμπειρογνώμων αυτός στή σφαίρα τής μή-ανθρώπινης "γραμματικής", έχει πει αρκετά καλά πράγματα που τόν απαλλάσσουν από τήν κατηγορία τού η θικολογικού, ομαλοποιητικού λόγου που εντάσσεται στό πλαίσιο τής οικογένειας. Στό έργο του "Propos sur la causalite psychique" (Παρίσι, 1947), π.χ., μιλάει γιά τήν τρέλα σάν γιά μιά κατάσταση που, απέχοντας πολύ απ' τό ν' αποτελεί ύβρη πρός τήν ελευθερία, ακολουθεί τήν ελευθερία σά σκιά της. Επομένως: τό νά είμαστε άνθρω­ ποι σημαίνει νά μή μπορούμε τελικά νά είμαστε άνθρωποι μέ τόν τρόπο που συζητάμε μεταξύ μας, άν δέν αναγνωρί­ σουμε τήν τρέλα σάν τό όριο τής ελευθερίας μας. Μέ πολύ πρακτικούς όρους αυτό σημαίνει: "πώ ς ζού­ με ακόμα καί έχουμε παιδιά χωρίς νά επαν-εφεύρουμε τήν αστική πυρηνική οικογένεια, τό οικοδόμημα τού Οιδίποδα;" Πράγμα που σημαίνει ότι τά ζευγάρια προετοι­ μάζονται νά χαθούν μέσα στόν εαυτό τους σέ μιά αμοι­ βαία συμβιωτική ζω ο φ ιλία , όντας επαρκώς ζώα ώστε νά παραμερίσουν τήν ανθρώπινη πλευρά τους. Τά παιδιά α­ παιτούν τό δικαίω μα νά διαμορφώνουν τις σχέσεις τους έξω από τή σχηματοποίηση τού βιολογικού γονεϊκού ζευ­ γαριού. Μέ πιό πρακτικούς ακόμα όρους αυτό σημαίνει ότι κάνουμε τήν επανάστασή μας έχοντας αλληλεγγύη με­ ταξύ μας, βρίσκοντας τό νόημα τού τρελού μας λόγου (discourse) μέσα στήν κοινή αυτή δράση. 4. Στό θέμα τής διαρκώς αυξανόμενης μακρο-πολιτικής λειτουργίας της στό πλαίσιο τών καταπιεστικών θε­ σμών: π.χ. στά ειδικά σχολεία, στά δικαστήρια (δές τή δί­ κη τού Πελόζι γιά τό φόνο τού Παζολίνι, Ρώμη 1976), στις ψυχιατρικές "θεραπευτικές κοινότητες" καί στήν ο­

24

μαδική θεραπεία (βλ. Ρομπέρ Καστέλ, Le psychanalysme, Παρίσι, 1973). 5. 0 ψυχαναλυτής δέν μπορεί νά λειτουργήσει, α μα καί νά επιβιώσει, χωρίς τή σύμβαση τής μή-επικοινωνίας καί τήν έντονα αμυντική θεωρία του, η οποία, μ' ένα είδος απατηλής εσωτερικής συνάφειας, στηρίζεται σέ μιά λαθεμένη καί παραπλανητική εκδοχή τής παιδικής εμπει­ ρίας καί σέ μιά ψευδο-γνώση γύρω απ' τόν άνθρωπο. Μέ τή στρατηγική τής σύμβασης καί τις ασφαλιστικές δικλεί­ δες που τού παρέχει η θεωρία, η πρακτική του συνεπάγε­ ται μιά άκρως καταπιεστική ομαλοποίηση. Υπάρχουν επί­ σης οι "αποτυχόντες τρελοί" (οι "επιτυχημένοι" είναι σχε­ δόν κατεστραμμένοι ολοκληρω τικά) που έχουν ανάγκη νά μιλούν γιά τόν εαυτό τους, μιά που η αποτυχία τους συνίσταται ακριβώς στό ότι δέν μπορούν νά είναι ο εαυ­ τός τους (καί επομένως δέν μπορούν νά μιλούν μόνοι τους γιά τόν εαυτό τους). Αυτή είναι η "ψ υχαναλυόμενη" περιοχή τού "νευρωτικού". Έ νας νεαρός ψυχίατρος που συνάντησα πρόσφατα μού έλεγε πως άν σταματούσε νά μιλάει, θά πέθαινε. Συνέχισε λοιπόν νά μιλάει ολόκληρη τή νύχτα καί, όταν οι υπόλοιποι από μάς ξυπνήσαμε τό άλλο πρωί, τόν βρήκαμε νά μιλάει ακόμα. Τού πρότεινα νά πάει νά τόν δει ένας καλός φ ίλος που — χωρίς ειρω ­ νεία — τύχαινε νά είναι ψυχαναλυτής. Μετά από λίγους μήνες μιλάει κάπως λιγότερο. Ό τα ν μιλάει, ίσως αρχίζει ν' ακούει τόν εαυτό του. 'Α ν συνεχίσει έτσι, θά μιλάει ακόμα λιγότερο. Ά ν μερικές φορές συμβαίνουν μερικά "καλά πράγματα" στήν ψυχανάλυση, αυτά δέν έχουν σχέση μέ τή μέθοδο καί τή διδασκαλία τού αναλυτή, αλ­ λά μάλλον μέ τήν ανθρώπινη ποιότητα (μιά πολιτική κα­ τάσταση πραγμάτων) καί τών δυό συμβαλλόμενων. Αναγνωρίζοντας ότι ο ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι α π ό μ ά ς π ο λ ύ λ ί γ α π ρ ά γ μ α τ α έ χ ο υ μ ε νά π ο ύ μ ε γ ι ά τόν εαυτό μας στή δ ι ά ρ κ ε ι α τ ή ς ζ ω ή ς μ α ς ( έ ν α - δ υ ό ί σ ω ς , ή τό π ο λ ύ τ έ σ σ ε ρ α - π έ ν τ ε ) , θά ήταν προτιμότερο νομίζω νά επινοούμε ένα είδος περίληψης γιά τό "π ο ύ " βρισκόμα­ στε. Η εκπαιδευτική καί οικογενειακή μας διαμόρφωση (conditioning ) μάς αναγκάζει προφανώς νά κάνουμε έναν τεράστιο διανοητικό κύκλο (π.χ. η Κ ρ ι τ ι κ ή τ ο ύ

25

Δ ι α λ ε κ τ ι κ ο ύ Λ ό γ ο υ τού Σάρτρ καί τά φ ιλο σ ο ­ φ ικά ταξίδια τόσων άλλω ν ανθρώπων προγενέστερων καί μεταγενέστερων), γιά νά φτάσουμε τελικά σ' ένα καί μό­ νο, σχεδόν απλό, σημείο αφετηρίας που αποτελεί συνάμα καί τέρμα. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό καί αναγκαίο γιά πολλούς από μάς, αλλά ο τρελός δέν τό έχει καθόλου ανάγκη. Στέκεται εκεί που βρίσκεται κι αυτό αποτελεί γ ι’ αυτόν έναν τρόπο κίνησης. Τ ί αίρεση αλήθεια! Υπάρχουν ένα σωρό άνθρωποι που μιλάνε γιά τήν ανάγκη τους νά κάνουν "ένα ταξίδι" μέσα στήν τρέλα, νά "απελευθερώ­ σουν" τόν εαυτό τους, ν ’ ανακαλύψουν "π ο ιο ι" είναι, νά βρούν ένα χώρο "αναγέννησης" καί πάει λέγοντας. Είναι καιρός νά πούμε κ α λ ό τ α ξ ί δ ι στό " κ α λ ό τ α ξ ίδ ι". Αυτό τό θεαματικά κοινό άν καί τής μόδας σχέδιο, δέν απασχολεί τόν τρελό, ο οποίος δέν διαθέτει ή, μάλ­ λον, έχει παραιτηθεί ό χι μόνο από τή λογοτεχνική αλλά ακόμα καί από τή γραμματολογική πραγματογνωμοσύ­ νη καί ποτέ δέν μιλάει γιά "ταξίδια", γιατί δέν έχει τό απαιτούμενο "χρήμα" (= τεχνικές τού μή-είναι) νά π ληρ ώ ­ σει τοίς μετρητοίς, στήν πραγματικότητα όμως γιατί δέ νιώθει τήν ανάγκη νά πληρώσει κανέναν ακριβώς καί γιά τίποτα. Τέτοιες είναι οι μεταφορές τού καπιταλισμού. Μετα­ φορά σημαίνει τήν αλλαγή ή τή μεταφορά ενός νοήματος από μιά κατάσταση στήν οποία τά πράγματα φαίνονται νά είναι κυριολεκτικά αυτά που φαίνονται νά "είνα ι", σ έμ ιά άλλη όπου κάποιος όρος αλλάζει γιά νά κάνει τό λόγο λ ι­ γότερο κυριολεκτικό αλλά περισσότερο σαφή — μέ τήν έννοια μιάς ποίησης τής τρέλας (ή μιάς τρέλας τής ποίη ­ σης). Α λλά, εν τοιαύτη περιπτώσει, ποιό είναι τό στοιχείο στή γλώσσα τής τρέλας που τήν κάνει διαφορετική από τό λόγο τής ποίησης; Καί ποιό περίεργο νόημα, επανα­ στατικό ίσως, μπορούμε νά βρούμε σ' αυτό τόν παραλογισμό; Βρίσκουμε ότι η μεταφορά(6), η μετωνυμία(7), η συνεκδοχή(8), τά σχήματα (μορφές) τού λόγου αποτελούν στήν πραγματικότητα μιά ριζική απο-ομ αλοποίηση τής γλώσσας, ή "απομυθοποίηση" τής κανονικής γλώσσας. Η ομιλία (ο λόγος) "παραμορφώνεται", αλλά μ' έναν ι-

26

δια'ιτερο τρόπο. Στήν ποίηση υπάρχουν ένα πλήθος ιδιο­ μορφίες. Η ποιητική πειθαρχία καθορίζεται ειδικά από τό σπάσιμο, μ' έναν ειδικό τρόπο, ορισμένων ειδικώ ν κανό­ νων που ομαλοποιούν τή γλώσσα — κανόνων που καθι­ στούν τή γλώσσα εργαλειακή μάλλον (ή παραπλανητική καί υποδουλω τική) παρά σ ύ μ φ ω ν η μέ τις αυτόνο­ μες ανθρώπινες ανάγκες(9). Ο ποιητής διατηρεί ωστόσο μιά αυτο-προστατευτική επαφή μέ τόν κόσμο τών κανονικών ανθρώπων, ενώ ο τρελός ό χ ι' αυτό συμβαίνει γιατί, παρόλο που η αφετη­ ρία τής σκέψης του ξεκινάει, όπως καί τού ποιητή, από μιά προανθρώπινη ιστορία, δέν διαθέτει σύγχρονες στρα­ τηγικές. Ξαναγυρίζουμε κατά κάποιο τρόπο στήν εποχή τών μεγάλων ανθρωποειδών πιθήκω ν που ξαναγεννιούνται μέ μικρότερη κλίση πρός τήν αυτο-γενοκτονία από τή δ ι κ ή μ α ς. Τό ιδεώδες μιάς "επανάκτη'σης" τών τρόπων ζωής τών ανθρωποειδών ή τών προ-ανθρωποειδών δέν μοιάζει μέ τήν ιδέα τού Ρουσσώ γιά τόν "καλό ά γ ρ ιο ": είναι ακριβώς τό αντίθετο. Ξαναγυρίζουμε συνέ­ χεια στό παρελθόν ό χι γιά νά μ ε ί ν ο υ μ ε στό παρελ­ θόν, αλλά γιά νά ε π α ν α κ τ ή σ ο υ μ ε τις εξελικτικές μας αφετηρίες καί νά τις πετάξουμε στό πρόσωπο ενός μέλλοντος, που κανένας δέν τό κατοικεί, κανένας δέν τό έχει, γιατί είναι ένα μέλλον άδειο που μάς τρομάζει κάθε φορά που τό πλησιάζουμε. Καί τούτο γιατί δέν έχουμε ξεκάθαρη ταξική αίσθηση, γιατί μάς λείπει κάθε συνειδη­ τός ορισμός τών τρόπων που μάς καταπιέζουν στό παρόν. Καί ακριβώς εξαιτίας αυτής τής καθολικής έλλειψης συνειδητοποίησης, δέν ξέρουμε — ανάμεσα καί σέ πολλά ά λ­ λα πράγματα — πώς νά δημιουργήσουμε μιά κοινωνία μέ ελάχιστη τεχνολογία, πράγμα που σημαίνει μιά κοινωνία μέ ελάχιστη μόλυνση (μέ κάθε έννοια) καί μέ άφθονο ε­ λεύθερο χρόνο. Ο τρελός, όπως καί ο ποιητής, θ ' απόρριπταν σίγουρα τή ρήση τού Βιτγκενστάιν σύμφωνα μέ τήν οποία "όταν κάποιος δέν μπορεί νά μιλήσει γιά κάτι, θά πρέπει νά σω­ παίνει". Εκείνο που πρέπει νά εκφραστεί μέσα απ' τόν τρελό καί ποιητικό λόγο, είναι ακριβώς τό ανείπωτο καί τό ανέκφραστο. Ό λ η αυτή η ιστορία καταλήγει στήν ε­ κλογή τού ν ά δ ί ν ε ι κ α ν ε ί ς τ ή ν π ρ ο σ ο χ ή

27

τ ο υ (listen ) από συνήθεια στήν εκχυδαϊστική φλυαρία τής καθημερινής κανονικότητας (η οποία περιλαμβάνει ένα πλήθος τυπωμένες λέξεις), ή νά ακούει κάποια τυ­ χαία "μεγάλα λ ό γ ια " που εκφέρονται μέ ασάφεια ή έστω κάποια μικρότερα λόγια που προφέρονται μέσα στό φώς ή τό σκοτάδι τής απόλαυσης — λόγια που σπάζουν ολο­ κληρωτικά τόν κανονικό λόγο. Μέσα στήν ένταση που δημιουργείται ανάμεσα στόν ψυχαναγκασμό νά σταθεροποιήσουμε τά πράγματα — αν­ θρώπινα καί μή ανθρώπινα — σέ έννοιες, καί στήν ανάγκη νά τά απελευθερώσουμε σέ εικόνες, η ανάγκη υφίσταται τέτοια τρομοκρατία από τόν ψυχαναγκασμό ώστε νά μή μάς απομένει στό τέλος παρά μιά άγονη ασφάλεια — που στήν πραγματικότητα θά πρέπει νά είναι ο έσχατος τρό­ μος. Η τρέλα μας βρίσκεται μαζί μας κάθε στιγμή, ενώ η τρέλα τών απόλυτα κανονικών έχει αυτοκτονήσει αφήνο­ ντας πίσω της ένα στατιστικό μηδέν. Μερικές φορές μάς φανερώνεται γιά λίγο, διακριτικά μάλλον καί όταν είμα­ στε μόνοι, καί τότε μεταμορφωνόμαστε. Μερικές φορές γίνεται κοινωνικά ορατή καί τότε διατρέχει τόν κίνδυνο νά δολοφονηθεί. Ο καθένας μας έχει τό δικό του τρόπο νά ζεί τήν τρέλα του’ δέν υπάρχουν προκατασκευασμένα μονοπάτια. Ο καθένας μας αναλαμβάνει τήν ευθύνη γιά τόν εαυτό του στό νά χαράξει τά ίχνη του, κι αυτό σημαί­ νει ότι κανένας δέν μπορεί νά πάρει τήν ευθύνη μας γιά λογαριασμό του. *

Ό τα ν ήμουν τρελός γιά ένα σύντομο διάστημα — αλλά γιά αρκετές εβδομάδες ώστε ν' αρχίσω νά καταλαβαίνω λίγο — στήν Αργεντινή, πριν πέντε χρόνια, σ' ένα σημείο τών ακτών τού Ατλαντικού στά νότια τού Μπουένος Ά ιρες, κατάφερα νά ζήσω, μέσα σέ απόλυτη μοναξιά, ένα "φ ιλ ο σ ο φ ικ ό πρόβλημα" μέ όλη τήν ακρίβεια τού συγκε­ κριμένου, τής ε ν σ ά ρ κ ω σ η ς . Έ χοντας παραμερίσει όλα τά "ναρκω τικά", όπως λ.χ. τις κανονικές συνήθειες τού φαγητού, τις συναναστροφές μέ άλλους ανθρώπους, τόν καπνό, τό οινόπνευμα, κλπ., ζούσα μονάχα μέ νερό,

28

υδρόβιους οργανισμούς, ρίζες φυτώ ν καί χόρτα. Τρέχό­ ντας γυμνός όπως πάντα στή θάλασσα, μιά μέρα κόντεψα νά πνιγώ από τά φημισμένα παλιρροιακά κύματα τού ση­ μείου εκείνου τής ακτής, κατά τή διάρκεια μιάς θύελλας που μεταμόρφωνε ως διά μαγείας τις δίνες τής άμμου σέ συμπαθητικά καί τρομακτικά λοφ άκια — προϊστορικά τέ­ ρατα που έβαζαν επιτέλους τήν ανόργανη ύλη σέ κίνηση. Τό κόψιμο ωστόσο τών καθημερινών μου συνηθειών ή­ ταν δευτερεύον, σέ σχέση μέ τό γεγονός ότι είχαν ω ριμά­ σει μέσα μου ο ι συνθήκες γιά τήν αποδόμηση καί, στή συ­ νέχεια, τήν επώδυνη αναδόμηση μιάς διαφοροποιημένης ύπαρξης. Ά ρ χ ισ α νά βιώνω τόν κόσμο μέσα από μιά σειρά με­ ταμορφώσεων. Καταρχήν, οι λέξεις έχασαν κάθε αφηρημένη δομή καί έγιναν φυσικά αντικείμενα, επίπεδα, πε­ πλατυσμένα, γωνιώδη ή κωνικά, δημιουργώντας ένα μα­ θηματικό επέκεινα γιά κάθε στοιχείο που "θάπρεπε" ν' αρθρωθεί, νά συνδυαστεί, νά καταστεί δυνατό. Η γλώ σ ­ σα τεντώθηκε καί νέες λέξεις ("νεολογισμοί") φυτεύτη­ καν στό μυαλό μου από ξένες καλές ή κακές δυνάμεις. Μέσα σ' αυτό τό αυτόνομο σύμπαν πρόβαλε ξαφνικά η "παντοδύναμη ψευδαίσθηση" ότι είμαστε εξωγήινοι καί ότι ανάμεσά μας υπήρχαν κι άλλα εξωγήινα όντα, στά ο­ ποία είχε ανατεθεί μιά λειτουργία είτε γιά καλό, είτε γιά κακό, κατά τήν παραμονή τους στόν κόσμο, αλλά που εί­ χαν σταλεί από μιά άλλη περιοχή, πολύ απόμακρη, από ένα σύμπαν που δέν ήταν τό "δικό μας" αστρονομικό σύ­ μπαν... Δοκίμασα πολλές εμπειρίες: υπήρχαν στιγμές που άρ­ χιζα νά ουρλιάζω σά σκυ λί που αλυχτάει τό φεγγάρι, που έπεφτα στό έδαφος καί χτυπιόμουν, μή μπορώντας νά συγκρατήσω τή χαρά μου που έβρισκα επιτέλους έναν α­ ληθινά μοναχικό τρόπο νά δοκιμάσω, καί μάλιστα μέ π λη­ ρότητα, τήν εμπειρία ενός ειδικού θανάτου, εν ζωή, πριν οι άνθρωποι μού τό στερήσουν ακόμα κι αυτό, καταλογίζοντάς μου τό γεγονός ότι προσπαθούσα νά φτιάξω ένα τσίρκο σέ μιά "περιοχή" όπου απαγορευόταν η είσοδος τών σκυλιών. Πέρασα από πολλές μεταμορφώσεις που μ' έκαναν νά ντρέπομαι καί οι οποίες τελικά αποδείχτηκαν άσχετες. Τ ί δύσκολο που είναι αλήθεια τό έργο τής αποε-

29

νοχοποίησης — τό ν' απαλλαγείς δηλαδή από παλιές καί αβάσιμες ενοχές, βλέποντας τόν έσχατο παραλογισμό κά­ θε επιθετικότητας που υπάρχει σ’ ένα ατομικό, αντι-πολιτικό επίπεδο! Μέ τό τέλος αυτών τών εμπειριών, βρήκα όλα τά κο­ σμικά εξωγήινα πράγματα μεταμορφωμένα εδώ στή γή σέ μιά ζωϊκή κοινοτυπία, αλλά ένιωθα χαραγμένη στό κορμί μου τήν αίσθηση ότι δέν υπάρχει ανθρώπινο υπο­ κείμενο (πράγμα που είναι κάτι εντελώς διαφορετικό α­ πό τόν οποίοδήποτε θεωρητικό του καθορισμό). Η "αν­ θρώπινη φ ύση" είναι ψεύτικη (fictive) γιατί, όσο σκλη­ ρά κι άν προσπαθήσουμε, δέν μπορούμε ποτέ νά επαναλά­ βουμε τόν εαυτό μας: κάθε επιστροφή μας μάς πάει σέ μιά καινούργια θέση. Από τήν άποψη τής υλικότητας καί τής ζωικότητας είμαστε αρκετά μοναδικοί. Ό ντας αρκε­ τά ανθρώπινοι, όσον αφορά τήν κοινωνική μας πραγμα­ τικότητα, διατρέχουμε τόν κίνδυνο νά γίνουμε ταυτόση­ μοι μέ τήν ανταλλακτική μας αξία(10). Δέν μπορεί κανείς νά φανταστεί μεγαλύτερη τραγωδία. Ο μόνος τρόπος γιά ν' αντιμετωπίσουμε τόν παραλογισμό είναι νά τόν συλλάβουμε, διότι, συλλαμβάνοντάς τον, βρισκόμαστε πραγμα­ τικά σέ κίνηση. Καμιά άλλη μεταμόρφωση (η "θεραπεία" σάν τ ε χ ν ι κ ή αλλαγής τής συνείδησης καί τής δρά­ σης) δέν είναι αναγκαία — ή δυνατή. Κι ύστερα έρχεται τό ερώτημα: Πώς μπορούμε νά ζήσουμε τή ζωή μας μέ τέτοιο τρόπο ώστε, ακόμα κι άν μπορούσαμε νά εξαλείψουμε αναδρομικά κάποια από τις πιό οδυνηρές, αγωνιώδεις εμπειρίες μας, νά μή θέλουμε νά τό κάνουμε; Ό τα ν φτάσουμε σ’ αυτή τή θέση, κάθε μελλοντικός πόνος, χωρίς νά χάσει τό χαρακτήρα του, θά μεταμορφωθεί ολοκληρω τικά όσον αφορά τήν αξία του. *

Κάποτε γνώρισα ένα νέο που τόν έλεγαν Τζών. Παλιότερα είχε νοσηλευτεί σ’ ένα ψυχιατρικό ίδρυμα τής Βόρειας Αμερικής μέ τό αιτιολογικό τής "βουβής πρόκλησης" κα­ τά τών γονέων του (κλεινόταν στό δωμάτιό του καί έφ ρα­ ζε τήν πόρτα μέ μιά πολυθρόνα, σωριάζοντας πάνω της μιά τεράστια οικογενειακή Βίβλο κι ένα πλήθος θρησκευ­

30

τικά φυλλάδια, που τά ενίσχυε μέ οτοίβες από λαϊκές ε­ φημερίδες, γεμάτες μέ ιστορίες σκανδάλων κι εντυπωσια­ κά εγκλήματα). Νοσηλευόταν γιά δεύτερη φορά, ύστερα από μιά σύντομη "θετική αντίδραση" σέ ηλεκτροσόκ καί χλωροπρομαζίνη, γιατί διακήρυσσε πως ήταν ο Ιωάννης ο Βαπτιστής (τ' όνομά του ήταν Τζώ ν — Ιωάννης — κι η οικογένειά του ανήκε στό δόγμα τών Βαπτιστών) καί πως θεωρούσε καθήκον του νά βαφτίσει τόν κόσμο γιά νά δη­ μιουργήσει μιά νέα φ υλή ανθρώπων. Σέ κατάσταση "δίαταραγμένης σκέψης" — ένας τεχνι­ κός ψυχιατρικός όρος γιά μιά ροή ομιλίας μέ παράλογες συνδέσεις — (παράλογες γιά τούς συνηθισμένους ψ υχία­ τρους καί τούς "άπιστους" θιασώτες τους), ο Τζών είπε: "Ο κόσμος είναι γεμάτος σκατά, σκατανθρώπους που χέζουν άλλους ανθρώπους, θά κατουρήσω στό μόνο μέρος που δέν υπάρχουν σκατά. Μοιάζει σά νά βρίσκεσαι μονά­ χος στήν έρημο γιά μεγάλο διάστημα. Τό ευαγγέλιο γρά­ φτηκε μέ σκατά πάνω σέ σπιτικό σκατόχαρτο. Ο κόσμος είναι έτοιμος, μέ τήν κωλοτρυπίδα του βουλωμένη. Μ ιλά­ τε γιά δημοκρατία εδώ — η δημοκρατία δέν είναι εδώ ’ εί­ ναι κλειδωμένη μαζί μου μέσα στό δωμάτιό μου — τό δ ω ­ μάτιο που βρίσκομαι. Δέν είμαι εδώ, εσείς νομίζετε πως είσαστε. Είσαστε στό σπίτι κ ι είμαι κι εγώ στό σπίτι. Είμα­ στε στό ίδιο σπίτι — είναι τό δωμάτιό μου εδώ. Η μαμά κι ο μπαμπάς χτυπάνε τήν πόρτα. Ξέρετε τί σημαίνει τό χτύπημα. Μετά ό λο ι χτυπάνε τήν πόρτα όλη τήν ώρα για­ τί όλη τήν ώρα ό λ ο ι αυτοί που χτυπάνε καί χτυπάνε καί χτυπάνε τις πόρτες καί όλες τις πόρτες κάθε εποχής συ­ νέχεια κάθε στιγμή, χτυπώντας χτυπούν καί κερδίζουν χρόνο, κερδίζουν χρόνο σημαίνει χέζω όπως χτυπώ τήν πόρτα. Γνωρίζω τή θεραπεία γιά τή δυσκοιλιότητα, αυτή είναι η μεγάλη μου ανακάλυψη, δέν είναι τό χτύπημα στήν πόρτα, όχι πλέον τό χτύπημα, όχι χρόνος γιά όλο τό χρόνο που είναι τώρα αυτός ο χρόνος που είναι τώρα γιά πάντα. "Τ ήν άλλη φορά που θά μού χτυπήσουν τήν πόρτα, θά τούς γκρεμίσω απ' τις σκάλες." Ο Τζώ ν τόσκασε απ' τό κελί του όταν τόν κλείδωσαν μέσα. Ό ντας μεγαλόσωμος καί δυνατός, έσπασε τήν πόρ­ τα καί δραπέτευσε, επιστρέφοντας στή συνοικία που ζού-

31

σε, κάπου οχτώ μιλιά μακριά. Δέν πήγε στό σπίτι τών γο­ νιών του, αλλά μπήκε φουριόζος σέ μιά θρησκευτική σύ­ ναξη εβραίων πρός τούς οποίους άρχισε νά εξηγεί λεπτο­ μερειακά πώς ο ίδιος, μονάχος του, θά δημιουργούσε και­ νούργιους ανθρώπους στόν κόσμο καί πρόσθεσε πως δέν έπρεπε νά τόν εμποδίσουν νά πραγματοποιήσει τό σκοπό του. Φ υσικά, κανένας δέν είχε διάθεση νά κάθεται ν’ α­ κούει παρόμοιες ανοησίες, τή στιγμή που είχαν σοβαρά καί αξιόλογα πράγματα νά συζητήσουν, οπότε αναπόφευ­ κτα κάλεσαν τήν αστυνομία καί ο Τζών επέστρεψε δεό­ ντως στήν ψυχιατρική του κατοικία. Σχεδόν ένα χρόνο αργότερα έμαθα ότι, μετά τήν ανα­ τροπή τής "φ ιλελεύθερης" πολιτικής τού νοσοκομείου, ο Τζών είχε πεθάνει μέσα σ' έναν κλειστό (κλειδωμένο καί στενά επιτηρούμενο) θάλαμο. Δέν ήταν δημοφιλής στό προσωπικό γιατί τόν είχαν ταυτίσει μέ τούς κινδύνους τής ανεκτικότητας (permissiveness) (π.χ. μέ τούς νοσοκό­ μους που δέν ειδοποίησαν τήν αστυνομία μετά τή "βίαιη διαφυγή" του, άν καί δέν ήταν κλεισμένος στό ίδρυμα διά νόμου). Έ μμεσα πληροφορήθηκα ότι όταν τό σώμα του βρέθηκε στήν "απομόνωση", ήταν γεμάτο μώλωπες καί ότι ο παθολόγος τού ψυχιατρείου διέγνωσε θάνατο από συγκοπή που ήταν αποτέλεσμα θρόμβωσης τής στεφα­ νιαίας — κάτι ιστορικά σπάνιο γιά ένα νέο άντρα είκοσι ε­ φτά χρονών. Θά ήμουν σίγουρα γελοίος άν έβλεπα όλη αυτή τήν ιστορία σά μιά συμβολική αναπαράσταση τού Αϊ-Γιάννη τού Βαπτιστή, ο οποίος, ύστερα από πολλά χρόνια στήν έρημο, άρχισε νά βουτάει τούς ανθρώπους στό νερό γιά νά πετύχει τήν εσωτερική τους μεταστροφή (μετάνοια): άν καθαρίσεις τούς ανθρώπους εξωτερικά, τό εσωτερικό τους αλλάζει, γιατί η διαφορά "εσω τερικού" καί "εξωτε­ ρικο ύ" είναι απατηλή (κι αυτό στή χριστιανική μυθολο­ γία ερμηνεύεται σάν προετοιμασία τών ανθρώπων γιά τήν έλευση τού Μεσσία). Ή άν θεωρούσα τήν ψυχιατρική του δολοφονία σάν απάντηση στό αίτημα τής Σαλώμης που, μέ τις προτροπές τής μητέρας της, ζήτησε τό κεφάλι τού Ιωάννη σέ ασημένιο δίσκο σάν ανταμοιβή τού περίφη­ μου χορού της γιά χάρη τού θείου της Ηρώδη Αντύπα. Ο Τζών δέν είχε καμιά σχέση μέ μιά τέτοιου είδους περι­

32

γραφή τής δικής του πραγματικότητας, όπιυς δέν είχε, α­ κόμα περισσότερο, μέ οποιαδήποτε ψυχαναλυτική ανα­ γωγή. Εκείνο που τόν ενδιέφερε μονάχα — καί που τό ζούσε μέ άγρια απελπισία καί μέ άγρια χαρά — ήταν η π ο ­ λιτική εκδοχή του θέματος: τό πώς δηλ. θά καθαρίσει τούς ανθρώπους εσωτερικά από τις ακαθαρσίες που τούς έχουν γεμίσει, πώς θά κάνει τούς ανθρώπους πραγματι­ κούς μέ λόγια καί πράξεις: μέ λόγια που ήταν πράξεις καί πράξεις που ήταν λόγια. Πόσοι αλήθεια π ολιτικο ί διαφωνούντες στή Δύση δέν δολοφονούνται από τήν κοινωνία επειδή θέλουν νά δώσουν π ρ α γ μ α τ ι κ ή δ ι ά σ τ α ­ σ η σ τ ή γ λ ώ σ σ α , εισάγοντας τήν αναγκαία, ζω ογό­ να, πολιτική διάσταση τού παράλογου — που έχει κι αυτό τή δική του λογική — στό πλαίσιο τού συνεκτικού, λει­ τουργικού, πρακτικού λόγου τών "πνευματικά ομαλώ ν"! Τί προσβολή αλήθεια αυτή η αιμομικτική ένωση γλώσσας καί πράξης! Τί δίκαιη μοίρα γιά έναν π ολιτικό ποιητή που αρνιέται τή διαδικασία τής εξημέρωσης! Καί τί απειλή τε­ λικά γιά τή γλώσσα κάθε προσπάθεια που αποσκοπεί νά τής δώσει αληθινή ύπαρξη! Η γλώσσα τής τρέλας δέν είναι τίποτα περισσότερο αλλά καί τίποτα λιγότερο από π ρ α γ μ ά τ ω σ η τής γλώσσας. Τά λόγια μας αρχίζουν ν' αγγίζουν τόν άλλο καί νά πού βρίσκεται ο κίνδυνος τής τρέλας: λέει τήν α­ λήθεια. Ο μοναδικός κίνδυνος τής τρέλας έγκειται στό γεγονός ότι απο-ομαλοποιεί βίαια τις ασήμαντες λέξεις καί τούς κόσμους τής σιγουριάς. Στό βιβλίο τού Πράις Textbook o f the Practice o f Medicine (9η έκδοση), δίνεται τό ακόλουθο παράδειγμα "διαταραγμένης σκέψ ης": ”Ά ν τύχει νά επιστρέψω κατά τήν απουσία μου, κράτησέ με εδώ μέχρι νά γυρίσω.” ”Έ χω ένα πλήθος από αναγκαστικές σκέψεις. Οι σκέψεις μου είναι μιά παράταξη λέξεων, θάπρεπε νά είναι καρφίτσες. Υπάρχει επίσης μιά αφύσικη διακοπή στις σκέψεις μσυ... "Ακόυσα φω νές νά λένε, ’’α υ τ ό ς έ χ ε ι σ υ ­ ν ε ί δ η σ η τ ή ς ζ ω ή ς τ ο υ ”... Προκειμένου νά ξαναφέρω τήν αίσθησή μου στό φυσιολογικό, νιώθω σά νά μεταβάλλω αυτοκίνητα σέ πολεμικά πλοία, γιά νά είμαι ανώτερος τους.”

33

Λοιπόν! Φαντάζεται κανείς τόν ψυχίατρο νά καταγρά­ φ ει μέ σοβαρότητα την "απόδειξη" τής τρέλας. Ποιά ό­ μως ωραιότερη, από άποψη ακρίβειας, διατύπωση πραγ­ ματικής μή-επικοινωνίας θά μπορούσε νά υπάρξει από τήν πρώτη πρόταση τού τρελού; Καί είναι φ υσικό που "άκουγε φωνές νά λένε" ότι εί^ε "συνείδηση τής ζωής του" (αυτός είναι ο πραγματικός λόγος που τόν έκλεισαν καταρχήν στό ψυχιατρείο: αποχτώντας συνείδηση τής ζωής του, κατάλαβε ότι οι ά λλο ι γνώριζαν τό ανατρεπτι­ κό αυτό γεγονός). Οποιεσδήποτε νευρολογικές αντιστοι­ χίες κι άν βρεθούν γιά τήν κατάσταση τού "ακούειν φ ω ­ νές", η γλώσσα αυτού τού "ακούσματος" σημαίνει ότι κά­ ποιος συνειδητοποιεί κάτι που ξεπερνάει τήν αντίληψη τού κανονικού λόγου καί κατά συνέπεια πρέπει νά βιωθεί από τό υποκείμενο σάν "άλλος". Καί πώς θά μπορούσε κανείς νά βρει καλύτερη μεταφορά γιά τήν ομαλοποίηση από τήν τελευταία πρόταση; Ξεκινώντας από μιά γκροτέσκα, αγχώδη ακατανοησία (τό σπίτι), πηγαίνει σέ μιά ά λ ­ λη (τό ψυχιατρείο). Ποιά άλλη γλώσσα θά ήταν πιό κα­ τάλληλη; Τί άλλο μπορεί νά πει κανείς; Στήν προκειμένη περίπτωση, όπως καί στήν "προβλη­ ματική περιοχή" τού ασθενή που δέν μιλάει (αυτισμός καί αυτιστική απόσυρση), έχουμε νά κάνουμε μέ τό θέμα τού "τί μπορεί νά πει κανείς;" (μέσα στό πλαίσιο μιάς συνε­ χούς ακατανοησίας καί παρέμβασης). Ο Φερνάν Ντελινύ που ασχολείται μέ αυτιστικά παιδιά στή Cevennes τής Γαλλίας (χωρίς κανένα κλινικό, ψυχιατρικό πλαίσιο — δέν είναι γιατρός καί αρχικά ήταν δάσκαλος) ρωτάει: γιατί, αντί νά προσπαθούμε νά κάνουμε τά παιδιά νά μι­ λήσουν, δέν μαθαίνουμε απ' αυτά νά σωπαίνουμε; *

Έ χοντας εξετάσει τήν απειλή που θέτει η γλώσσα τής τρέλας στις φυσιολογικές (normal) δομές τής ασφάλειας, θά εξετάσουμε ένα άλλο είδος ασφάλειας που προβάλλει μέσα απ' τήν κίνηση αποδό μ η ση-αναδόμηση τής τρέλας. Η ασφάλεια αυτή δέν έχει καμιά σχέση μέ τήν πρωτογε­ νή ασφάλεια τής σχέσης μητέρας-παιδιού γιά τήν οποία αρέσκονται νά μιλούν ορισμένοι ψυχαναλυτές, ή μέ τήν "ο-

34

ανασφαλείς. Η υπερβολική σιγουριά θά πρέπει νά μάς κάνει ν ' αρ­ χίσουμε νά αισθανόμαστε ανασφαλείς. Μιά έντονη, γεμάτη δέος, αμφιβολία γιά κάθε πλευρά τής πραγματικότητάς μας, πιθανόν νά μάς κάνει ν ' αρ­ χίσουμε νά ε ί μ α σ τ ε πραγματικοί. Α λλά υπάρχει κι ένα ά λλο είδος ασφάλειας η οποία δέν είναι εκχυδαϊσμένη. Κερδίζεται ωστόσο δύσκολα καί βα­ σίζεται στήν υπόσχεση μιάς "επιστροφής". Δέν πρόκειται γιά μιά συνειδητή υπόσχεση ή γιά μιά γνώση τού χαρα­ κτήρα τής υπόσχεσης, αλλά μάλλον γιά μιά επίγνωση ό ­ τι δέν οδηγεί κανείς τή ζωή του (ή δέν αφήνεται νά τού τήν οδηγήσουν) σέ κρίση, κι ακόμα ότι κατευθύνει αυτή τή ζωή μ έ σ α από μιά ριζική αλλαγή π ρ ό ς μιά λ ιγ ό ­ τερο αλλοτριωμένη μορφή ύπαρξης. Η πολιτική σημασία τής τρέλας γίνεται καθαρότερη άν η κοινωνική αλλοτρίω ­ ση γίνει αντιληπτή σάν κάτι που αποτελεί ολοφάνερα προϊόν τής ταξικής διαίρεσης τής κοινωνίας ανάμεσα σέ εκμεταλλευτές καί εκμεταλλευόμενους, μέ ολοένα περισ­ σότερους ανθρώπους νά παγιδεύονται μέσα σέ συστήμα­ τα μυθοποίησης ανάμεσα στούς δυό πόλους — κι ακόμα άν αναγνωρίσει κανείς, χωρίς νά χαραμίζει τή "συμπάθειά" του, ότι οι εκμεταλλευτές γίνονται αντικείμενα εκ­ μετάλλευσης τού ίδιου τους τού συστήματος, ενώ οι εκ­ μεταλλευόμενοι είναι πάντα απλώς εκμεταλλευόμενοι. Η τρέλα είναι μιά διαρκής επανάσταση στή ζωή τού ατόμου. Μερικές φορές αυτή η επαναστατική διαδικασία φανερώνεται σά μιά μείζων αλλαγή στόν τρόπο τής ζωής μας, μιά αλλαγή πρός τήν κατεύθυνση μιάς μεγαλύτε­ ρης αυτονομίας η οποία μπορεί νά επιτευχθεί χωρίς τήν παρέμβαση άλλω ν ανθρώπων. Μερικές φορές όμως γ ί­ νεται κοινωνικά ορατή σάν μιά κρίση στήν οποία παρεμ­ βαίνουν καί ά λλο ι άνθρωποι. Ά ν η παρέμβαση πέσει στό μοιραίο κλειστό κύκλω μα τής οικογένειας καί τής ψ υχια­ τρικής ή σέ φ ίλους που η συμπεριφορά τους αποτελεί α­ ντιγραφή τών οικογενειακών τους εμπειριών από τή μη­ τέρα, τόν πατέρα, τά παιδιά καί τόν ψυχίατρό (ο ερασιτέ-

36

ντολογική" ασφάλεια σάν κάποια αρχική κατάσταση τής ύπαρξης που λιγοστεύει προοδευτικά ή χάνεται στήν πε­ ρίπτωση τού "σχιζοειδούς" ατόμου. Στήν ψυχανάλυση γενικά υπάρχει η άποψη ότι η α­ σφάλεια αναπτύσσεται μέσα στό πλαίσιο τών πρώιμων σχέσεων τού παιδιού μέ τήν οικογένεια, ιδιαίτερα μέ τή μητέρα. Τό νήπιο αρχικά δέν είναι παρά ένα σύνολο από κομμάτια καί οι καλές πρώιμες εμπειρίες συνδέουν αυτά τά κομμάτια. Εμείς λέμε, αντίθετα, ότι, από τό γονιμοποιημένο ω άριο καί πέρα, υπάρχει μιά "λίγ ο -π ο λύ " αρχι­ κή οργανισμική ε ν ό τ η τ α η οποία κατακερματίζεται όχι μόνο από τις πρώιμες εμπειρίες παιδιού-γονέα καί τις ενδομήτριες εμπειρίες, αλλά καί μέσα απ’ όλα τά πράγμα­ τα που προηγούνται τής σύλληψης (τό φ λέρτ τών γο­ νέων, τήν καταγωγή τους, τούς προγόνους, τήν ιστορία, τήν προϊστορία, τις εξελικτικές αφετηρίες κλπ.) τά οποία διοχετεύονται στό έμβρυο μέ τούς αρσενικούς καί θηλυ ­ κούς γαμέτες καί τό σώμα τής μητέρας. Μπορούμε νά δούμε αυτά τά πράγματα διαμέσου αντίστοιχων συστημά­ των γνώσης όπως η γενετική, η βιοχημεία, η εμβρυολο­ γία, αλλά μπορούμε επίσης νά τά δούμε καί νά τά ε κφ ρ ά σ ο υ μ ε διαμέσου όλων τών κα λλιτεχνικώ ν μορ­ φών, διαμέσου τής ποίησης καί τής γλώσσας/πράξης τής τρέλας. Τά "συγγενικά" συστήματα επιστημονικής γνώ­ σης (άν καί μπορεί νά σχετίζονται μεταξύ τους) νοούνται εδώ σάν αντικειμενοποιούντα-αντικειμενοποιημένα συστή­ ματα που σχετίζονται μέ τόν οργανισμό-συνείδηση: μιά αρχική ενότητα που μπορεί νά διασπαστεί σέ αντικειμενόποιημένο οργανισμό καί αντικειμενοποιούσα συνείδηση, αλλά που παραμένει ενότητα σέ όλες τις μορφές π ο ι η ­ τ ι κ ή ς δραστηριότητας (ο λόγος τής ποίησης, άλλες καλλιτεχνικές μορφές καί η τρέλα). Η κατάτμηση τής πρωταρχικής ενότητας είναι μιά έκφραση αλλοτρίωσης. Αυτή η κατατμημένη ενότητα, αντί νά "επα νασυ γκο λ­ λη θ εί" ενεργητικά, μπαλώνεται απλώς δημιουργώντας μιά συμπιεσμένη μάζα (conglomerate): τήν ψευδο-ολότητα τής κανονικότητας μέ τήν οικογενειο-κατασκευασμένη της σιγουριά. Σέ μεγάλη δόση, αυτή η συρραφή από μπαλώματα σιγουριάς θάπρεπε, όπως πρότεινα παραπά­ νω, νά μάς κάνει ν' αρχίσουμε νά νιώ θο υ με πραγματικά

35

χνης ψυχίατρος μπορεί νά είναι ακόμα χειρότερος από τόν επαγγελματία), τό αποτέλεσμα γιά τόν "ασθενή" μπο­ ρεί νά είναι μιά καθήλωση σέ ισόβια κρίση η οποία δέν εί­ ναι φ υσικά επαναστατική γιά κανένα. Μιά που χρησιμοποίησα τόν όρο "κρ ίσ η ", καλό θά εί­ ναι νά π ώ μερικά πράγματα γιά τις κρίσεις που δέν έχουν καμιά σχέση μέ τήν τρέλα ή μέ τόν τρελό λόγο, προτού καθορίσω τό νόημα τής τρέλας. Συναντάει κανείς κρίσεις ανάμεσα στούς φ ίλο υς καί στούς φ ίλο υς τών φ ίλ ω ν σχε­ δόν καθημερινά — εγώ τουλάχιστον αυτό παθαίνω, παρό­ λο που έχω σταματήσει ν' ασκώ οποιαδήποτε ψυχιατρική ή θεραπεία. Εκείνο που αξίζει κανείς νά παρατηρήσει γύ­ ρω απ’ αυτές τις κρίσεις είναι ότι φαίνονται πάντα νά συμβαίνουν όλο καί πιό καθαρά σέ ανθρώπους — οικογέ­ νεια καί καλούς οικογενειακούς φ ίλους — που περιβάλ­ λουν τό άτομο που "βρίσκεται σέ κρίση", κα τό οποίο συ­ χνά τό μόνο που θέλει είναι νά τό αφήσουν ήσυχο, αλλά μέ τό σωστό τρόπο. Ο σωστός τρόπος δέν είναι η απόρρι­ ψη, αλλά ο καθορισμός απλά τών ορίων τής κατάστασης καί τών αναγκών τού άλλου. Τά περισσότερα θύματα τών κρίσεων υποτιθέμενης τρέλας (αυτοκτονία κλπ.), γίνονται θύματα εκείνων οι οποίοι ψυχαναγκάζονται νά βοηθή­ σουν, ενώ στήν πραγματικότητα τό θέμα αφορά τούς ί­ διους τούς φ ίλους που βοηθούν τόν εαυτό τους ν ' ανταπεξέλθει μέ ασφάλεια — καί νικηφ όρα — τή διαδικασία τής ψυχιατροποίησης ή τήν απόπειρα αυτοκτονίας. Π ολ­ λά α π ’ αυτά τά θύματα, θά προτιμούσαν νά βρίσκονται γιά δυό-τρείς βδομάδες, μαζί μέ άλλα θύματα καί προ­ σγειωμένους νοσοκόμους, σ' ένα συνηθισμένο σπίτι στήν εξοχή, πράγμα που θά μπορούσε νά γίνει άν δέν υπήρχε ο στιγματισμός, η ιδρυματική ψυχιατρική διαδικασία καί η παρέμβαση τών γιατρών οι οποίοι πρέπει νά δικαιώσουν τήν ύπαρξή τους μέ τό ιατρικό παιχνίδι τής διάγνωσης, τά ηλεκτροσόκ καί τή χημική "ευθανασία". Οι περισσότερες απ’ αυτές τις καθημερινές κρίσεις εί­ ναι οικογενειακές κρίσεις. Α κόμα κι άν τό άτομο ζεί μα­ κριά από τήν οικογένείά του, η οικογένεια μπορεί νά δρά­ σει "υπεραστικά", αρκεί νά υπάρχουν αρκετοί οικογενεια­ κοί φ ίλ ο ι — καί υπάρχουν πάντα περισσότεροι από αρκε­ τοί. Οι περισσότερες κρίσεις παίρνουν συνήθως τήν ετικέ­

37

τα τής "νεύρωσης", πράγμα που σημαίνει απλώς ότι τό ά­ τομο συμπεριφέρεται μέ ορισμένους παρεκκλίνοντες τρό­ πους που επιδέχονται ψ υχιατρικά ταξινόμηση, αλλά που αποδέχεται τόν κοινωνικό ορισμό τής φ υσιολογικότητας (π.χ. αυτός/τή έχει "αυτεπίγνωση") καί τό λόγο (discourse) τής φυσιολογικότητας (π.χ. μιλάει μ ' έναν τέ­ τοιο τρόπο ώστε ενοχλεί κάποιους εξίσου ενοχλητικούς ανθρώπους που ζούν μέσα σέ μιά άχαρη "οικογενειακή" κατάσταση). Η ουσιαστική αντίφαση τής "νευρωτικής" κατάστασης βρίσκεται στό γεγονός ότι δ ι α μ α ρ τ ύ ρ ε τ α ι κανείς ενάντια στήν κοινωνική βρωμιά μέσα στήν ο­ ποία είναι βουτηγμένος, μέ τά μοναδικά μέσα που έχει στή διάθεσή του, δηλ. τά "συμπτώματα", α λ λ ά ταυτό­ χρονα γίνεται συνένοχος ενίσχυσης ενός οικογενειακού, "ο ιδιπ όδ ειου " τρόπου ύπαρξης που τόν εισάγει στό πλαί­ σιο γιατρός-ασθενής, υπονομεύοντας έτσι ο ίδιος τόν εαυ­ τό του. Ά λ λ ε ς κρίσεις θά πάρουν τήν ετικέτα "ψ υχοπαθητικές" ή "διαταραχής προσωπικότητας". Εδώ η έμφαση δί­ νεται περισσότερο στήν απροκάλυπτη διαμαρτυρία, αλλά η διαμαρτυρία εύκολα αφομοιώνεται (recuperate) από μιά οικογενειοκρατική ιδεολογία (ενεργώντας κανείς ενάντια στήν εξουσία, "φαντάζεται"), γιατί από πολιτική άποψη είναι αδαής καί χρειάζεται (όπως καί κάθε άλλη μικρο-πολιτική κρίση) πολιτική εκπαίδευση — όχι κύρια τό θύμα αλλά ολόκληρη η μικροκοινω νική κατάσταση γ ύ ρ ω απ' αυτό. Ά λ λ ε ς π ά λι κρίσεις αποκαλούνται "μανιοκαταθλιπτική ψ ύ χω ση ". Εδώ υπάρχει ένα ρήγμα στήν ενότητα τής τρέλας που θά τό περιγράψω παρακάτω. Τό σημαντι­ κό ωστόσο είναι ότι τό άτομο θάπρεπε ν' αφήνεται νά εξερευνήσει τήν κατάθλιψή του όσο βαθύτερα μπορεί χω ­ ρίς νά συνοδεύεται από ανθρώπους που φοβούνται μή­ πως αυτοκτονήσει (εν πάση περιπτώσει, οι άνθρωποι αυτοκτονούν στήν αρχή ή στό τέλος τής έξαψής τους). Η "μα νία " είναι η έκφραση μιάς διαμαρτυρίας ενάντια στό καπιταλιστικό ήθος καί συνίσταται λ.χ. στό νά ξοδεύεις μάλλον χρήματα παρά νά κερδίζεις, στό νά ξανοίγεσαι σέ θαυμάσια επιχειρηματικά τολμήματα παρά σέ κοινές επι­ χειρήσεις που, όπως η απλή νόμιμη ληστεία (τό εμπόριο), συσσωρεύουν κεφάλαιο. Κάποιος που βρίσκεται σέ μιά

38

τέτοια κρίση έλλειψ ης πρακτικού πνεύματος, έχει κάθε δικαίω μα νά χρησιμοποιήσει ένα συνηθισμένο γιατρό γ ι ά σ υ ν ε ρ γ α σ ί α — όχι όμως σάν αντικείμενο γιά άσκηση ιατρικής εξουσίας που θά τόν βοηθήσει δήθεν νά τροποποιήσει τούς βιοχημικούς συντελεστές τής ύπαρξής του (ξέρουμε ήδη αρκετά γ ι’ αυτούς) γιά νά τού "τα ιρ ιά ­ ζουν". Δέν έχει ανάγκη από ψυχίατρο γιά νά υπερασπίσει τήν περιουσία του καί τή ζωή του, γιατί τό "τίμημα που θά πληρώ σει" σέ αυτονομία (διότι αυτό είναι τό θέμα στήν καπιταλιστική του μεταφορά) θά είναι πολύ υψηλό γιά νά τό αντέξει. Υ πάρχει βέβαια καί η τυπική "σ χιζοφ ρ ενική" κρίση. Οι "σχιζογενείς", όπως αποκαλούνται, καταστάσεις λ α ­ βαίνουν χώρα στό πλαίσιο τής οικογένειας καί προϋποθέ­ τουν διπλο-δεσμεύσεις καί άλλα μυθοποιητικά πράγματα που παράγουν μιά κατάσταση "τρέλας" σέ ένα από τά οι­ κογενειακά μέλη, τό οποίο καί χαρακτηρίζεται σάν σχιζο­ φρενής. Στήν πραγματικότητα, η μυθοποιητική αυτή κα­ τάσταση δέν "παράγει τρέλα" καί έχει απόλυτη ανάγκη α­ πομυθοποίησης. Τό μόνο που παράγει είναι ο ι σ υ ν θ ή ­ κ ε ς α ν α π λ ή ρ ω σ η ς (invalidation ) π ο υ κά­ ν ο υ ν κ ά π ο ι ο ν σ χ ι ζ ο φ ρ ε ν ή , συνήθως μάλιστα μέ σχετικά ασήμαντες ενδείξεις παρέκκλισης. Ελάχιστοι από τούς ανθρώπους που αναπηρούνται μ ’ αυτό τόν τρό­ πο μπορούν νά μπούν στό χώρο τής τρέλας — όπως ο Τζών ο Βαπτιστής κατά τή δεύτερη είσοδό του στό ψ υ ­ χιατρείο. Οι περισσότεροι δέν μπαίνουν' αναπηρούνται απλώς καί προβάλλονται σάν τρελοί που "συγκροτού­ νται" εν συνεχεία μέ μακράς διάρκειας ψυχοφάρμακα στό οικογενειακό άσυλο, εκτός νοσοκομείου ("κοινοτική ψ υ­ χιατρική", η "ψ υχιατρική τού τομέα" στήν Ευρώπη). Πραγματικά, στό άσυλο υπάρχει μιά αξιοσημείωτη έ λ ­ λειψη τρελών. Η μυθοποιητική στρατηγική συνίσταται στό νά νοσηλεύεις πλήθος ανθρώπων μέ κάποια οργανική ασθένεια τού εγκεφάλου (όπου μερικές φορές υπάρχει κίνδυνος γιά άσκηση σωματικής βίας): γεροντική άνοια, τραύματα στό κεφάλι, διανοητική καθυστέρηση, κλπ. γιά νά δημιουργείς μιά ψεύτικη εικόνα γιά τήν τρέλα. Α λλά ακόμα καί στήν περίπτωση τών ιατρικών αυτών π ροβλη­ μάτων, η άσκηση πολιτικής δράσης γιά τήν κ ο ι ν ω ν ι-

39

κ ή τους επανάκτηση είναι υψίστης σημασίας. Δέν είναι οι τρελοί που σκοτώνουν αλλά οι φυσιολογικοί( 11), ιδιαίτερα εκείνοι που ανήκουν στήν κατηγορία μιάς υπερτροφικής ψυσιολογικότητας καί σέ ορισμένες νευρωτικές καρικατούρες φυσιολογικότητας. Ο φόνος είναι μιά πράξη συμμόρφωσης μέ ένα δολοφ ονικό σύστη­ μα καί έχει τή βάση του στήν οικογενειακή υπακοή. Τό θέμα που μπαίνει εδώ είναι: "πώ ς μπορούμε νά δημιουρ­ γήσουμε πειθαρχημένη ανυπακοή;" Ο έλεγχος είναι καταναγκαστικός, θέτει "η θ ικο λο γ ικά " όρια καί λίγο-πολύ κα­ ταστρέφει επιδέξια τή ζωή στό σημείο που τήν περιορίζει. Ο έλεγχος λέει " Ό χ ι" . Η πειθαρχία μάς ελευθερώνει ε­ φόσον συνίσταται σέ κάτι που μάς οδηγεί σέ μιά ολική καί απόλυτα αναγκαία αποδόμηση τής αλλοτριωμένης μας ύπαρξης. Η πειθαρχία είναι ο σωστός τρόπος νά λές " Ό χ ι" στό "ό χ ι" τού ελέγχου. Είναι επίσης μιά υπόσχεση γιά αναδόμηση τού αποδομημένου. Η τρέλα είναι η αποδόμηση τών αλλοτριωμένων δο­ μών μιάς ύπαρξης καί η αναδόμησή της σέ ένα λιγότερο αλλοτριωμένο τρόπο ζωής. Ο λιγότερο αλλοτριωμένος τρόπος ύπαρξης αποτελεί ένα περισσότερο υπεύθυνο τρό­ πο ζωής. Υπευθυνότητα σημαίνει ν’ απαντάει κανείς μέ τή δική του φωνή καί όχι μέ τις φωνές καί τά μηνύματα που ά λλο ι έχουν φυτέψ ει στό μυαλό του στή διάρκεια τής προσωπικής του ιστορίας (τό "σ χιζοφ ρενικό σύμπτωμα" τών αλλότριων ιδεών που εμφυτεύεται στό μυαλό κά­ ποιου, δίνει μιά αληθινή εικόνα αυτής τής αλλοτρίωσης). Αλλοτρίω ση είναι η άλωση αυτού που θεωρούμε σάν "εαυτό" "μας" από μιά παραμορφωμένη ανθρώπινη ετε­ ρότητα — μιά ετερότητα που συνίσταται σέ ένα σύνολο ανθρώπινων σχέσεων που απορρέουν από τις μικρο-κοινωνικές "προσω πικές" εμπειρίες στή σχέση τους μέ τό θεσμοποιημένο καί τό μακρο-κοινωνικό. Η παραμόρφω ­ ση προβάλλει γιατί η ανθρώπινη κοινωνική ύπαρξη περι­ πλέκεται συνεχώς καί κατακερματίζεται από τή σχέση εκ­ μεταλλευτή/εκμεταλλευόμενου μέ ολόκληρη τή ζώνη τής μυθοποίησης που μπαίνει ανάμεσα στούς δυό πόλους. Η αποδόμηση στήν οποία αναφέρομαι, προϋποθέτει τήν ε­ ξάλειψη αυτών τών ιχνών ετερότητας — μιά εξάλειψη που, άν προχωρήσει σέ βάθος, περνάει στό σημείο μηδέν,

40

δηλ. στό σημείο μιάς άδειας ύπαρξης, καί στήν εκμηδένιση τού νού που σημαδεύει τήν αφετηρία τής επόμενης φάσης: τήν αναδόμηση. Η διαδικασία αποδόμησης/αναδόμησης ακολουθεί μιά διαλεκτική λο γική , μιά λογική τής υπέρβασης(12). Πρό­ κειται γιά τή λο γική κάθε δημιουργικής δραστηριότητας, αλλά είναι επίσης η λογική τής τρέλας καί η γλώσσα τής τρέλας. Υπάρχει καί μιά άλλη λο γική , ανταγωνιστική πρός τή λογική τής αποδόμησης/αναδόμησης, που μπο­ ρούμε στήν εποχή μας νά τήν αποκαλέσουμε καπιταλιστι­ κή λογική. Πρόκειται γιά μιά λογική τής καταστροφής: μιά κατάσταση πραγμάτων υπάρχει ή απλώς απορρίπτε­ ται. Στήν αποδόμηση, όπως καί στήν καταστροφή, υπάρ­ χει άρνηση (τής αλλοτριωμένης εμπειρίας στήν πρώτη περίπτωση), αλλά εγγενές στοιχείο τής αποδόμησης εί­ ναι η άρνηση αυτής τής άρνησης, η πραγμάτωση τής "υ ­ πόσχεσης" που οδηγεί στήν αναδόμηση. Κατά τήν αποδομητική στιγμή τής τρέλας υπάρχει μιά παράδοξη σύνδεση εκστατικής χαράς καί απόλυτης απελπισίας, καί ακριβώς πάνω στή βάση αυτής τής βιωμένης ενότητας προβάλλουν ο ι λέξεις καί οι πράξεις τού τρελού λόγου {discourse). Η γλώσσα απο-ομαλοποιείται γιά νά εκφράσει επείγουσες αλήθειες που κανονικά δέν λέγονται καί που γιά τούς "κανονικούς" ανθρώπους, εί­ ναι ανομολόγητες. Έ τσ ι, χωρίς καμιά παρέμβαση, δημιουργείται ένας μεταμορφωμένος λόγος καί μιά μετα­ μορφωμένη ύπαρξη. Τό πρόβλημα είναι πώς θά μπορέ­ σει η μεταμορφωμένη αυτή ύπαρξη νά μπει μέσα σέ έναν μή μεταμορφωμένο κόσμο, γιατί η αναδιοργάνωση δέν γίνεται ποτέ πρός τό πεδίο τής κανονικότητας (normali­ t y ) αλλά πρός τό πεδίο τής πνευματικής υγείας (sanity). Πνευματική υγεία σημαίνει τή διατήρηση τών στοιχείων εκείνων τής προηγούμενης κανονικότητας — άν καί με­ ταμορφωμένα — που διευκολύνουν τήν επεξεργασία μιάς αυτο-αμυντικής στρατηγικής η οποία θά περιορίσει τήν παραφροσύνη (σημειώστε τή διαφορά μεταξύ παρα­ φροσύνης (craziness) καί τρέλας (madness)) τού κανονι­ κού κόσμου. Α λλά τά προβλήματα επιβίωσης τού πνευ­ ματικά υγειούς ατόμου είναι άπειρα. Αυτό που συμβαίνει συνήθως μέ τήν κοινωνικά ορα­

41

τή τρέλα είναι ότι προκαλεί ψυχιατρική παρέμβαση, μέ τήν ανάπτυξη δέ τής κοινοτικής ψυχιατρικής (αυτής τού τομέα) καί τή γενική αύξηση τής επιτήρησης τού πληθ υ ­ σμού αυτή η παρέμβαση καθίσταται όλο καί περισσότερο δυνατή. Αυτό που κατορθώνει η ψυχιατρική παρέμβαση είναι τό σπάσιμο τής παράδοξης ένωσης τής τρέλας' στήν αΡΧή Π χαρά καταστρέφεται από τή θεραπεία καί στή συ­ νέχεια ακολουθεί η εκμηδένιση τής απελπισίας, αφ ήνο­ ντας πίσω της τό "βέλτιστον" τών αποτελεσμάτων τής ψυχιατρικής: ένα άτομο-χωρίς-πρόσωπο. Τό χωρίς-πρόσωπο-άτομο μπορεί νά λειτουργήσει πρός όφελος τού συστήματος, εργαζόμενο πιθανόν σ' ένα υποβαθμισμένο επίπεδο εργασίας ή σάν μέρος τού υπο-πληθυσμού τών "διανοητικά ασθενών", είτε σ’ ένα νοσοκομείο, είτε στό "οικογενειακό άσυλο", έχοντας τό δικαίω μα νά παραμέ­ νει έξω, αλλά εν πάση περιπτώσει λειτουργώντας σάν "αρνητική ενίσχυση" τού ορισμού τής κανονικότητας που έχει καθιερώσει τό σύστημα καί, παράλληλα, τού συμφ έ­ ροντος που έχει τό σύστημα από τόν απεριόριστο έλεγχο τού πληθυσμού. Η επίτευξη τής παράδοξης ένωσης εκστατικής χαράς καί ολοκληρω τικής απελπισίας σέ μιά συνθετική στιγμή τής ύπαρξης, αποτελεί τήν προϋπόθεση τής μεταμόρφω­ σης. Πρόκειται γιά μιά αντίθεση στις νόρμες τής κοινω­ νικής "πραγματικότητας" κι αυτή η αντίθεση είναι μιά έκ­ φραση τών γενικών αντιθέσεων τής αστικής κοινωνίας. Τό παράδοξο είναι εγγενές στοιχείο κάθε δημιουργικό­ τητας’ δέν αποτελεί συνεπώς κάποια υποτιθέμενη "σ ύγ­ κρουση" που πρέπει νά "ξεπεραστεί", αλλά πραγματική κατάσταση τής ύπαρξης που πρέπει νά β ι ω θ ε ί μ έ ­ χ ρ ι τ έ λ ο υ ς . Ο τρελός/ποιητικός(13) λόγος στή γλώσσα είναι, τό βίωμα τού παράδοξου μέσω τού παρά­ δοξου. Ο μόνος άλλος δρόμος που υπάρχει είναι ο δρό­ μος τής υποταγής — μέ ένα κάποιο περιθώριο προσχημά­ των. Στήν ψυχιατριζόμενη τρέλα υπάρχει βέβαια πόνος, α λ λ ά α υ τ ό ς ο π ό ν ο ς ε π ι β ά λ λ ε τ α ι από τήν παρέμβαση τών διάφορων τεχνικών: τών τεχνικών τής οικογένειας, τών μικρο-τεχνικών τής υπεκφυγής καί τού αποκλεισμού, κι ακόμα τής πιό μεγάλης, τής πιό τεχνικά

42

τέλειας καί ιατρικά σεβαστής α π ’ όλες τις άλλες τεχνικές τού αποκλεισμού: τής ψυχιατρικής καί τών παρεπόμενων επαγγελματικών της κλάδων: ψυχολόγων, κοινω νικώ ν λειτουργών, νοσοκόμων κλπ. (άν καί υπάρχει ένα υπο­ λογίσιμο χάσμα ανάμεσα στήν ιατρική καί τήν μή-ιατρική εξουσία). Ανάμεσα όμως σ’ αυτό τόν κοινω νικά επιβαλ­ λόμενο πόνο καί στήν απελπισία που τήν διαλέγει κανείς μονάχος του, καί μάλιστα μέ χαρά, σάν πλαίσιο ζωής, υ­ πάρχει τεράστια διαφορά. Γνωρίζει κανείς ανθρώπους — καί σιγά-σιγά τούς αναγνωρίζει όλο καί πιό εύκολα — που έχουν ζήσει διακριτικά, χωρίς νά γίνουν καθόλου α­ ντιληπτοί από τήν κοινωνία, αυτή τήν τρέλα τής παράδο­ ξης ένωσης άκρας χαράς καί άκρας απελπισίας. Δέν είναι "γκουρ ού", οι γκουρού έχουν πολύ δρόμο νά διανύσουν (πρός τά έξω !), αλλά άνθρωποι που φέρνουν μέσα τους τό απόκρυφο πρόσωπο τού καθενός μας: τόν τρελό. Η τρέλα μας μπαίνει στόν προφορικό μας λόγο μόνο κατά τις σπάνιες εκείνες στιγμές που υποδηλώνουν μιά αλλα­ γή στόν τρόπο μέ τόν οποίο ζούμε τή ζωή μας. Κι αυτός ο τρόπος ύπαρξής μας σ ’ αυτό τόν κόσμο γίνεται, εντελώς κατά τύχη, καί δικαίω σή της. Αυτό που από ιστορική άποψη πρέπει νά γίνει στήν κοινωνία μας, είναι νά βγάλουμε τήν τρέλα έξω από κάθε κλινικό πλαίσιο — τό οποίο δέν έχει άλλη λειτουργία ε­ κτός από τήν καταστολή καί τόν κοινω νικό έλεγχο — καί νά τής δώσουμε τή θέση που τής ανήκει μέσα σ’ έναν κό­ σμο καθολικής δημιουργικότητας. Αυτό όμως προϋποθέ­ τει πολιτική δράση. Η διανοητική ασθένεια καί η ψ υχια­ τρική δέν έχουν καμιά θέση σέ μιά γνήσια σοσιαλιστική κοινωνία. Δέν είναι τόσο μιά ορισμένη αναλογία, όσο μιά συγκεκριμένη λογική που συνδέει τόν αγώνα τού κάθε α­ τόμου ενάντια στήν αλλοτρίωση μέ τόν αγώνα κάθε καταπιεζόμενης ομάδας, έθνους ή τάξης, προκειμένου νά επι­ τευχθεί η πλήρης έκφραση τής ελευθερίας καί τής αυτο­ νομίας μας. Ακολουθώντας τήν αναπόφευκτα πλάγια (devious) λογική αυτού τού βιβλίου, θά προχωρήσουμε σέ μιά επα­ νεξέταση τού τί έχουμε πραγματικά ανάγκη καί τού ποιά είναι η φύση τής συλλογικής εμπειρίας, πριν δούμε τί έ­ χει γίνει μέχρι τώρα καί τί πρέπει νά γίνει.

43

Μπορεί κανείς ωστόσο από τώρα, προεξοφλώντας μιά από τις τελευταίες γραμμές αυτών τών σελίδων, νά πει μέ τή δική τους γλώσσα ότι η λέξη τρέλα δέν έχει μέλλον. Ούτε η τρέλα.

44

2

Ό π ο ιο ς αφήνεται νά ξελογιαστεί από τήν ευτυχία, καταλήγει νά παντρεύεται τήν καταστροφή. Ντ.Κ.

ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΡΙΖΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ;

Μιά πολύ τής μόδας ακαδημαϊκή άσκηση στήν εποχή μας είναι νά γίνεται κανείς εμπειρογνώμων στις ανθρώπινες α­ νάγκες. Οι άνθρωποι "έχουν" ανάγκες καί ο ι υποτιθέμε­ νες αυτές ανάγκες έχουν "απαντήσεις" που μπορούν νά "δοθούν" από μιά π ο ικιλία ειδικών: οικονομολόγους, κοι­ νωνιολόγους, ψυχολόγους, ψυχίατρους, εκπαιδευτικούς, αρχιτέκτονες, πολεοδόμους καί πάει λέγοντας. Βρίσκου­ με λοιπόν στήν αστική κοινωνία τήν ανάπτυξη μιάς τ εχ ν ο λ ο γ ί α ς τ ώ ν α ν α γ κ ώ ν : οι τεχνικοί επινοούν τις ανάγκες που "έχουν" οι άνθρωποι γιά νά γίνουν οι ί­ διοι θεράποντες αυτών τών "αναγκώ ν". Ό π ω ς έλεγε ο Σάρτρ, ο επιστημονικός τεχνικός γίνεται διανοούμενος από τή στιγμή που αρχίζει νά έχει επίγνωση τών κοινω νι­ κών επιπτώσεων τής δραστηριότητάς του (π.χ. από τή στιγμή που οι τεχνικοί που βοηθούν στήν κατασκευή τών ατομικών όπλω ν γίνονται επιστήμονες — δηλ. υπεύθυνα ανθρώπινα όντα που δίνουν λόγο γιά τις πράξεις τους, που δίνουν λόγο πρώτα α π ’ όλα σ τ ό ν ε α υ τ ό τ ο υ ς , πράγμα που αποτελεί πρω ταρχικό σημείο αφετηρίας). Ό σ ο ν αφορά τώρα τό θέμα τής "υπευθυνότητας": στήν καπιταλιστική κοινωνία υπάρχει μιά μοραλιστική προστακτική που σού λέει "νά πετύχεις", νά γίνεις ο ικο­

45

νομικά ανεξάρτητος, νά φροντίζεις τήν οικογένειά σου κ.ο.κ. Ά ν δέν τό κάνεις αυτό είσαι αξιοκατάκριτος καί πρέπει νά νιώθεις ένοχος. Η περίεργη αυτή υποτακτικότητα προβάλλεται σάν "αυτονομία", αλλά στήν πραγματι­ κότητα είναι τό άκρως αντίθετό της, μιά που η αυτονομία εκφράζεται σάν αντίθεση στό εκμεταλλευτικό σύστημα καί αρνιέται τή διαδικασία κατασκευής ενόχων. Μιά τέ­ τοια αυτονομία είναι επαναστατική καί ανατρεπτική: λέει τήν αλήθεια. Από κεί καί πέρα, η μόνη οδηγητική γραμμή που μάς μένει ν’ ακολουθήσουμε είναι ότι λέγοντας τήν αλήθεια δέν πρόκειται νά μάς συμβεί "τό χειρότερο", άν καί είναι αρκετά πιθανό νά συναντήσουμε δυσκολίες. Στήν καπιταλιστική κοινωνία, ο ταμίας είναι ένας άνθρω­ πος που μετράει χρήματα. Έ , λοιπόν, μέ μιά μεταφορική έννοια, δέν μπορεί κανείς νά "μετράει" τήν αλήθεια αλλά μόνο νά τή λέει. Μιλώντας γιά ριζικές ανάγκες βρισκόμαστε μπροστά σέ δύο ειδών θέματα: τό φ ιλο σ ο φ ικό θέμα που αφορά τή δόμηση όχι μονάχα τής έννοιας αλλά καί τής βιωμένης πραγματικότητας τής ανάγκης, καί τό θέμα τής επα­ ναστατικής ηθικής, που αντιτίθεται στήν ψευδο-επαναστατική η θ ικο λογ ία (1 ) που κυριαρχεί στά περισσότερα κινήματα τής αριστερός στις χώρες τού "πραγματωμένου" σοσιαλισμού (π.χ. Ανατολική Ευρώπη) καί στις χ ώ ­ ρες που βαδίζουν πρός τήν "πραγμάτω σή" του (Δυτική Ευρώπη). Η επαναστατική ηθική στηρίζεται στό εμπειρι­ κό πλαίσιο μιάς επανανακάλυψης τού μίσους (σάν μορ­ φής που συμπυκνώνει τή συνειδητοποίηση τής καταπίε­ σης) που ξεπερνάει τό επίπεδο τού προσωπικού. Τό νά μισείς ένα συγκεκριμένο πρόσωπο αποτελεί, εκτός τών άλλω ν, σπατάλη ενέργειας καί χρόνου, πρόκειται δέ γιά ένα φαινόμενο που μόνο μέσα στό αστικό οικογενειακό σχήμα μπορεί νά υπάρξει. Δέν υπάρχει κ α ν έ ν α ς που ν' αξίζει τό μίσος, κανένας που ν ’ αξίζει νά είναι "ε ­ χθρός". Τό μόνο που μπορεί νά μισεί κανείς είναι τό σύ­ στημα που στήν ουσία δέν είναι κ α ν έ ν α ς . Τό σύστη­ μα όμως αυτό ενσαρκώνεται πάντα γιά μάς στό πρόσωπο τού ιδιοκτήτη που έρχεται νά μάς ζητήσει τό νοίκι, στά ρούχα που φοράει καί στήν πηγή α π ’ όπου προέρχονται, στό αυτοκίνητο που οδηγεί ή μέσα στό οποίο τόν μεταφέ­

46

ρουν καί πάει λέγοντας. 0 αστός είναι τελικά ορατός. Οι πηγές τής επαναστατικής ηθικής θά πρέπει ν' ανα­ ζητηθούν στά συγκλίνοντα ρεύματα τού 19ου αιώνα: καταρχήν στόν Μάρξ καί στή συνέχεια στό Νίτσε. Ο Μάρξ έ­ μαθε τί σημαίνει χρήμα καί κατόπιν διδάχτηκε πώς νά τό μισεί, πώς νά μισεί τήν αγορά τού χρηματιστηρίου αξιών καί συνεπώς όλο τό σύστημα που εκφράζει αυτή τήν α­ θλιότητα (degradation) — σύστημα που αντανακλά όχι τήν "πα θολογία" (Έ ρ ιχ Φρόμ) αλλά τήν "πτώ χευση" τού φ υ ­ σιολογικού (Κ. Μάρξ). Ο Νίτσε εξέφρασε κυρίως τό δεύ­ τερο θέμα — τό θέμα τής πτώχευσης — μ’ έναν αφοριστι­ κό ποιητικό τρόπο που δέν βρήκε μεγάλη απήχηση στήν εποχή του, όπως άλλωστε καί στή δική μας. Δείχνοντας τό δρόμο μ ' έναν τρόπο ποιητικό, άν καί χωρίς νά μάς ε­ φ οδιάζει μέ τά αναλυτικά εργαλεία μέ τά οποία ο Μάρξ μάς είχε ήδη εξοπλίσει, ο Νίτσε βύθισε τό χειρουργικό του νυστέρι στό πιό κρίσιμο σημείο τού αποστήματος τής ευρωπαϊκής κοινωνίας τού 19ου αιώνα. Τό όραμά του τόν οδήγησε στήν τρέλα (σύμφωνα μέ τήν κοινωνία, εννοεί­ ται), γιατί η σύλληψ ή του "θέληση γιά δύναμη" σήμαινε ότι ο καθένας μας έχει τή δυνατότητα νά διαλέξει τις δι­ κές του αξίες ενάντια στό σύστημα — τό ιουδαιο-χριστιανικό σύστημα. Ο Νίτσε είδε τήν πρωταρχική χριστιανική αυτοκτονία (τή Σταύρωση), τό πρωταρχικό " Ί δ ε ο άν­ θρωπος", σάν τήν αφετηρία πρώτα τής φεουδαρχικής καί κατόπιν τής καπιταλιστικής δουλείας (άν καί χωρίς νά χρησιμοποιήσει τις κατηγορίες τής πολιτικής οικονο­ μίας). Η λύση που έδωσε στό πρόβλημα ήταν νά γράψει τό δικό του " Ί δ ε ο Ά ν θ ρ ω π ο ς ", εύθραυστο μέν αλλά δ ι­ καιωμένο σήμερα όσον αφορά τό όραμά του γιά μιά ε­ λευθερία που αντιμάχεται όλες τις δυνάμεις τού ετεροκαθορισμού που στρέφονται εναντίον μας — μιά δύναμη κι αυτή που βρίσκει πρόσκαιρη διέξοδο σ ' ένα χώρο όπου μπορεί νά ζεί καί ν ’ αναπνέει. Α λλά ο Νίτσε πίστευε επί­ σης πως τό μόνο πράγμα που απομένει σέ όλους μας είναι νά διακηρύξουμε τό δικό μας " Ί δ ε ο Ά νθ ρ ω π ο ς ". Ο Κάρλ Μάρξ έκανε κάτι πιό περίπλοκο, αλλά ταυτόχρονα καί κάτι ίσως πιό απλό. Η συχνά βαθιά πολυπλοκότητα τής σκέψης του ξεκινούσε από μιά εσωτερική αναγκαιό­ τητα, καί δέν είναι σίγουρα τυχαίο που τά Grundisse δέν

47

δημοσιεύτηκαν στά γερμανικά, παρόλο που υπήρχαν γιά πολύ καιρό στά αρχεία τής Μόσχας, μέχρι τό 1939. Επί­ σης τά Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά κ α ί φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά χ ε ι ­ ρ ό γ ρ α φ α τ ο ύ 1 8 4 4 δημοσιεύτηκαν γιά πρώτη φορά, σέ μιά εξαιρετικά παραποιημένη μορφή, τό 1932, — καί κατόπιν πιό προσεχτικά τό 1935 — δηλ. πολύ μετά τή Ρώσικη Επανάσταση που είχε κάνει ο Λένιν. Δέν μπορεί κανείς πλέον νά ε ί ν α ι "μαρξιστής", ό­ πως δέν μπορεί νά είναι "σχιζοφρενής" ή "αντι-ψυχίατρος". Ο Μάρξ, πρός τό τέλος τής ζωής του, συνήθιζε νά λέει ότι ο ίδιος τουλάχιστον δέν ήταν μαρξιστής. Είναι π ι­ θανό ωστόσο νά καταντήσει κανείς ή νά επιζητεί διαρκώς νά γίνει η απατηλή ύπαρξη μιάς ταυτότητας-αντικείμενο, που καθορίζεται από κάποια σύνολα ρόλων-λειτουργιών, η οποία ονομάζεται, άς πούμε, "καπιταλιστής" ή "ψ υ χ ία ­ τρος" — μιά παρηγορητική ψευδαίσθηση που επικαλύπτει τήν ανθρώπινη ύπαρξη καί, κατά συνέπεια, τήν κάνει νά λειτουργεί καταστροφικά γιά τόν κόσμο. Έ τσι, οι μαρξι­ στές, οι αντι-ψυχίατροι καί οι σχιζοφρενείς δέν υπάρ­ χουν, ενώ οι καπιταλιστές, οι ψ υχολόγοι καί οι ψ υχία­ τροι εξακολουθούν δυστυχώς νά υπάρχουν. Εκείνο που υπάρχει ακόμα είναι μιά ορισμένη μορφή δραστηριότη­ τας: η μαρξιστική ανάλυση τής κοινωνίας που μάς είναι απαραίτητη γιά νά καταλάβουμε τόν τρόπο τής εισόδου μας στό κοινω νικό πλαίσιο. Αυτή η ανάλυση είναι απλώς ένα μεθοδολογικό εργαλείο που βασίζεται σέ μιά πρω τό­ τυπη καί συγκεκριμένη κατανόηση τής ανθρώπινης αλ­ λοτρίωσης καί περιφρονεί τις προσπάθειες τών στενό­ μυαλων "μαρξιστώ ν" νά τήν μετατρέψουν σέ μιά δογμα­ τική θρησκεία, πράγμα που θ ' αποτελούσε απλώς ένα α­ κόμα αστικό φετίχ. *

Προκειμένου νά μιλήσουμε γιά τις ριζικές ανάγκες, υπάρ­ χει καταρχήν μιά μεθοδολογική αναγκαιότητα νά ορίσου­ με τί σημαίνει, π.χ., νά μιλάμε γιά αντι-ορισμό καί αντι-ταξινόμηση. Ο αντι-ορισμός δέν είναι ένας τρόπος στερεο­ ποίησης μιάς κινούμενης, ρευστής οντότητας, αλλά έ­ νας τρόπος ανοίγματος τής διαδικασίας τού ορισμού

48

(definiendum ) - γιά ό,τι πρόκειται καί πρέπει νά ορι­ στεί — σέ μιά πραγματικότητα που ποτέ νά μήν τό φ υ λ α ­ κίζει ή νά τό στερεοποιεί. Αντι-ταξινόμηση σημαίνει ανα­ ζήτηση καί διαπίστωση υπαρχουσών διαφορώ ν που έρ­ χονται σέ αντίθεση μέ τό κλείσιμο τών οντοτήτων σέ κου­ τιά καί ιεραρχίες κουτιών. Η αντι-ταξινόμηση βλέπει ορι­ σμένα ανθρώπινα φαινόμενα νά βιώνονται σάν νά 'ναι κλεισμένα μέσα σέ απατηλά κουτιά καί θεωρεί πολύ ση­ μαντικό νά δούμε πέρα απ' αυτή τήν απατηλότητα, γιατί στήν πραγματικότητα τά κουτιά είναι ανοιχτά από τή μιά τους άκρη(2). Ο σκοπός τής αντι-ταξινόμησης είναι μιά σαφής καί ευέλικτη δράση που αντιτίθεται στόν έλεγχο, όπως αυτός εμφανίζεται στά περισσότερα ταξινομητικά συστήματα. Αντι-ταξινόμηση σημαίνει νά βλέπεις τις δια­ φορές καί όχι νά επιβάλλεις διαφορές στά φαινόμενα τής ζωής. Σημαίνει επίσης νά βλέπεις τήν κίνηση έξω από κάθε περιορισμό — αυτό είναι τό "αντί" τής αντι-ταξινόμησης. Οφείλουμε καταρχήν ν' απαλλαγούμε από τήν πλάνη ορισμένων ιδεών σχετικά μέ τήν ταξινόμηση τών αναγκών σέ "βασικές" καί σέ "δευτερεύουσες": σ' εκείνες δηλαδή που θεωρούνται πρωταρχικές γιά τή ζωή καί σ' εκείνες που απλώς μάς είναι πολύ επιθυμητές. Τέτοιος δια χω ρ ι­ σμός όμως δέν είναι δυνατό νά υπάρξει, ό χι μονάχα στήν αναπτυγμένη καπιταλιστική κοινωνία αλλά καί σ’ ο λό­ κληρο τόν κόσμο, γιατί οι ανάγκες που θεωρούνται δευ­ τερεύουσες είναι γιά μάς τόσο ζωτικές όσο κι ο αέρας που αναπνέουμε. Ά ς μιλήσουμε καταρχήν γιά τις ανάγκες τού έ χ ε ι ν — ανάγκες που εξαρτώνται από τή φύση καί τή διαμόρ­ φωση τής κοινωνίας μας, ανάγκες ποσοτικές, ανάγκες που είναι διαδικασία καί παθητικότητα, ανάγκες που εκ­ φράζονται μέ τήν άρνηση εκείνου που προβάλλει σάν έ λ ­ λειψ η (δέν έχουμε ό,τι δέν είναι μπροστά μας γιά νά τό πιάσουμε), ανάγκες που εκφράζονται σάν απλή άρνηση αλλά που θεωρούνται λαθεμένα σάν μιά διαδικασία [process) που αντικειμενοποιεί τόν εαυτό της. Κάτω απ' αυτή τήν κατηγορία υπάγονται ένα σωρό πράγματα που — όντας κι εμείς οι ίδιοι έλλειψη — τά βιώνουμε σάν έλ­ λειψ η: η ανάγκη γιά τροφή, στέγη καί ζεστασιά, οι ανά-

49

γκες γιά απόλαυση που κόβονται σέ κομμάτια καί που εκφράζονται κατά κάποιο τρόπο σάν όροι γιά τή διατή­ ρηση τής σωματικής ενέργειας. Μπορούμε νά μιλήσουμε λογουχάρη γιά τις φυσιολογικές εκκρίσεις: γιά τήν ανα­ παραγωγική σεξουαλικότητα, τό νά κάνεις πολλά παιδιά (τό "νάχεις παιδιά") γιά τό σύστημα, μέ τόν αυνανισμό ε­ νός πέους μέσα σέ κάποιο αιδοίο. Υπάρχουν επίσης οι α­ νάγκες αφόδευσης (τό νά κάνεις "ένα καλό χέσ ιμ ο"), ού­ ρησης, εμετού, ιδρώτα καί, τελικά, αποτοξίνωσης τού σώματος. Μιά αντι-ταξινόμηση, σάν ευρετική(3) άσκηση, θά πρέπει κατά κανόνα νά είναι ευπρόσβλητη καί όχι στεγα­ νή. Τό παιχνίδι, σάν ποσοτική μυϊκή άσκηση, συνεπάγεται μιά ποιοτική αλλαγή πρός τή δημιουργική διαφ οροποίη­ ση. Οι "παθητικές" φυσιολογικές διαδικασίες μπορούν νά βιωθούν ενεργητικά. Τό φαγητό γιά επιβίωση καί σωμα­ τική υγεία διαφοροποιείται ποιοτικά όχι μόνο σέ λ a u t e c u i s i n e (υψηλή μαγειρική) αλλά σέ κάτι περισσότε­ ρο: όταν συνειδητοποιήσουμε πλήρως τήν αλήθεια τού παλιού γερμανικού γνωμικού M a n i s t w a s m a n i s s t (ο άνθρωπος είναι αυτό που τρώει) δέ γινόμαστε απλώς αυτό που τρώμε, όσον αφορά τό πνεύμα καί τό σώμα μας, αλλά, κάτω από τις σημερινές συνθήκες, θά ή­ ταν πιό αληθινό νά πούμε ότι τ ρ ω γ ό μ α σ τ ε α π ' α υ τ ό π ο υ τ ρ ώ μ ε . Κι αυτό ισχύει γιά ό λ α τά πράγματα που ρίχνουμε μέσα μας, δηλ. ό χι μονάχα γιά τά βίομηχανοποιημένα ζωϊκά προϊόντα αλλά καί γιά κείνα που εισδύουν μέσα απ' τό δέρμα καί όλες μας τις οπές (άς θυμηθούμε π.χ. τις εύγλωττες εικόνες τού Γκόμπροβιτς γιά "βιασμό από τ' αυτιά"), καθώς καί μέσα από τούς μεταφορικούς μας πρωκτούς: τήν αποβλάκωση καί τό κ ο υ κ ο ύ λ ω μ ά μ α ς από τήν Παιδεία "μας", τά μέσα μαζικής ενημέρωσης, τή "λ α ϊκ ή " κι επαγγελματική ψ υ­ χολογία, καί πάει λέγοντας. Κατά δεύτερο λόγο, μετά από τις ανάγκες τού νά έ­ χεις, υπάρχουν οι ανάγκες τού ν ά - δ ρ ά ς - γ ι ά - ν ά ε ί σ α ι - δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ό ς(4), δηλ. η άρνηση τής άρ­ νησης σάν πέρασμα σέ έναν άλλο τρόπο ζωής. Τό επίπεδο αυτών τών αναγκών γιά δράση είναι ποιοτικό. Η βάση του είναι υλική, καί τό κίνητρό του (η κινητήρια δύναμη

50

μέσα στόν κόσμο) είναι η απόκτηση συνείδησης γιά τό ά­ τομο σέ σχέση μέ όλη τήν κοινωνία. Θά μπορούσε κανείς νά καθορίσει αυτές τις ανάγκες: είναι η ανάγκη νά παίρ­ νουμε πρωτοβουλίες, η ανάγκη νΤ αρχίζουμε κάτι κα ι­ νούργιο, η ανάγκη ν’ αλλάζουμε κάτι στό εξωτερικό πλαίσιο τού κόσμου (στήν κοινωνία) σέ παράλληλη σχέ­ ση μέ τήν ατομική μας διαφοροποίηση, η ανάγκη γιά αυ­ θόρμητη έκφραση που νά μήν ξεκινάει από τήν αναζήτη­ ση μέσων γιά προσωπική ασφάλεια. Σ ' αυτό τό επίπεδο βασικής ανάγκης βρίσκουμε πάντα μιά εκμηδένιση, μιά κατάργηση τών αλλοτριω τικώ ν μορφών ύπαρξης που μάς έχουν επιβληθεί. Ο οργασμός είναι ένας από τούς σπά­ νιους αλλά αδιάκοπα πιθανούς τρόπους επίτευξης αυτής τής εκμηδένισης. Η τρέλα είναι ένας άλλος’ ό χι όμως σάν ένα είδος τραγικής προσωπικής δοκιμασίας, αλλά σάν μιά ανανέωση τού εαυτού μ' έναν τρόπο που νά σπάζει όλους τούς ψυχαναγκαστικούς κανόνες γιά τό π ώ ς πρέπει νά είμαστε καί ταυτόχρονα νά μή βλάπτει κανένα' η τρέλα σάν αποδόμηση(5) τού εαυτού μέ τήν εξυπονοούμενη υ­ πόσχεση επιστροφής σ' έναν κόσμο πιό ο λικά πραγματωμένο. Υπάρχει επίσης η ριζική ανάγκη γιά απόχτηση συνεί­ δησης τού ίδιου τού θανάτου μας. Δέν είναι σωστή η άπο­ ψη τού Βενιαμίν Φ ρανγκλίνου ότι ο άνθρωπος είναι τό ζώο που χρησιμοποιεί εργαλεία. Αυτό συμβαίνει πράγμα­ τι, αλλά τό πρω ταρχικό ιστορικό γεγονός είναι ότι τ' αν­ θρώπινα όντα είναι τά μόνα ζώα που έχουν τήν ικανότητα νά σκέφτονται τό θάνατο. Πέρα άλλωστε από τήν αφετη­ ρία τής ατομικής ιδιοκτησίας μέ τόν καταμερισμό τής ερ­ γασίας καί τήν εμφάνιση τής αξίας χρήσης, υπάρχει η ε­ μπειρική αφετηρία τής ατομικής ιδιοκτησίας σέ σχέση μέ τόν τρόμο τού θανάτου καί η ανάγκη τού ανθρώπου νά διαιω νίσει τόν εαυτό του μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο — μάταιο αναπόφευκτα καί άχρηστο. Σέ σχέση μέ τήν τε­ λευταία αυτή ψευδή ανάγκη, βλέπουμε νά προβάλλει η επιτακτική επαναστατική ανάγκη γιά αποδραματοποίηση τού θανάτου, γιατί ο θάνατος ποτέ δέν έρχεται στό μυαλό μας μέ τήν αληθινή του μορφή, ποτέ δέν τόν συλλαμβά­ νουμε σάν δ ικό μας ατομικό θάνατο, αλλά τόν αρνούμαστε μέσα από τούς μηχανισμούς τής ατομικής ιδιοκτη-

51

Διάγραμμα

τών αν αγκ ών

>ΤΟΥ ΝΑ Ε Χ Ε ΙΣ (Εξαρτημένες

Τροφ ή Στέγη

Ποσοτικές

Σωματικές εκκρίσεις (αφόδευση, ούρηση, ιδρώτας, εμετός — αποτοξινώσεις).

Φ υσιολογικότητα Λ ο γ ική τής κατάφασηςάρνησης) ΑΝΑΓΚΕΣ

Π α ιχνίδι (σάν μυϊκή άσκηση). Α ναπαραγω γική Σ εξουαλικότητα Επικοινω νία

(απροκάλυπτες

ή μεταμφιε­

σμένες διαταγές). Ιδιοκτησία (κοινω νική ιδιοκτησία που μετατρέπεται σέ ιδιω τική σάν τεχνητή ανά­ γκη). • Τ Ο Υ Ν Α Δ Ρ Α Σ — Γ ΙΑ — ΝΑ -Ε ΙΣ Α Ι (διαφορετικός) (Ριζικές Ανάγκες

Α τομική έκφραση — μέ τή δημιουργία α­

Αυτονομία

ξιώ ν ενάντια στις επιβεβλημένες αξίες:

Ποιοτική διαφοροποίηση

μετατροπή δημιουργικού π α ιχνιδ ιο ύ καί συγχώνευση πα ιχνιδιού κα ί εργασίας σέ μή αλλοτριω μένη δουλειά. Σχέσεις (όχι πιεστική επικοινω νία).

Λ ο γ ική τής Υπέρβασης —

σεβασμός τού δικαιώ ματος τού άλλου νά λέει " Ό χ ι ! "

α ποδόμηση/

διαμόρφ ω ση σιω πώ ν —

αναδόμηση —

— νά συντηρείς τόν εαυτό σου καί νά ερ­

Ά ρ ν η σ η τής Ά ρ νη σ η ς )

αυτοδιεύθυνση

γάζεσαι μέ τούς άλλους. Τρέλα(6) Ο ργασμική Σεξουαλικότητα Επαν-οικειοποίηση τού Θανάτου (σάν τή μόνη τελικά "ατομική ιδιοκτησία ") καί Απο-δραματοποίηση τού Θανάτου.

σίας, τής κληρονομιάς, τής βίας, τού φόνου καί τών πε­ ρισσότερων από τούς τύπους αυτοκτονίας. Νομίζω πως σέ τελική ανάλυση ο φόβος μας γιά τό θάνατο είναι ο φ ό β ο ς π ο υ ξ ε κ ι ν ά ε ι από τήν α ν ι κ α ν ό ­ τ η τ ά μ α ς ν ά π ε θ ά ν ο υ μ ε , διότι, στό μοριακό καί

52

υποατομικό επίπεδο, μέσα καί στήν πιό ελάχιστη α π ό κλι­ ση τής τροχιάς ενός ηλεκτρονίου, υπάρχει κάτι που μένει στόν κόσμο από τά κουφάρια μας, υπάρχει μιά εγγραφή τής ιστορίας μας όχι μονάχα στή μνήμη τών ανθρώπων που αγαπήσαμε, αλλά καί στόν τρόπο που χρησιμοποιή­ σαμε τά σώματά μας. Καί δέν εγγράφεται μόνο η ιστορία καί η προϊστορία μας αλλά κι εκείνη τού σύμπαντος. Υπάρχει ακόμα η πολύ καταπιεσμένη μέσα στόν κα­ θένα μας ανάγκη νά σωπαίνουμε. Ό χ ι όμως αναγκαστι­ κά, όπως συχνά είμαστε υποχρεωμένοι νά κάνουμε, αλ­ λά από μιά εσωτερική ανάγκη νά δημιουργούμε απόλυ­ τες σιωπές στόν προφ ορικό καί γραπτό λόγο, μιά που άλλωστε δέν έχουμε ανάγκη παρά ελάχιστα πράγματα νά πούμε στή ζωή μας. Η δημιουργία όμως απόλυτης σ ιω ­ πής προϋποθέτει δουλειά’ ό χι όμως ποσοτικής μορφής, δηλ. σάν μετρήσιμη δύναμη που έχει ένα μετρήσιμο απο­ τέλεσμα, αλλά σάν δουλειά ποιοτική μέ ποιοτικό αποτέ­ λεσμα: τή ριζική αλλαγή τού τρόπου που ζούμε όχι μ έσ α στόν κόσμο, αλλά τόν τρόπο που βιώνουμε τ ό ν κ ό σ μ ο , γιατί δέν υπάρχει άλλος κόσμος από τόν κό­ σμο που ζούμε: μιά αλλαγή που μάς κάνει νά ζούμε κάτω απ’ τό φώς καί όχι κάτω απ' τόν "τά φ ο " τού θανάτου μας. Αυτό σημαίνει μιά μή πιεστική σχέση μεταξύ τών αν­ θρώπων, διαφορετική από τή λίγο-πολύ καλυμμένη υ­ ποχρεωτική ή απαιτητική σχέση τού μεγαλύτερου μέρους τής καθημερινής επικοινωνίας. *

Γ ιά τόν Πλάτωνα τού Σ υ μ π ο σ ί ο υ , ο Έ ρω ς αποτελεί μιά αέναη προσδοκία που βιώνεται σάν ανάγκη γιά π λη ­ ρότητα, γιατί ο έρως έχει τή φύση τής μητέρας καί είναι παντρεμένος μέ τήν ανάγκη. Υπάρχει πάντα ένα σιωπηρό οικογενειακό πλαίσιο στόν Πλάτωνα. Γ ιά τόν Αριστοτέλη, υπάρχουν άμεσες ανάγκες που ικανοποιούνται μέσα στήν οικογενειακή ζωή σέ όλες τις υλικές εκδοχές της, αλλά καί ανάγκες που είναι απαραίτητες γιά τή λειτουργία τού Κράτους σέ σφαίρες όπως η τέχνη, η επιστήμη, η οικονο­ μία, τό εμπόριο κ.ο.κ. Γιά τόν άγιο Αυγουστίνο, τό θέμα τών ανθρώπινων αναγκών τοποθετείται στόν Παράδεισο,

53

όπου, μέσα σέ μιά τέλεια Ενότητα, ένα είδος υποτιθέμε­ νου κομμουνισμού, οι άνθρωποι δέν θά έχουν πιά καθό­ λου ανάγκες, μιά που οι ανάγκες πριν από τόν Παράδει­ σο δέν είναι παρά τιμωρία γιά τό προπατορικό αμάρτη­ μα. Ο Κίρκεγκαρντ μιλάει γιά τήν αντιστοιχία αναγκών καί στέρησης καί θεωρεί τήν υπέρτατη φτώχεια σάν υ­ πέρτατο πλούτο, πράγμα που επιδέχεται σέ μεγάλο βαθ­ μό αντιδραστικές ερμηνείες. Η σκέψη τού Κίρκεγκαρντ αναφέρεται σχεδόν πάντα σέ εξαιρετικούς ανθρώπους, όπως λ.χ. ισχυρίζεται ότι τό πιό ανώτερο πράγμα που μπορεί νά πει κανείς γιά έναν ποιητή ή ένα ρήτορα είναι πως έχει τήν α ν ά γ κ η νά μιλήσει. Έ τσι, γιά τόν Κίρκεγκαρντ η ανάγκη τελικά γίνεται αξία. Γιά τόν Ά ντα μ Σμίθ καί τόν Ρικάρντο, που έγραψαν σχεδόν τήν ίδια εποχή ή λίγο πιό πριν, η ανάγκη τελικά δέν είναι παρά ανάγκη γιά μεγιστοποίηση κέρδους — υποτίθεται καί στήν πιό πλατιά του εκδοχή. Ά ς ξαναγυρίσουμε όμως γιά λίγο στόν Κάρλ Μάρξ όπου η ανάγκη εκφράζει τή διαλεκτική σχέση ανθρώπου-φύσης μέ τή μεσολάβηση τής εργασίας. Πάνω απ' όλα όμως, γιά τόν Μάρξ, οι ανάγκες σημαίνουν όλα εκεί­ να που πρέπει νά κάνει κανείς μέ τήν εργασία, προκειμένου νά επιτευχθεί η ολοκλήρω ση τού ανθρώπινου όντος, καί όλα εκείνα που έχει βιώσει από εσωτερική αναγκαιό­ τητα σάν ανάγκη. Η ανάγκη γιά τόν Μάρξ δέν αφορά π ο ­ τέ απλώς τήν παραγωγή "πιό ορθολογικώ ν" αγαθών γιά τήν αγορά, αλλά μάλλον τήν αυτο-ολοκλήρωση. Α π ' όλες τις απόπειρες "ξανα-διαβάσματος" τού Μάρξ (άν καί πιθανόν δέν μπαίνει θέμα ξαναδιαβάσματος αλλά απλώς δ ι α β ά σ μ α τ ο ς ) , η πιό ενδιαφέρουσα ί­ σως είναι εκείνη τής Αγνής Χέλλερ, όπως εκφράστηκε στό βιβλίο της Η θ ε ω ρ ί α τ ώ ν α ν α γ κ ώ ν σ τ ό ν Μ ά ρ ξ(7). Μετά τις αλλεπάλληλες εξεγέρσεις, αμφ ισβη­ τήσεις, ακόμα καί τά καινούργια επαναστατικά κινήματα στή Δ υτική όσο καί στήν Α νατολική Ευρώπη τό 1968-9, η Χέλλερ ξαναγυρίζει σέ ορισμένα θέματα μέ τά οποία δέν είχε επαρκώς ασχοληθεί ο Λούκατς, "πατέρας" τής Σχολής τής Βουδαπέστης όπου ανήκε καί η ίδια. Η Χ έλ­ λερ κατάλαβε ότι στό Ι σ τ ο ρ ί α κ α ί τ α ξ ι κ ή σ υ ­

54

ν ε ί δ η σ η ο Αούκατς ήταν υπερβολικά εξαρτημένος αιιό ορισμένες ιστορικά καθορισμένες καί περιορισμένες οιιγμές τής λενινιστικής σκέψης. Ξεκινώντας από κεί, ξαναγυρίζει κυρίως σέ μιά αντίληψη γιά τις ριζικές ανάγκες που είχε εκφράσει ο Μάρξ στά Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά κ α ί φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά χ ε ι ρ ό γ ρ α φ α τ ο ύ 1 8 4 4, στή Γ ε ρ μ α ν ι κ ή Ι δ ε ο λ ο γ ί α , στά Grundrisse καί σέ ορισμένα μέρη τού Κ ε φ α λ α ί ο υ . Στά Ο ι κ ο ν ο μ ι ­ κ ά κ α ί φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά χ ε ι ρ ό γ ρ α φ α , ο Μάρξ αναφέρεται στόν πλούτο τών ανθρώπινων αναγκών που αντιστοιχούν στό επίπεδο τής κομμουνιστικής κοινωνίας καί αντιπροσωπεύουν μιά ολική αντιστροφή τής καπιτα­ λιστικής αναγωγής τών αναγκών σέ ανάγκες τού "έχειν". Ά ν σπρώξουμε τή λογική τού καπιταλισμού στά ακρότατα όριά της, ο εργάτης που εξ ορισμού δέν μπορεί νά έχει τίποτα, δέν μπορεί νά έχει καί ανάγκες. Η Χέλλερ βρίσκει στόν Μάρξ — πράγμα που είναι συ­ ζητήσιμο — δυό αντιφατικές θεωρίες. Από τή μιά πλευρά, όπως στόν Χέγγελ, η άρνηση τής άρνησης είναι ένας νό­ μος φυσικός καί αναγκαίος, καί η πτώση τού καπιταλι­ σμού θά έρθει φυσικά ακολουθώντας μιά μυστηριώδη κί­ νηση τής Ιστορίας. Από τήν άλλη, η Ιστορία κινείται μόνο διαμέσου τής πράξης, δηλαδή μέ τόν επαναστατικό αγώ ­ να ενός συλλογικού υποκειμένου (τής εργατικής τάξης), που ξεκινάει από τις ριζικές ανάγκες καί αποτελεί εγγύη­ ση γιά τό πέρασμα σέ μιά μελλοντική κοινωνία. Προσπά­ θησα ν' αναπτύξω τις εμφανείς αυτές αντιφάσεις στόν Μάρξ μέ τούς όρους που έθεσα παραπάνω μιλώντας γιά τις ανάγκες τού νά έχεις καί τις ανάγκες τού νά δράς, καί διευκρίνησα ότι μόνο οι τελευταίεφαποτελούν αυτόνομες ανάγκες. Η Αγνή Χέλλερ αποβλήθηκε από τήν Ακαδημία Επιστημών τής Ουγγαρίας γιά μιά θεμελιακή παρέκκλιση: επιχείρησε, μέσα απ’ τό ίδιο τό σύστημα τού "υπαρκτού σοσιαλισμού", ν’ αντιπαραθέσει στό στάτους κβό, που πε­ ριορίζει τήν οπτική του στήν κοινωνική "αναγκαιότητα", τήν άποψη ότι μονάχα οι ριζικές ανάγκες μπορούν νά ο­ δηγήσουν σέ μιά αληθινή συνειδητοποίηση τού κομμουνι­ σμού σάν πραγματοποιήσιμης δυνατότητας. Ο υποδομικός ρεφορμισμός, μέ τήν αλλαγή τής οικονομικής βάσης τής κοινωνίας καί τών σχέσεων παραγωγής, περιορίζεται

55

σέ μιά επουσιώδη ικανοποίηση τών άλλω ν αναγκών, που είναι ωστόσο τεράστιες καί που εμφανίζονται στήν τελευ­ ταία φάση τής καπιταλιστικής κοινωνίας. 'Ετσι, γιά τήν ολοκλήρω ση τής πολιτικής επανάστασης, είναι αναγκαία μιά κοινωνική ή πολιτιστική επανάσταση. Η Αγνή Χέλλερ επικρίθηκε από τόν Πιέρ Ά λ ν τ ο Ροβάττι, τόν ιταλό μαρξιστή θεωρητικό(8), μέ τό επιχείρη­ μα ότι αγνόησε τό θέμα τής οργάνωσης σάν πολιτική με­ σολάβηση, ότι μιλάει γιά στύλ ζωής (τά κοινόβια λογουχάρη που δημιούργησαν οι φοιτητές) καί όχι γιά τήν ορ­ γανωτική πρακτική που πρέπει νά βρίσκεται πέρα απ’ αυ­ τό, κι ακόμα γιά έναν σιωπηρό μοραλισμό που συνοψίζε­ ται στό "σ υ λλο γ ικό καθήκον" ν' αλλάζουμε τούς εαυτούς μας μ ' έναν τρόπο που νά σπάζει πολλά ταμπού — ταμπού που πιθανόν νά μή θέλουμε νά σπάσουμε καθόλου. Στό κάτω-κάτω, ρωτάει ο ιταλός θεωρητικός, ποιός "θ έλει" ελευθερία αφηρημένα; Μ ’ αυτό τόν τρόπο, σύμφωνα μέ άλλους κριτικούς, οι ριζικές ανάγκες απολιθώνονται μέ­ σα σ ' ένα πλαίσιο αξιολογικώ ν συστημάτων που οδηγεί σέ μιά νέα εκδοχή τού εσενσιαλισμού. Ό τα ν η Χέλλερ μιλάει γιά εξέλιξη τής εργασίας δέν υπονοεί τήν εξαφάνι­ ση τού ανθρώπινου υποκειμένου που επινοεί τή διαλεκτι­ κή, σέ αντίθεση μέ τήν απλοϊκή διαλεκτική τής Φύσης τού Έ νγκελς(9), όπου μιά στοιχειώδης ανάλυση αποδεί­ χνει ότι κανένα ανθρώπινο υποκείμενο δέν είναι αναγκαίο γιά τήν απλή αναγωγή τών φ υσικώ ν γεγονότων σέ ένα μηχανιστικό μοντέλο που καμώνεται πως τείνει πρός τή διαλεκτική. Η Χέλλερ μιλάει γιά τήν πρόοδο τής εργα­ σίας ως ζωτικής ανάγκης (όπως τήν διατύπωσε ο Μάρξ στήν Κ ρ ι τ ι κ ή τ ο ύ π ρ ο γ ρ ά μ μ α τ ο ς τ ή ς Γ κ ό τ α ) , ανάγκης που γίνεται ποιοτική απ’ τή στιγμή που θά καταφέρει νά φτάσει στό επίπεδο τής ελεύθερης διανοητικής δραστηριότητας. Χωρίς μιά ανάλυση π ο λιτι­ κής έκφρασης στό εσωτερικό τού επαναστατικού αγώνα, τό πρόβλημα τών αναγκών είναι μοιραίο νά ταλαντεύεται ανάμεσα σέ φυσιοκρατικές καί ηθικολογικές λύσεις. Εί­ ναι σίγουρα αλήθεια ότι ο Μάρξ είχε απομακρυνθεί από τις φυσιοκρατικές λύσεις, αλλά είναι επίσης αναγκαίο νά ξεχωρίσουμε, στή θεωρία του, τήν αυστηρά αντικειμενι­ κή άποψη γιά μιά Ιστορία εν κινήσει, από τήν άλλη, πιό

56

καλυμμένη, άποψη γιά τήν υποκειμενικότητα: συνείδηση-πράξη. Αντίθετα μέ ορισμένους κριτικούς της, εγώ νομίζω ότι ο ι περιορισμοί τής Χέλλερ δέν έχουν σχέση μέ τό φ ι­ λο σ οφ ικό επίπεδο, αλλά είναι στρατηγικά επιλεγμένοι από έναν άνθρωπο που μιλάει μέσα σέ μιά κοινωνία "υ ­ παρκτού σοσιαλισμού". Η Χέλλερ δέν μπορεί νά μιλήσει πιό σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α γιά τις ριζικές ανάγκες στή Βουδαπέστη τού σήμερα, αλλά η δουλειά που έκανε σ’ αυτό τό επίπεδο είναι περισσότερο απειλητική γιά τήν γραφειοκρατική τάξη από τόν φιλελεύθερο κομμουνι­ σμό τού Ντούμπτσεκ, γιατί είναι ιδεολογικά εδραιωμένη. Ξαναγυρίζοντας στό συγκεκριμένο, ο Μισέλ Φ ουκώ μού θύμισε (μετά τις εμπειρίες του στή Βραζιλία) μιά άλ­ λη ριζική ανάγκη, που είναι η ανάγκη γιά σωματική υγεία καί θέτει τό εξής πρόβλημα: πώς μπορούν ο ι γιατροί νά φροντίζουν τήν υγεία τών ανθρώπων χωρίς νά τούς υπο­ τάσσουν στήν ιατρική εξουσία; Μέ πολύ απλούς όρους θά μπορούσε κανείς νά πει: πώς μπορούμε νά εξηγήσουμε τή διαδικασία τής ασθένειας χωρίς νά λέμε ψέματα καί χωρίς κανενός είδους άσκηση κυριαρχίας; Πώς νά λέμε τήν αλήθεια καί νά μήν εξαπατούμε τούς ανθρώπους ορολογιακά μέ τις μεθόδους τής ιατρικής εξουσίας; Πώς θά βάλουμε τέρμα στόν ιατρο-τεχνολογικό ιμπεριαλισμό; Πώς θά φωτίσουμε τούς παράγοντες τής ασθένειας καί — τό κυριότερο — πώς μπορούμε νά συμμετέχουμε στις αποφάσεις γιά τήν υγεία μας, καταργώντας τόν πατερνα­ λισμό — παρά τό γεγονός ότι ο ασθενής έχει υποστεί μιά αγωγή που τόν καθιστά ιδιαίτερα επιδεκτικό γιά μιά τέ­ τοια στάση; Στό σημείο αυτό προβάλλει η ανάγκη γιά με­ γαλύτερη σαφήνεια (από μέρους τού γιατρού) καί τό αί­ τημα γιά υπευθυνότητα από τή μεριά τού ασθενή’ ακόμα καί γιά αντι-εξουσία, άν είναι αναγκαίο. Σέ αρκετές σοσια­ λιστικές χώρες, γιά παράδειγμα, υπάρχουν εργαζόμενοι στόν ιατρικό τομέα που, μαζί μέ τις αναγκαίες ιατρικές γνώσεις, αποχτούν καί μιά ιδεολογική καί πολιτιστικογλω σσολογική παιδεία που θά τούς επιτρέψει νά προ­ σαρμοστούν στις καταπιεζόμενες χώρες που θά πάνε νά εργαστούν. Τό πρόβλημα δέν μπαίνει βέβαια μέ όρους εκλογής

57

ανάμεσα σέ μιά υψηλού επιπέδου ιατρική βοήθεια καί σέ μιά ιατρική τού τύπου "φτιάχτε-το-μόνοι-σας". Η κινέζι­ κη πρακτική τών "ξυπόλητω ν γιατρών", σάν σεβασμός πρός τήν παραδοσιακή μή δυτική ιατρική, υπήρξε μιά ε­ ξαιρετικά αποτελεσματική εμπειρία. Στις καπιταλιστικές χώρες, η επαγγελματική εκπαίδευση προσανατολίζεται στήν απόκτηση προνομίων καί εξουσίας καί περνάει μέσα α π ’ τό σύστημα τού ανταγωνισμού. Γιά νά πάρουν τό πτυ­ χίο τους, οι ψοιτητές τής ιατρικής είναι υποχρεωμένοι νά αποστηθίσουν ένα σωρό πράγματα που, από επιστημονική άποψη, θά ήταν πολύ ωραία καί γοητευτικά ν' αποτελέσουν θέματα σοβαρής μελέτης. Γ ιά τό τελευταίο όμως αυ­ τό δέν υπάρχει χρόνος' ο χρόνος αφιερώνεται σέ μιά ατέρμονη συσσώρευση ανταγωνιστικής εξουσίας. Γ ιά τούς φτωχούς θνητούς τής γής (όπως είμαστε οι περισσότεροι από μάς), τό πρόβλημα συνίσταται στις πρακτικές λύσεις που έχουν γίνει καί μπορούν νά γίνουν πιό ευρύτερα προ­ σιτές. Ο ρόλος τών μεγάλων ειδικώ ν είναι νά βοηθούν μέ ταπεινοφροσύνη τούς άλλους εργαζόμενους σάν σύντρο­ φοι. Ό τ α ν θάρθει η εποχή τής "φ ιλο σ ο φ ία ς στήν αταξική κοινω νία" θά δ η μ ι ο υ ρ γ η θ ε ί χρόνος γιά μιά ελεύ­ θερη επιστημονική θεώρηση που θ ' αναγνωρίζεται σάν ρι­ ζική ανάγκη καί θά καθορίζεται από μιά άλλη ριζική ανά­ γκη, τήν ανάγκη γιά υπευθυνότητα: τό νά δίνει κανείς λ ό ­ γο γιά τις πράξεις του μέ βάση μιά σ υ λ λ ο γ ι κ ή σ υ ­ ν ε ί δ η σ η που καθορίζει τελικά τήν ατομικότητα εκεί­ νου που αναζητεί τή γνώση, σέ αντίθεση μέ τήν κίβδηλη "ατομικότητα" τού θιασώτη τής "ελεύθερης επιχείρησης" που γίνεται εργολάβος τών πολυεθνικώ ν εταιριών, οι ο­ ποίες ασκούν οικονομική καί ο ικολογική βία. Στήν Ευρώπη π ά λι όπου υπάρχει μιά διαρκώς αυξανό­ μενη κίνηση γιά επαγγελματοποίηση καί ψευτο-ειδίκευση στις "επιστήμες τού ανθρώπου", τό τεράστιο πλεόνασμα τών άνεργων ψ υχολόγω ν (εκπαιδεύτηκαν γιά νά κάνουν τί; νά δημιουργήσουν περισσότερες ανάγκες;), κοινω νιο­ λόγων, φ ιλο σ όφ ω ν καί ιστορικών, αντιπροσωπεύει μιά ανατρεπτική απειλή γιά τόν καπιταλισμό(ΙΟ ). Οι νέοι δέν έχουν ουσιαστικά άλλη επιλογή απ' τό νά συνειδητοποιηθούν πολιτικά καί νά ενεργοποιηθούν' οι φοιτητές πρέπει ν' αναγνωρίσουν τήν κοινωνική τους

58

πραγματικότητα σ ά ν εργαζόμενων (όχι πιά "εξεγέρ­ σεις φοιτητών κ α ί εργατών") καί νά συμβάλλουν στό νά γίνει η επανάσταση τής εργατικής τάξης. Η άρχουσα τάξη προσπαθεί νά αποκλείσει από τά πανεπιστήμια τούς επικίνδυνους φοιτητές, που διαρκώς αυξάνονται, μέ πα­ ράλογες τυπικές διαδικασίες (όπως λ.χ. τό πασίγνωστο Scholastic A ptitude Test στις ΗΠΑ) ή ανεβάζοντας τά α­ καδημαϊκά "προσόντα" (standards ): ζητάει γιά παράδειγ­ μα στοιχεία νευροφυσιολογίας υψηλού επιπέδου από φοιτητές τής ψυχολογίας που δέν έχουν καθόλου βάσεις στήν επιστήμη τής βιολογίας. Οι φοιτητές βέβαια θά μπο­ ρούσαν ν' αποχτήσουν αυτές τις βάσεις, αλλά τό ζήτημα είναι ότι υπάρχουν π ολλο ί απ’ αυτούς που μέ τις ερωτή­ σεις τους γύρω από τις ανθρωπιστικές επιστήμες θά μπο­ ρούσαν νά θέσουν σέ αμφισβήτηση τό σύστημα. Ό λ α αυ­ τά καταστρέφουν τόσο τήν πολιτική εγρήγορση όσο καί τήν αληθινή επιστημονική περιέργεια γύρω από περίφ η ­ μες ανακαλύψεις, όπως εκείνη που αναφέρεται στις λ ει­ τουργίες τού ρινεγκέφαλου — τόν παλιό "προ-ανθρώπινο" εγκέφαλο — πράγμα που εκφράστηκε καθαρά στήν απόφαση τής κυβερνητικής επιτροπής τών Ενωμένων Πο­ λιτειών (Σεπτέμβρης 1976) γιά τήν προστασία τών ατό­ μων που γίνονται αντικείμενα πειραματισμού, η οποία ε­ πιτρέπει στήν ψυχο-χειρουργική, που τώρα στοχεύει συ­ στηματικά στις περιοχές τού "αρχαϊκού εκγέφ αλου", νά καταστέλλει τήν παρέκκλιση, τή διαφ ω νία, τήν πραγμα­ τικότητα (μέ εντελώς ακατάλληλες επιτροπές γιά τόν έ­ λεγχο αυτών τών εγχειρημάτων). Απέναντι σ' αυτό τό μαζικό πρόγραμμα κατήχησης, που βασίζεται στήν κατασκευή τεχνητών αναγκών από ει­ δικούς που εκ τών πραγμάτων βρίσκονται στή θέση νά είναι οι μόνοι που μπορούν νά τις "ικα νοποιούν", δέν υ­ πάρχει παρά μόνο μιά μορφή δυνατής δράσης. Ή μάλλον υπάρχουν δ ύο (11) που μπορούν νά λειτουργήσουν συν­ δυασμένα: η πρώτη είναι νά συμμετάσχουμε στή διαμάχη που ξεσήκωσε η υιοθέτηση τού τέστ ευφυΐας, όπως τό έ­ καναν μέ θαυμαστό τρόπο ο Νόαμ Τσόμσκι καί ο Ρίτσαρντ Λεβόντιν(12). Η δεύτερη είναι νά επισημάνουμε, νά νικήσουμε καί νά διώξουμε από τις θέσεις τους τούς φασιστικούς, αντιεπιστημονικούς, ακαδημαϊκούς πράκτο­

59

ρες, καί μαζί τους τούς περισσότερους από τήν κλίκα τών "επιστημόνων τής συμπεριφοράς" — τσιράκια τών Σκίννερ καί Ά ϊζ ε ν κ — καθώς καί τόν τέως ψυχο-διπλωμάτη Χένρυ Κίσσινγκερ ο οποίος, ξεκινώντας από τή θεωρία τής ανταμοιβής/τιμωρίας, θά έδινε δύο δισεκατομμύρια δολάρια στούς λευκούς τής Ζιμπάμπουε, ανταμείβοντάς τους επειδή παραχώρησαν τήν ονομαστική εξουσία στά μαύρα ανδρείκελά τους που θά επέτρεπαν στις ΗΠΑ νά συνεχίσουν τή λειτουργία τών μεγάλων πολυεθνικών ε­ πιχειρήσεων στή Νότιο Α φ ρ ική που ελέγχονται απ' αυ­ τές. Μιά αρκετά μεγάλη αμοιβή γιά μιά δήθεν θεραπεία τού κακού. Τό συμπέρασμα ύστερα απ’ αυτό γιά τούς φοιτητές τού καπιταλιστικού κόσμου είναι ν' αρχίσουν νά κάνουν αυτό που κάνουν οι μαύροι στή Ζιμπάμπουε, τή Ναμίμπια καί τήν Αζανία ("Νότια Α φ ρ ικ ή "), ακολου­ θώντας τό παράδειγμα τών αδερφών τους στήν Κούβα καί τή Νοτιοανατολική Α σία: νά κάνουν τή δική τους ε­ πανάσταση χρησιμοποιώντας όσες αφιλοκερδείς πηγές είναι διαθέσιμες. Α κόμα κι άν τό ήθελε, η Σοβιετική Έ ­ νωση δέν θά μπορούσε νά επιβάλλει τό δ ικό της πρότυπο σοσιαλισμού στόν Τρίτο Κόσμο, πολύ λιγότερο μάλιστα απ’ όσο στή Δυτική Ευρώπη. Οι φοιτητές λοιπόν στις καπιταλιστικές χώρες έχουν ένα καθήκον: νά πετύχουν τήν απελευθέρωσή τους όπως ό λοι οι καταπιεσμένοι άνθρωποι τής γής. Κ ι αυτό σημαί­ νει: νά οργανωθούν οι ίδιοι, μαζί μέ τούς π ο λιτικά συνει­ δητοποιημένους καθηγητές τους, μέ σκοπό μιά πολιτιστι­ κή επανάσταση που, έστω καί σέ πέντε ή δέκα χρόνια, θά καταφέρει ν' ανατρέψει τούς κατόχους τών θ ώ κω ν τής ακαδημαϊκής εξουσίας που έχουν διοριστεί από τούς κυ­ βερνητικούς πράκτορες τής άρχουσας τάξης. Η ενέργεια αυτή εκφράζει μιά αυτόνομη ανάγκη καί είναι η μόνη δυνατή γιά τήν απόχτηση τής ακαδημαϊκής ελευθερίας, μιάς ελευθερίας που ποτέ δέν μάςπροσφέρεται καί θά πρέπει νά τήν καταχτήσουμε μόνοι μας — εδώ καί τώρα. Η πολιτική, οικονομική, υποδομική επανάσταση συντελείται αυτή τή στιγμή σ' ολόκληρο τόν κόσμο. Η κοι­ νωνική επανάσταση δέν έχει βγει ακόμα στήν επιφάνεια. Ό τα ν θά συνδέσουμε τήν πολιτική επανάσταση μέ τήν

60

κοινωνική θά κάνουμε τήν πλήρη, τήν διαρκή, τήν κομ­ μουνιστική επανάσταση. Ο κίνδυνος λογουχάρη γιά τήν πολιτική επανάσταση στή Λατινική Ευρώπη βρίσκεται στό γεγονός ότι "ξεχνάμε" νά κάνουμε ταυτόχρονα καί τήν κοινω νική επανάσταση, καί μέ τόν τρόπο αυτό διαιωνίζουμε τις καταπιεστικές δυνάμεις. *

Υπάρχουν προφανώς πολλά πράγματα που πρέπει νά διερευνηθούν σέ σχέση μέ τήν επανοικειοποίηση τού θα­ νάτου σάν ριζικής ανάγκης, αλλά καταρχήν θά πρέπει νά επισημάνουμε ορισμένες ασάφειες γύρω από τό "έ χ ω ", "κ ά ν ω " καί "είμ α ι". Είμαι ιδιαίτερα υποχρεωμένος στόν Ζάν Ρομπέρ(13) (τού Πανεπιστημίου τής Κουερναβάκα τού Μ εξικού) που μού θύμισε ότι η γλω σσική έκφραση αναγκών, όπως π.χ. "κάνω ένα καλό χέσιμο", είναι ανακάλυψη τού τωρινού αιώνα στήν αγγλική γλώσσα. Πριν απ’ αυτόν τό θέμα έμπαινε απλώς ως χ έ ζ ω. Πράγματι, αρκετά πριν από τόν Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, έγινε μιά σημειολογική μετάθεση από τό ρήμα πρός τό ουσιαστικό. Αυτό προϋπο­ θέτει μιά στροφή από τις φυσικές μορφές αυτοέκφρασης σέ μορφές γιά τις οποίες πρέπει κανείς νά είναι ειδικά εκ­ παιδευμένος. Πραγματικά, δέν "έ χ ε ι" κανείς ανάγκη " γ ι’ αυτό", απλώς "χρειάζεται" καί "κά νει" αυτό. Τό "αυτό" είναι ακριβώς η μεσολάβηση τού "κά μνειν" ανάμεσα στό "έχειν" καί στό "ε ίνα ι" που σπάζει τήν ταξινόμηση μεταβάλλοντάς την σέ "αντί-"! 0 Ζ άν τελείωσε τήν κριτική του ανάλυση μέ τή φράση: "Τ ώ ρ α δέν έ χ ω ανάγκες, αλλά χ ρ ε ι ά ζ ο μ α ι πολλά πράγματα!" Συνεπώς, τί χρειαζόμαστε ή τί δέν χρειαζόμαστε; Δέν χρειαζόμαστε έναν κόσμο σάν k l αυτόν που ζούμε ο ο­ ποίος ασκεί βία σέ κάθε μας κρίση. Χρειαζόμαστε έναν άλλο κόσμο που νά μπορούμε νά τόν διαφοροποιήσουμε μέσα α π ό τ ι ς δ ι κ έ ς μ α ς δ ι α φ ο ρ ο π ο ι ή ­ σ ε ι ς . 'Εναν κόσμο που νά μήν απεργάζεται τήν αποβλά­ κωσή μας μέ τά μέσα μαζικής ενημέρωσης που διαθέτει, που νά μήν είναι ένας κόσμος "καπελώ ματος" τής ύπαρ­ ξής μας — καί μάλιστα μέ τή συγκατάθεσή μας. Χρειαζό-

μαστέ έναν κόσμο όπου νά μπορούμε νά είμαστε ελεύθε­ ρα τρωτοί χωρίς παραχωρήσεις στήν εξουσία ενός συστή­ ματος που ζεί απλώς παρασιτικά από τή δύναμή μας που ληθαργεί. Ά ν δέν μπορούμε νά ζήσουμε σ* έναν τέτοιο κόσμο, μπορούμε νά ελπίζουμε ότι θά τολμούσαμε νά ζήσουμε σέ οποιονδήποτε άλλο κόσμο; Νομίζω πως όχι, καί νο­ μίζω ακόμα πως πρέπει νά στρέψουμε επειγόντως τή σκέ­ ψη μας πρός τήν κατεύθυνση τής 11ης Θέσης τού Μάρξ γιά τόν Φόϋερμπαχ — κι ακόμα πιό πέρα: δέν προσπαθού­ με νά σκεφτούμε τόν κόσμο μας διαφορετικά αλλά νά τόν αλλάξουμε, καί μάλιστα νά τόν αλλάξουμε δ ι α φ ο ­ ρ ε τ ι κ ά . Δέν είναι θέμα αλλαγής γιά χάρη τής αλλα­ γής, αλλά μάλλον ένα ερώτημα μέσα σ’ ένα άλλο ερώτη­ μα: Επανάσταση; Π ρ ό ς τ ί; Η δυνατότητα πραγμάτω­ σης τού είναι, γίνεται εδώ τό γίγνεσθαι ενός είναι που ξε­ περνάει τόν εαυτό του μέ μιά βίαιη αντιστροφή τής σπειροειδούς κίνησης τού ιλίγγου του. Μέ λίγα λόγια, η πρό­ κληση που μάς απευθύνει η ολέθρια καί βίαιη εποχή μας είναι νά σπάσουμε τις σύγχρονες μεθόδους που κατα­ κερματίζουν τό πνεύμα μας — γιά τώρα κα ί γιά όσο διά­ στημα τό είδος μας θά μπορέσει νά υπάρξει. Υστερόγραφο: Τό νά είμαστε ευάλωτοι σημαίνει νά είμαστε διαθέσιμοι γιά κάποιο γεγονός που μάς συμβαίνει στό δρόμο: γιά τή θέα λ.χ. ενός παραμορφωμένου καί ακρωτηριασμένου γέ­ ροντα που παρουσιάζεται στά μάτια μας ό χ ι διαμέσου τής οπτικής τών "ά λ λω ν", αλλά διαμέσου τής εμπειρίας τών δικώ ν μας βασάνων. Νά μήν κάνουμε τίποτα κατ' εντο­ λήν. Δέν χρειαζόμαστε επιβεβαίωση ότι αυτό που νιώ ­ θουμε είναι "σω στό", γιατί η "ηθική επιταγή" επιβεβαιώ­ νεται πάντοτε από τόν άλλο, τόν οποιονδήποτε άλλο, τόν κανένα. Οι ηθικές επιταγές δέν είναι υπόθεση κανενός. Μιά καί δέν είμαστε "ο ι επαγγελματίες απελευθερωτές τών άλλω ν ανθρώπων", "έχουμε ανάγκη" ν' απελευθερω­ θούμε οι ίδιοι μέ μιά φ ιλοσοφ ία τού κινδύνου. Ο κίνδυ­ νος είναι αυτό που προτείνεται στόν ίδ ιο μας τόν επαγ­ γελματισμό μέ τήν αντίστασή μας σ' αυτό τόν κίνδυνο. Η

62

υπόθεση τού κινδύνου είναι παλιά καί τό θέμα είναι: πώς μ π ο ρ ο ύ μ ε νά τήν ανανεώσουμε; Εγκαταλείποντας τήν υ ­ π ο χ ρ έ ω σ η νά είμαστε ανανεωτές. Διαπιστώνοντας πόσο π α ρ α φ ρ ά ζο υ μ ε — ολοένα καί περισσότερο — ο ένας τόν ά λλο , ό π ω ς παραφράζουμε καί τόν εαυτό μας. Ε ίν α ι κίνδυνος π.χ. νά συνειδητοποιήσουμε απλά ότι, σάν δ ια ν ο ο ύ μ ε ν ο ι τής Αριστερός, ακαδημαϊκοί, δάσκαλος ε π αγγελμ ατίες, συντάκτες εφημερίδων ή συγγραφείς, κ ρ ιτ ικ ο ί κ.ο.κ., είμαστε τά τσοπανόσκυλα τού καπιταλι­ σμού. Μ π ο ρ ε ί νά μήν αντιλαμβανόμαστε πόσο μάς χρησι­ μ ο π ο ιο ύ ν γιά τήν παραμόρφωση τών πληροφ οριώ ν, αφού υ πά ρχει μ ιά διαρκώς αυξανόμενη ριζική ανάγκη γιά απλή π α ρ ά θ εσ η γεγονότων, μέ μιά ελάχιστη ερμηνευτική δ ια ­ δ ικα σ ία σ ά ν βάση γιά δράση. Πρέπει ν' απλοποιούμε τή γ λώ σ σ α (α λ λ ά πώς μπορεί κανείς νά γράψει οτιδήποτε χωρίς ν ά χρησιμοποιήσει τουλάχιστον λέξεις όπως η δ ια ­ λ ε κ τ ικ ή ;). Μπορούμε ωστόσο ν' αναλάβουμε τόν ο λοφ ά ­ νερο κ ίν δ υ ν ο ν' ανοίξουμε τά μάτια μας μπροστά στό ο ­ λ ο φ ά ν ε ρ ο . Θά γίνουμε τότε μάρτυρες τών πονηρών καί α τ ε λ ε ύ τ η τ ω ν περιστροφών μας καί τής μικρόψυχης, α­ νόητης κ α ί επιθετικής αλληλοχειραγώγησής μας. Κι α­ φ ού τ ε λ ικ ά καταλάβουμε τή ματαιότητα όλης αυτής τής π ρ ο σ π ά θ εια ς , θά διαπιστώσουμε τή μεγαλύτερη — συγ­ κρ ιτ ικ ά μ έ τή δική μας — αυθεντία καί αυθεντικότητα, α­ ξιο π ρ έ π ε ια καί γενναιοφροσύνη τών πιό φ τω χώ ν ανθρώ­ πων τής γής; εκείνων που είναι κλεισμένοι στά ορυχεία καί τά γ κ έ τ ο τού καπιταλιστικού κόσμου, σέ όλες τις βα­ σα νισμένες γωνιές τού Τρίτου Κόσμου, εκείνων που κου­ βαλούν π ά ν ω στήν πλάτη τους τήν παρασιτική εξουσία τού κ α π ιτ α λ ισ μ ο ύ (1 4 ), αλλά που τώρα επιτέλους αρχί­ ζουν νά ο ρ θ ώ νο υ ν τ ’ ανάστημά τους καί νά πασχίζουν νά τήν ξε φ ο ρ τ ω θ ο ύ ν. Ό λ α αυτά, όντας από τή φύση τους πάρα πολύ κυνικά γιά συναισθηματισμούς καί πάρα πολύ συναισθηματι­ κά γιά κυ νισ μ ο ύς, δέν σηκώνουν κανενός είδους ηθικές π α ρ α ινέσ εις . Υπάρχει όμως ένα προσιτό σέ όλους μας ό­ ραμα: ο ι δ εσ μ ο ί αλληλεγγύης ανάμεσα στούς ανθρώπους που κα τ α π ιέ ζο ν τ α ι μέ πολλούς καί διάφορους τρόπους. Ό τ α ν θ ά συνειδητοποιήσουμε τήν εκμετάλλευση που υφ ίσ τ α τ α ι ο Τρίτος Κόσμος σ τ ό ν ο π ο ί ο α ν ή κ ο υ -

63

μ ε κι εμείς, μέσα στά κέντρα εξουσίας τού πρώτου κό­ σμου, τότε θά καταλάβουμε τί χρειαζόμαστε. Ό τ α ν θά καταλάβουμε τί χρειαζόμαστε, τότε θά ενώ­ σουμε τις επαναστατικές μας δυνάμεις. Κι όταν θά τά κάνουμε όλα αυτά, τότε τά μαντρόσκυ­ λα τού καπιταλισμού θά. έρθουν νά μάς γλύψουν τά χέ­ ρια — μπαίνοντας επιτέλους στό δρόμο που θά τά κάνει κάπως ανθρώπινα.

Κιιτΰ τή γνώμη μας η οικογένεια είναι καί πρέπει νά παραμείνει η κυψέλη της φασιστικής κοινωνίας. Μάριο Πομπέι(Ι) II οικογένεια η οποία πρόβαλε στην τελική φάση της πρωτόγονης κομμουνιστικής κοινωνίας, θα καταργηθεί στο μέλλον. Είχε μιά αρχή, θά έχει κι ένα τέλος. Μάο Τσέ-Τούνγκ(2)

ΟΡΓΑΣΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

I ό πρώτο πράγμα που πρέπει νά πει κανείς γιά τόν οργα­ σμό είναι πως δέν μπορεί νά μιλήσει γ ι' αυτόν. Μπορεί ω ­ στόσο νά μιλήσει "γύ ρω απ’ αυτόν" καί τότε ανακαλύπτει ότι μιά τέτοια ομιλία γίνεται αμέσως πολιτική μέ σαφείς συνέπειες γιά τήν πολιτική δράση. Θ έλω νά πώ μερικά πράγματα γύρω από τόν οργασμό μέ βάση τήν εμπειρία μάλλον παρά μέ μηχανιστικούς ό ­ ρους βιολογικώ ν αντιδράσεων κατά τόν τρόπο τού Βίλχελμ Ράιχ, ο οποίος στερήθηκε ιστορικά τήν προοπτική ιώ ν μ ε σ ο λ α β ή σ ε ω ν εμπειρίας-δράσης ανάμεσα στό μικρο-πολιτικό καί τό μακρο-πολιτικό, Ο Ράιχ, τό θάρρος του οποίου μπορεί κανείς νά θαυμάζει ιδιαίτερα στόν αγώνα του μέ τό πολιτικά αντιδραστικό ψυχαναλυιικ ό κατεστημένο, ορίζει τή σεξο-οικονομία του σάν "θεωρία τών "βασικώ ν νόμων τής σεξουαλικότητας". Α υ ­ τοί οι βασικοί νόμοι καθορίζονται από τήν "οργασμική φόρμουλα": ένταση - φόρτιση - εκφόρτιση - χαλάρωση." "Η ψυχανάλυση είναι μιά ψ υχολογία’ η σεξο-οικονομία είναι σεξολογία. "Η σεξολογία" είναι η επιστήμη τής β ιο ­ λογικής, ψυχολογικής, συγκινησιακής καί κοινωνικής διαδικασίας τής σεξουαλικότητας. Η σεξο-οικονομία είναι η πρώτη θεωρία που εδραιώνει τό επάγγελμα τού σεξο-

λόγου." "Τ ό πλήθος τών συγκινησιακών αντιδράσεων οι οποίες συνεπάγονται ορισμένους κινδύνους στά χέρια τών χωρίς πείρα γιατρών, απαιτούν εξαιρετικά στενό έ­ λεγχο τόσο στή διδασκαλία όσο καί στήν πρακτική. Εξ ο ­ ρισμού, αυτός ο έλεγχος μπορεί ν' ασκηθεί μόνο από ει­ δικά εκπαιδευμένους καί έμπειρους γιατρούς καί π α ι­ δαγωγούς." "Ο γιατρός πρέπει νά έχει γνώση τής βασι­ κής σημασίας τού μηχανισμού που ισχύει στή σχιζοφ ρέ­ νεια καί στή μανιο-καταθλιπτική ψ ύχω ση." (Αποσπά­ σματα από τή διευκρινιστική έκθεση — 1938 — τής Νορ­ βηγικής κυβέρνησης σχετικά μέ τήν άδεια γιά τήν άσκηση τού επαγγέλματος τού ψυχίατρου.) Εδώ δέν πρόκειται απλώς γιά τή γενική θέση τού Ράιχ αναφορικά μέ μιά ψευδο-φυσικοεπιστημονική γ λώ σ ­ σα που τίθεται σέ αδιαμεσολάβητη συνάρτηση μέ τό μακρο-πολιτικό, αλλά γιά τήν παραμορφωτική υποταγή τής σεξουαλικότητας στήν επαγγελματική εξειδίκευση καί, κυρίως, στήν ιατρική εξουσία. Πώς μπορούμε νά ξεπεράσουμε τήν "οργασμική φ όρμουλα" καί νά επιστρέ­ φουμε στις τωρινές εμπειρίες τών πραγματικών ανθρώ­ πων στήν πολιτική μάλλον καί ό χι στήν "επιστημονική πραγματικότητα"; Ο οργασμός είναι η κατάργηση τού νού(3) στό υψ η­ λότερο σημείο μιάς σεξουαλικής εμπειρίας. "Μ έσα" στόν οργασμό δέν υπάρχει επιθυμία, δέν υπάρχει ένστικτο, δέν υπάρχει πάθος, δέν υπάρχει έρωτας. Δέν υπάρχουν δυό πρόσωπα στόν οργασμό γιατί ου­ σιαστικά δέν απομένει ούτε κάν ένα. Δέν υπάρχει εμπει­ ρία τής στιγμής τού οργασμού, μιά που αυτή η στιγμή είναι ακριβώς η εκκένωση από κάθε εμπειρία. Υπάρχει μιά ολόκληρη μυθολογία γύρω από τόν "ταυτόχρονο οργασμό" που θεωρείται τελικά σάν τό πιό επιθυμητό πράγμα στή σεξουαλική διαδικασία. Πρόκειται γιά κάτι που μερικές φορές συμβαίνει ή που μερικές φ ο ­ ρές ο ένας απ' τούς δυό ερωτικούς συντρόφους προ­ σποιείται ότι συμβαίνει από μιά λαθεμένη αντίληψη γεν­ ναιοδωρίας (η ενοχή σέ μιά απ’ τις μορφές της). Εκείνο που έχει σημασία εδώ είναι νά παραιτηθεί κανείς από τόν εαυτό του ("πραγματικότητα") μέ τήν προϋπόθεση ότι καί ο άλλος παραιτείται από την "πραγματικότητα" τού 66

ιιοιοί είναι οι δυό τους. Περισσότερο όμως βασική σέ σχέιιΐ| μ' αυτό είναι η ανάγκη νά τόν βιώσει ο άλλος ως μή έ>ντα εαυτό, πράγμα που αποτελεί μιά πληρέστερη αμοι­ βαία κατάφαση από τόν περίφημο ταυτόχρονο οργασμό. II βίωση τής απουσίας εαυτού [selflessness) είναι η υ λο­ ποίηση τής μή ουσιαστικότητας τού εαυτού καί αποτελεί ιό κλειδί γιά τήν απομυθοποίηση καί εξαφάνιση τών α λ­ λοτριωμένων δομών τού εαυτού που συνδέει τήν προσω­ πική μέ τή μακρο-πολιτική συνείδηση. Σχετικά μέ τήν εξω-γεννητική σεξουαλικότητα καί ιήν ο μο φ υ λο φ ιλία : δέν μπαίνει ποτέ θέμα "ανωριμότηιας" ή "κα θήλω σης" σέ κάποιο στάδιο τής πολύμορφης διαστροφής ή τής προ-γεννητικότητας. Ό λ α τά επίπεδα καί όλες ο ι μορφές συμπλέκονται. Είναι απλώς θέμα ε­ κλογής σχετικά μέ τό ποιό είδος — ή μέρος τού σώμα­ τος — καί ποιό πρόσωπο σέ ερεθίζει ερωτικά καί σέ οδη­ γεί σέ οργασμό. Θά μπορούσε κανείς νά ισχυριστεί ότι η ανικανότητα γιά ο μ ο φ υ λό φ ιλη εμπειρία είναι μιά "α ­ σθένεια" που χρειάζεται "θεραπεία". Θάλεγα ότι είναι α­ πλώς θέμα τού νά βρει κανείς τό δικό του, όσο γίνεται πιό ευχάριστο, μονοπάτι πρός τόν οργασμό. Ό λ ε ς οι οργασμικές σεξουαλικές σχέσεις είναι ετε­ ροφυλόφιλες καί ομοφ υλόφ ιλες και πολύμορφες. Στις διάφορες φάσεις τής εμπειρίας που προηγούνται τού ορ­ γασμού δέν είμαστε μόνο καί τά δύο φ ύ λα — πέρα από τήν αντίθεση ενεργητικό/παθητικό — αλλά είμαστε κι ό ­ λα τά πράγματα — προτού η ολότητα τών πραγμάτων χ α ­ θεί μέσα στήν εκμηδένιση τού νού που οδηγεί στήν ανα­ γέννησή μας καί που παίρνει τό σχήμα όλων τών περιο­ χών τού παρελθόντος καί μελλοντικού είναι. Τ ί μπορεί νά πει κανείς σχετικά μέ τήν ηλικία; Σέ π ο λ ­ λούς άντρες αρέσουν οι μεγαλύτερες γυναίκες άν καί η π λειοψ ηφ ία τείνει πρός τις νέες. Αυτό οφείλεται εν μέρει στό γεγονός ότι οι άντρες χρειάζονται πολύ χρόνο γιά νά φτάσουν στήν οργασμική ικανότητα — συχνά φ τά­ νουν στή μέση ηλικία ύστερα από πολλά χρόνια γάμου καί πολλά παιδιά. Οι αλλαγές τής εμμηνόπαυσης στις γ υ ­ ναίκες καθορίζονται από κοινω νικά αίτια καί πρέπει νά είναι κοινωνικά καί πολιτικά ανατρέψιμες. Δέν υπάρχει σαφής εμμηνόπαυση στά άλλα θηλυκά πρωτεύοντα’ πρό­

67

κειται γιά ανθρώπινη επινόηση σέ σχέση μέ τήν αναπαραγωγικότητα εργατικού δυναμικού γιά τό σύστημα τής ι­ διοκτησίας. Η πολιτική αλλαγή συνεπάγεται αλλαγές τής ενδοκρινολογικής μας δομής μ' έναν τρόπο που νά επε­ κτείνει τις οργασμικές δυνατότητες πολύ πιό πέρα από τά τωρινά ενδοκρινολογικά όρια (τήν ελάττωση τού με­ τά τήν εμμηνόπαυση οργασμικού δυναμικού μέ ατροφία τών εξωτερικών γεννητικών οργάνων καί ελαχιστοποίηση τών εκκρίσεων). Η πολιτική αυτή χημεία τών σωμά­ των μας δέν έχει προφανώς καμιά σχέση μέ τήν απλή α λ­ λαγή καθεστώτων, αλλά λειτουργεί σ' ένα εξελικτικό ε­ πίπεδο μαζί μέ τήν κατάργηση τών δομών εξουσίας στις ανθρώπινες σχέσεις καί τή μορφή τής οικονομικής υπο­ δομής που τις καθορίζει. Τις μορφές θεραπείας(4) που αποσκοπούν στήν απε­ λευθέρωση τού σώματος, τό σύστημα τις οικειοποιείται εύκολα, ό χι μόνο γιατί τις μεταβάλλει σέ εμπορικές μεθό­ δους, αλλά καί γιατί η απελευθέρωση είναι εύθραυστη μέσα σ' ένα αναλλοίωτο κοινω νικό πλαίσιο. Τό αποτέλε­ σμα είναι νά ξαναπέφτει κανείς στό ίδιο λούκι. Μοιάζει κάπως μέ τις καλές μας προθέσεις νά σταματήσουμε τό κάπνισμα (μερικοί νιώθουν πως έτσι λύνουν τά ο ικο λο γι­ κά προβλήματα τού κόσμου). Μοιάζει επίσης μέ ασκήσεις διαλογισμού μέσα σ ' ένα καπιταλιστικό πλαίσιο. Τό θέμα τής απελευθέρωσης πρέπει νά τεθεί μέ άλλους όρους: μέ όρους πολιτικούς καί ιδιαίτερα μέ όρους χρόνου. *

Πριν καί μετά τή στιγμή τής έκλειψης τού νού (τήν εκμηδένιση τών αλλοτριωμένων εμπειριών) υπάρχει βέβαια η πιό έντονη εμπειρία, η πιό έντονη επιθυμία, αλλά πρόκει­ ται γιά εμπειρία στήν περιφέρεια τού οργασμού, όχι "μέ­ σα" σ' αυτόν. Κ α ν έ ν α ς δ έ ν μ π ο ρ ε ί "νά έ χ ε ι έ ν α ν ο ρ γ α σ μ ό " α φ ο ύ κ α ν έ ν α ς δ έ ν μ π ο ρ ε ί νά έ χ ε ι τ ί π ο τ α . Α υ τ ό τό τ ί π ο τ α ε ί ν α ι κ ά τ ι μέ τό ο π ο ί ο ε ί σ α ι κ α ί τ α υ τ ό χ ρ ο ν α δ έ ν ε ί σ α ι ( ε ί σ α ι α π έ ξ ω). Ο ο ρ γ α σ μ ό ς ε ί ν α ι έ να τ ί π ο τ α α λ λ ά αυτό δέν σ η μ α ί ν ε ι ότι 68

δέ βρίσκεται πουθενά. Ό π ω ς τό άλλο τίποτα που οι άνθρωποι ονομάζουν "εαυτό", ο οργασμός εντάσσεται στήν Ιστορία καί η θέση ιου μπορεί νά εντοπιστεί, αλλά δέν έχει ουσία (substan­ ce )' διαπιστώνεται από τις κατευθύνσεις ορισμένων πρά­ ξεων καί από τήν εμπειρία. Ο οργασμός είναι μιά σαφής αντικειμενοποίηση τού εαυτού σάν ένα ιδιάζον τίποτα. Συνεπώς δέν είναι δυνατό, ακόμα καί μέ τά πιό κατανοη­ τά διαγράμματα καί σχήματα, νά μιλήσουμε "γ ύ ρ ω " από τόν οργασμό μέ ψυχαναλυτικές έννοιες τού "εαυτού", θεωρώντας τον σάν ένα σκεύος μέσα στό οποίο τοποθε­ τούνται ή από τό οποίο εξέρχονται αντικείμενα (ενδοβολή, προβολή κ.ο.κ.), ούτε όμως καί μέ τή βιολογική έν­ νοια σύμφωνα μέ τήν οποία η ανθρώπινη οντότητα ανά­ γεται σέ έναν ουσιαστικό οργανισμό τού οποίου οι "ενστικτικές εντάσεις" πρέπει ν' απελευθερώνονται μέ τόν οργασμό, μέ αποτέλεσμα νά τίθεται όλη αυτή η δια δικα­ σία σέ άμεση σχέση μέ τήν κοινωνική μάζα. Θά πρέπει μάλλον νά χρησιμοποιούμε τή γλώσσα μέ τέτοιο τρόπο ώστε η γλώσσα τής κανονικής αντίλη­ ψης, που είναι αντι-οργασμική, νά υπονομεύεται. Μπο­ ρούμε, λογουχάρη, νά χρησιμοποιούμε τή γλώσσα όχι απλώς γιά πληροφόρηση αλλά μέ τέτοιο τρόπο ώστε μέ­ σα στήν ομιλία μας οι λέξεις νά υπάρχουν γιά νά σχημα­ τίζουν απόλυτες σιωπές. Αυτή είναι η οργασμική γλώ σ ­ σα καί, όπως ακριβώς οι οργασμικές πράξεις, καταστρέ­ φει τόν καταπιεστικό αστικό χρόνο, τόν κανονικό χρόνο, γιά νά μήν καταστραφεί απ’ αυτόν. Στήν καπιταλιστική κοινωνία, άς τό ξαναπούμε, η κα­ νονικότητα ορίζεται από κείνους που κατέχουν τά μέσα παραγωγής καί μέ αποκλειστικό σκοπό τό ταξικό τους συμφέρον. Οι ορισμοί τής καπιταλιστικής κοινωνίας γ ί­ νονται αποδεκτοί απ' όλους εκείνους που έχουν πάθει σύγχυση από τή συστηματική καί παραμορφωμένη π λη ­ ροφόρηση, καθώς καί από τις απατηλές δομές τών ελεγ­ χόμενων από τούς καπιταλιστές μέσων μαζικής ενημέρω­ σης (τύπος, ραδιόφωνο, τηλεόραση) καί τού εκπαιδευτι­ κού συστήματος, παρόλο που αυτό στρέφεται ενάντια στό συμφέρον τους. Τό αποτέλεσμα είναι οι άνθρωποι αυ­ τοί νά μήν επαναστατούν ενάντια στόν καπιταλιστικό τρό­

69

πο παραγωγής καί στις παραγωγικές σχέσεις, καί κατα­ λήγουν ν’ αποδέχονται τήν καταπιεστική εκδοχή τής κα­ νονικότητας που συνοδεύει αυτό τό σύστημα. Μέ τήν καταπιεστική αυτή κανονικότητα συμβαδίζει η καταπιεστική χρήση τού χρόνου. Ο καπιταλιστικός χρό­ νος, που καθορίζεται ολοκληρω τικά από τό σύστημα πα­ ραγωγής μέ σκοπό τό κέρδος καί που στηρίζεται στήν αποδοτικότητα τών ανθρώπων, εγκλω βίζει τή σεξουαλική ζωή καί καταστρέφει τις προϋποθέσεις γιά τή δυνατότη­ τα τού οργασμού. Πρωταρχική προϋπόθεση γιά οργασμό είναι η καταστροφή τού τακτικού ωράριου καί η επανεύρεση τού φυσικού μηχανισμού τών σωμάτων μας που έ­ χει απεριόριστες δυνατότητες γιά π οικιλία καί μεταβολή. Ο άντρας που επιστρέφει στό σπίτι τήν ίδια ώρα κάθε μέ­ ρα, ύστερα από εφτά ώρες μονότονης εργασίας, καί περ­ νάει τό βράδυ του μέ μονότονο τρόπο (ίδια κουζίνα, ίδια τηλεόραση) μέσα στό βαρετό οικογενειακό πλαίσιο, κα­ ταλήγει στό κρεβάτι μέ τή γυναίκα του που, στήν καλύτε­ ρη περίπτωση, είναι γεμάτη αγανάχτηση από τις καταπιε­ στικές συνθήκες τής καθημερινής ρουτίνας τής ζωής της (που αποσκοπεί στήν καταστροφή τής προσωπικότητας καί τής αυτονομίας της) καί που, στή χειρότερη, αποδέχε­ ται παθητικά τή μοίρα της. Ό π ω ς καί νάναι, όταν "κ ά ­ νουν έρω τα" μιά-δυό φορές τή βδομάδα, τό δεκαπενθή­ μερο ή τό μήνα, γιά δέκα περίπου λεπτά, αυτό γίνεται μέ­ σα σ ’ ένα πλαίσιο που καταστρέφει τις χρονικές συνθή­ κες που απαιτεί ο οργασμός. Ο άντρας που έχει εσωτερικεύσει τή μηχανιστική μονοτονία τών ωρών τής εργασίας του, κάνοντας έρωτα εκφράζει τή ρουτίνα τού σώματός του καί παίρνει λαθεμένα τήν ηδονική εκσπερμάτωση — που μοιάζει μέ τό καλό χέσιμο — γιά οργασμό. Ο Ράιχ αναγνωρίζει βέβαια ότι εκσπερμάτωση δέ σημαίνει οργα­ σμό κα ί ότι ο οργασμός είναι κάτι περισσότερο από μιά μηχανική "επαρκής απελευθέρωση τών (σωματικών) ε­ ντάσεων". Στό πλαίσιο τής εμπειρίας, ο οργασμός αποτε­ λεί μιά ανανεωτική κίνηση που σέ απαλλάσσει από τόν παλιό τρόπο τού σκέπτεσθαι καί σέ οδηγεί σέ μιά νέα α­ ντίληψη όσον αφορά τή σχέση σου μ’ ένα άλλο άτομο. Μέσα στή σχέση αυτή μπορεί κανείς νά δημιουργήσει ε­ μπιστοσύνη, χωρίς νά χρειαστεί νά καταφύγει σέ απατη­

70

λές υποσχέσεις γιά κάποιο "μ έλλο ν". Η σύζυγος τού άν­ τρα γιά τόν οποίο μιλάμε, μέ τή λίγο-πολύ παρθένα κλει­ τορίδα της, έχει καναλιζαριστεί μέ τέτοιο τρόπο ώστε νά δέχεται αυτή τήν πράξη σάν "α υτό", δηλ. νά δέχεται τή ρουτίνα καί τίποτα περισσότερο. Θά μπορούσε κανείς ν ’ αντιστρέφει τήν "προτεστανηκή ηθική τής εργασίας" που εκφράζεται στό ρητό "ο άνθρωπος που κοιμάται νωρίς καί σηκώνεται νωρίς, γίνεται σοφός, πλούσιος καί υγιής" καί νά πει: "ο άνθρωπος που κοιμάται νωρίς καί σηκώνε­ ται νωρίς, καταντάει στό τέλος ανίκανος, χρεοκοπημένος καί νεκρός". Η Αναπαραγωγική Σεξουαλικότητα, μέ τήν ελάχιστα δυνατή ηδονή που προσφέρει, αποσκοπεί στήν παραγωγή αντρικής εργατικής δύναμης γιά τήν αγο­ ρά τής εργασίας καί γυναικείου δυναμικού γιά τή διατή­ ρηση τής οικογένειας σάν πρωταρχικού ενδιάμεσου τής καταπιεστικής διαδικασίας μέσα από τήν οποία οι άνθρω­ ποι διδάσκονται νά υποκύπτουν υπάκουα, νά παραχω ­ ρούν τήν αυτονομία τους καί νά εγκαταλείπουν τήν ελπίbaj Οι καταπιεστές τους, τά μή παραγω γικά παράσιτα, κρύβονται πίσω από άλλους μεσολαβητικούς μηχανι­ σμούς καταπίεσης, όπως είναι τά νηπιαγωγεία, τά σχο­ λεία, τά στρατικοποιημένα εργοστάσια μέ τήν αλλοτριω ­ μένη τους εργασία, τά τεχνοκρατούμενα πανεπιστήμια καί όλοι οι ά λλο ι φορείς τής καταπίεσης: γραφειοκράτες, α­ στυνομία, ψυχίατροι, ψ υχολόγοι, "ε ιδ ικ ο ί" επί τών αν­ θρωπίνων σχέσεων καί τής "σεξολογίας", εκπαιδευτικοί κλπ., οι οποίοι αποτελούν επίσης θύματα καταπίεσης τήν οποία οι ίδ ιο ι καλλιεργούν κ ι αναπαράγουν. Η αναπαραγωγική σεξουαλικότητα είναι μιά σεξουα­ λικότητα υποτακτική καί βρίσκεται σέ πλήρη αντίθεση μέ τήν Ο ρ γ α σ μ ι κ ή Σ ε ξ ο υ α λ ι κ ό τ η τ α . Η αναπα­ ραγωγική σεξουαλικότητα δέν σημαίνει συνήθως παρά αυνανισμό τού πέους μέσα σ' ένα αιδοίο — που ουσιαστι­ κά αφήνει τήν κλειτορίδα ανέπαφη. Γι’ αυτή τή μορφή σεξουαλικότητας, η "ιερ αποστολική(5) στάση" είναι ιδα­ νικά κατάλληλη (ο άντρας ξαπλωμένος πάνω στή γυναί­ κα): ο άντρας μπορεί νά ολοκληρώ σει τό αυνανιστικό του εγχείρημα, αλλά η γυναίκα δέν μπορεί νά κινηθεί καθό­ λου. Η οργασμική σεξουαλικότητα υπονοεί ότι υπάρχουν

71

περισσότερα πράγματα που μπορούμε νά κάνουμε μέ τά εν-σχέση-σώματά-μας. Η οργασμική σεξουαλικότητα είναι επαναστατική σεξουαλικότητα(6). Η στιγμή τής έκστα­ σης, που σέ απαλλάσσει από τή λειτουργία τού νού καί από τό σύστημα τού καταπιεστικού χρόνου, είναι μιά επα­ ναστατική στιγμή. Κι αυτή η στιγμή βασίζεται στήν εμπι­ στοσύνη καί αποτελεί ένα κεντρικό σημείο αφετηρίας γιά τήν αυτονομία καί τήν ελευθερία στις ανθρώπινες σχέσεις καί συνεπώς γιά τήν επαναστατική αλληλεγγύη. Δέν μού αρέσει ο ηθικολογικός καί οικονομικός συσχετισμός τής "εμπιστοσύνης" που στις λατινικές γλώσσες μεταφράζε­ ται κατ' επέκταση σέ κάτι που συγγενεύει μέ τήν πιστό­ τητα καί τή θρησκευτική πίστη. Έ τσι, στά ιταλικά, αντί τού confianza μπορεί κανείς νά χρησιμοποιήσει τή λέξη affiatamento που έχει τήν έννοια τής αρμονίας μεταξύ αν­ θρώπων που αναγνωρίζουν αληθινά ο ένας τόν άλλο ' π.χ. τό affiatamento μεταξύ συντρόφων που αγωνίζο­ νται μαζί διακινδυνεύοντας τή ζωή τους. Στά ιταλικά επί­ σης η λέξη orgasmo έχει τήν ευρύτερη έννοια ενός μεγά­ λου ενθουσιασμού καί καλύπτει πολλές ανθρώπινες εμπειρίες. Ά ν κάποιος πει "η μητέρα μου είχε έναν "orgasmo" σήμερα τό πρω ί μέ τό νέο μας παπά στήν εκ­ κλησία" αυτό δέν υπονοεί απαραίτητα σεξουαλική δρα­ στηριότητα (άν καί μπορεί κανείς πάντα νά τό ελπίζει). Η καταπίεση σέ σχέση μέ άλλες υλικές ανάγκες, όπως η τροφή, τό ντύσιμο, η στέγη, δέν επαρκεί γιά τήν ο λ ικ ή επανάσταση. Πρέπει νά κάνουμε επανάσταση ενά­ ντια στό καπιταλιστικό σύστημα, αλλά, άς τό ξαναπούμε, οφείλουμε νά επιμένουμε στό ερώτημα: "επανάστα­ ση γιά ποιό πράγμα;" Προφανώς ό χι γιά νά σπάσουμε ένα οποιοδήποτε ταμπού, όπως λ.χ. τό ταμπού τής αιμο­ μιξίας, αλλά γιά νά σπάσουμε κάθε ταμπού που θά δια­ λέξουμε από κοινού. Κάποιος μού πρότεινε πρόσφατα, σάν σημείο αφετηρίας γιά τή διάρρηξη τού φράγματος, τή στιγμή που "θά επιτραπεί" σέ κάποιο παιδί (πώς μπο­ ρούμε νά διακρίνουμε τό "επιτρέπω " απ’ τό "επιβ άλλω ";) νά σπάσει τό ταμπού τής αιμομιξίας — κι αυτό είναι όλο. Δέν είναι καθόλου αυτό τό "ό λ ο ". Ποιός καθορίζει τις ανάγκες τού κάθε παιδιού; Οι νέοι, απελευθερωμένοι τρόποι βίωσης τών σχέσεών μας, δέν συνεπάγονται αυ-

72

τάματα αλλαγή στήν κατοχή των μέσων παραγωγής πε­ ρισσότερο απ' όσο οι ά λλο ι "συνηθισμένοι" τρόποι. Πρέ­ πει συνάμα νά καταστραφεί ο καταπιεστικός καπιταλι­ στικός χρόνος, καί δέν είναι ασφαλώς τυχαίο που οι κομ­ μού νάροι τού Παρισιού τό 1871 πυροβολούσαν "ενστικτωδώς" τά ρολόγια που αντιπροσώπευαν τόν αστικό χρόνο. Η πιό βασική από τις ριζικές ανάγκες είναι η ανάγκη ν ’ απομαλοποιήσουμε (denormalize ) τήν κοινωνία, πράγ­ μα που σημαίνει νά χτυπήσουμε όχι απλώς μερικές αλ­ λά ό λ ε ς τις καταπιεστικές δομές τ ώ ρ α . Κ ι αυτή η βασικότερη από τις ριζικές ανάγκες βρίσκεται σέ συνάρ­ τηση μέ τήν ανάγκη μας γιά ιδιάζουσες εμπειρίες απε­ λευθέρωσης στόν οργασμό, ο οποίος αρνιέται τήν ο ικο ­ γενειακή αναπαραγωγική καταπίεση, καί στή δημιουργι­ κή τρέλα ή τήν τρελή δημιουργικότητα, η οποία αρνιέται τήν ψυχιατρική καταπίεση. Αυτές οι μέθοδοι γιά ένα διαρκές άν καί ποτέ ολοκληρω τικό ξεκαθάρισμα τού μυα­ λού μας από τά παλιά σχήματα καί γιά τήν εξεύρεση και­ νούριων, είναι υποκειμενικές καί τίθενται σ ’ ένα ποιοτικό επίπεδο, αλλά η βάση τους είναι υλική καί ο τρόπος λει­ τουργίας τους εδράζεται στήν ατομική καί κοινωνική (συλλογική) συνείδηση' είναι ιστορικά καθορισμένες καί αποτελούν πραγματικά καί όχι μεταφυσικά φαινόμενα. Η ματαίωσή τους {frustration), ή μερικές φορές η ανικανό­ τητα έκφρασής τους, εκφράζει τό πιό προχωρημένο στά­ διο αντίφασης στήν καπιταλιστική κοινωνία, αλλά οι ίδιες δυσκολίες υπάρχουν καί στις σοσιαλιστικές εκείνες χ ώ ­ ρες, στις οποίες μιά ανεπαρκής επαναστατική συνείδηση οδήγησε σέ μιά κατάσταση όπου η κοινωνική επανάσταση εκτοπίστηκε από τήν πολιτική επανάσταση. 'Α ν παράγουμε γιά τόν εαυτό μας καί όχι γιά νά πα­ ράγουμε υπεραξία, δημιουργούμε χρόνο γιά τούς εαυ­ τούς μας — χρόνο που μάς επιτρέπει νά συναντηθούμε, νά παίξουμε καί νά χαρούμε, χωρίς τήν καταπίεση τού ωράριου(7). Εν πάση περιπτώσει, ένα σωρό εμπορεύματα παράγονται μέ σκοπό νά ξεγελάσουν τούς ανθρώπους καί νά τούς δημιουργήσουν τήν ψευδαίσθηση τής χαράς, απομακρύνοντάς τους από τήν πραγματική χαρά που βρί­ σκεται στις απελευθερωμένες σχέσεις. Καί όπως ακρι­

βώς υπάρχει ο παραλογισμός τών άχρηστων καταναλω­ τικώ ν αγαθών (καί όλες εκείνες οι ταυτόσημες ψευτο-ανάγκες μέ τά διάφορα ηχηρά ονόματα), έτσι υπάρχει καί ο παραλογισμός εκατομμυρίων εργαζόμενων στά δ ιά φ ο ­ ρα εμπορικά γραφεία (στή διαφήμιση, στις τράπεζες καί στούς απέραντους γραφειοκρατικούς διαδρόμους τού καπιταλιστικού κράτους) που δέν παράγουν τ ί π ο τ ε άλλο από κέρδη καί ψευδαισθήσεις πρός χρήση τών α­ φεντικών τους. Υ πάρχει πολύς χρόνος που περιμένει ν ’ απελευθερωθεί απ’ όλα αυτά τά εμπορικά κέντρα — χρό­ νος ελεύθερος που δέν αποτελεί απλώς προϋπόθεση γιά τήν οργασμική εμπειρία, α λ λ ά π ρ έ π ε ι ν ά κ α θ ο ­ ρ ί ζ ε τ α ι α π ' α υ τ ή . Ο νέος επαναστατικός συντελε­ στής συνίσταται στό ν' αρχίσουν οι άνθρωποι νά κάνουν έρωτα αντί νά συνουσιάζονται απλώς γιά νά προμη­ θεύουν παιδιά στά αφεντικά. Ο οργασμός είναι μιά μετα­ δοτική, ωραία τρέλα. Απελευθέρωση μέσα στόν οργασμό σημαίνει τό τέλος τού δουλικού, περιοριστικού, αποπνιχτικού οικογενειακού συστήματος, που εξυπηρετεί μο­ νάχα τ' αφεντικά, καί τή δημιουργία τής αληθινής ο ικο ­ γένειας τών "α δ ελφ ώ ν" — αντρών καί γυναικών. Αυτή ωστόσο η "αληθινά οικογενειακή" γλώσσα, άν καί ο λο­ φάνερα ειρωνική, είναι πολύ ύποπτη. Δέν χρειάζονται πλέον "α δ ε λ φ ικ ο ί χαιρετισμοί". Δέν υπάρχει θέμα σεξουαλικού συγχρωτισμού (promiscuity) όταν υπάρχει έρωτας. Δέν υπάρχει θέμα σεξουαλικών διαστροφών. Δέν υπάρχουν σεξουαλικές διαστροφές, διότι οτιδήποτε οδηγεί στήν εμπιστοσύνη καί τόν οργασμό δέν μπορεί νά είναι διεστραμμένο. Μο­ νάχα ο σαδισμός καί ο μαζοχισμός, που φτάνουν στό ση­ μείο τής σωματικής βλάβης, αποτελούν ανοργασμικές σχέσεις υποταγής καί καταπίεσης, ασεξουαλικές δια­ στροφές που είναι τυπικά προϊόντα τού καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής καί όλων τών συστημάτων που λειτουργούν βάση τής σχέσης αφέντης/δούλος. Γαμείστε τά ρολόγια τών αφεντικών καί κάντε έρωτα(8) μέ τό γείτονά σας (εξαρτάται βέβαια από τό γείτο­ να τού καθενός). 0 κόσμος έχει υποφέρει απέραντα από τό γεγονός ό ­ τι ο Χριστός πέθανε, υποτίθεται, γιά νά τόν σώσει. Θά ή­

74

ταν καλύτερο άν μπορούσαμε νά τόν δούμε ιστορικά σάν κάποιον που απόχτησε τήν εμπειρία ενός οργασμού γιά νά σώσει τόν εαυτό του{9). Η σταύρωση δέν ήταν οργα­ σμός αλλά μάλλον ιστορική αναγγελία υποταγής στά συμφέροντα τής αρχόμενης φεουδαρχικής κοινωνίας μέ­ σα από τό δυναμικό σχήμα τής αναδυόμενης Εκκλησίας. Η προσωπική συνθήκη γιά τόν οργασμό είναι η εμπι­ στοσύνη — μιά αρμονία που δημιουργείται μέ προσω πι­ κή εργασία — μεταξύ δυο ανθρώπων. Αυτή η εμπιστοσύ­ νη είναι εντελώς διαφορετική από τήν αστική συζυγική "πίστη". Μέ τήν εμπιστοσύνη δημιουργούμε μή αποκλει­ στικές, μή κτητικές σχέσεις, που εξοστρακίζουν τήν κα­ ταπίεση. Μέ τήν οργασμική εμπιστοσύνη ενισχύουμε τούς δεσμούς τής αλληλεγγύης ανάμεσά μας. Ύ στερα α π ’ αυ­ τό δέν περνάμε απλώς μέσα από μιά επαναστατική διαδι­ κασία, αλλά δημιουργούμε τή διαρκή επανάσταση. Οι εμπειρογνώμονες τής ψυχής μιλούν γιά τή σεξουα­ λικότητα τών ά λ λ ω ν ανθρώπων καί αποφεύγουν απε­ γνωσμένα καθετί που αφορά τήν επίγνωση καί τήν π α ­ ρουσίαση τής δικής τους σεξουαλικότητας. Ά ν κάνουμε κι εμείς τό ίδιο, θά πρέπει νά μεμφόμαστε τόν εαυτό μας ή ν' αρχίσουμε νά μεμφόμαστε ο ένας τόν άλλο, γιατί δέν πρέπει νά ξεχνάμε ότι υπάρχουν οργασμικοί καί ανοργασμικοί τρόποι νά μιλάμε καί νά βλέπουμε ο ένας τόν άλ­ λο. Μ ερικοί από μάς — σύμφωνα τουλάχιστον μέ τούς όρους τής εκπαίδευσής μας — είναι ψυχαναλυτές τού Μεγάλου Φ αλλού(10), που η μόνη του λειτουργία φ α ί­ νεται νά είναι η κλειτοριδεκτομή τών γυναικών. Ά λ λ ο ι πάλι είναι ψυχίατροι που τά εγκλήματά τους ενάντια οτήν ανθρωπότητα περιλαμβάνουν όχι μόνο τόν μυστι­ κιστικό ευνουχισμό γιά τόν οποίο μιλούν συνήθως οι ψ υ­ χαναλυτές, αλλά καί τόν κυριολεκτικό ευνουχισμό τών πσθενών τόσο μέ τά διάφορα νευροληπτικά φάρμακα ό"ο καί μέ τήν αντι-σεξουαλική κοινωνική ανάπτυξη τής "ιδρυματοποίησης" που εφαρμόζεται στά νοσοκομεία καί στά διάφορα ιατρικά κέντρα καί τομείς τής κοινο­ ί ητας. Ά λ λ ο ι επίσης είναι θύματα ή μελλοντικά θύματα αυτών τώνμορφών κατασταλτικής βίας. Εν κατακλείδι: η κοινωνική επανάσταση ανοίγει τό Λμόμο της τ ώ ρ α καί ό χ ισ έ ένα ή δύο χρόνια. Προχω­

75

ρεί σέ κάθε θεσμό μέσω τού οποίου ασκείται η καπιταλι­ στική καταπίεση: σέ κάθε σχολείο, εργοστάσιο, πανεπι­ στήμιο, φυλακή, σέ κάθε οικογένεια καί σέ κάθε κρεβάτι. Οι άνθρωποι δ έ ν έρχονται στά διεθνή συνέδριαΟ 1) γιά τή σεξουαλικότητα καί τήν πολιτική γιά ν' αποφύ­ γουν τήν αντιμετώπιση τών θεμάτων τής σεξουαλικότη­ τας, αλλά γιά ν ’ αποφύγουν τήν ίδια τους τή σεξουαλικό­ τητα. Ά λ λ ο ι έ ρ χ ο ν τ α ι σίγουρα γιά ν' αποφύγουν τή σεξουαλικότητα μ' ένα πλήθος από βαρύγδουπα καί μυθοποιητικά λόγια. Τ ό ζ ή τ η μ α τ ε λ ι κ ά δ έ ν ε ί ν α ι άν έ χ ε ­ τε χ ρ ο ν ι κ ά π ε ρ ι θ ώ ρ ι α γ ι ά τ έ τ ο ι ο υ εί ­ δ ο υ ς υ π ε κ φ υ γ έ ς α π ό τή σ ε ξ ο υ α λ ι κ ή μ α ς π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α — τό ά γ ρ ι ο ξ ε π έ ­ ρ α σ μ α τ ώ ν ο ρ ί ω ν τού σ ώ μ α τ ό ς μας — ή ά ν έ χ ω ο ί δ ι ο ς. Τ ό ζ ή τ η μ α ε ί ν α ι ό τ ι η Ι­ στορί α δέν περι μένει .

76

4

ΣΥΝΔΕΣΕΙΣ - ΚΑΙ ΜΕΡΙΚΕΣ ΑΠΟΣΥΝΔΕΣΕΙΣ

Πριν προχωρήσουμε από τ'ις παραπάνω σκέψεις γιά τήν τρέλα καί τόν οργασμό, όπως τά είδαμε μέσα στό πλαίσιο τών ριζικών αναγκών, σέ μιά θεώρηση γιά τό τί συμβαί­ νει καί γιά τό τί μπορούμε νά κάνουμε ενάντια στήν κατα­ σταλτική βία, υπάρχουν ορισμένες συνδέσεις που θά πρέ­ πει μάλλον νά γίνουν. Πρόκειται γιά συνδέσεις ανάμεσα στήν πολιτική τής προσωπικής μας ζωής καί τήν μακρο-, γεω-πολιτική καί ίσως ακόμα πιό πέρα. Παρόλο που με­ ρικές απ’ αυτές τις συνδετικές παρατηρήσεις πιθανόν νά έχβυν "α φ ο ρ ισ τική" μορφή (από τήν ελληνική λέξη ό ­ ρ ο ς που σημαίνει σύνορο, όριον) είναι στήν πραγματικό­ τητα μάλλον προκλήσεις που σπάζουν τά όρια, προκειμένου νά συνδέσουν πράγματα, παρά καθοριστικές "προσδιοριστικές" παρατηρήσεις. Θά μπορούσε κανείς νά π ο λ ­ λαπλασιάζει στό άπειρο τις προσωπικές ερμηνείες γιά τή ζωή ορισμένων ανθρώπων, αλλά είναι ίσως προτιμότερο νά βρει τά δικά του εφόδια γιά νά "δεχτεί" τις ιδέες που τού προτείνονται. Δέν είναι καθόλου καλό καί δέν θά έπρεπε νά είναι στό ελάχιστο ενοχλητικό νά πεις σέ κάποιον:

77

Ά ν ξέρεις, θά σού πώ. Ά ν δέν ξέρεις, δέν θά σού πώ. Ό π ο ια κι άν είναι η διαφορά τών εμπειριών μας, δέν μπο­ ρεί νά υπάρχει παρά ένας στόχος: νά ξαναβρούμε τό προ­ φανές — καί νά τό ξαναβρούμε σάν τέτοιο. Ά λ λ ο πράγμα είναι νά έχεις τήν υψηλόφρονη συμπόνια κα ί νά επιτρέ­ πεις στόν άλλο νά ξέρει ότι ξέρεις (καί ότι ξέρεις ότι ξέ­ ρουν ότι ξέρεις ότι ξέρουν καί πάει λέγοντας) καί άλλο πράγμα είναι, διατρέχοντας τόν κίνδυνο νά κατηγορηθείς γιά υπεροψία — άν καί ίσως είναι περισσότερο θέμα σε­ βασμού παρά υπεροψίας — , νά θεωρείς δεδομένο ότι ο άλλος που συμμετέχει σ' ένα διάλογο, θά συλλάβει τό προφανές σά νάναι κάτι που αιωρείται στόν αέρα ανάμεσά μας. Σ ’ αυτή τήν περίπτωση όμως, δ έ ν α ρ κ ε ί τ α ι κ α ν ε ί ς νά εί ναι ανελέητος, α λ λ ά ε φ ε υ ­ ρ ί σ κ ε ι ένα εί δος σαδι σμού.

ΠΕΡΙ

ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗΣ:

ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ:

ΤΟ Α Σ Υ Ν Ε Ι Δ Η Τ Ο

Η Δ Ι Α Λ Ε Κ Τ Ι Κ Η

ΣΤΗ

ΕΙΝΑΙ

ΦΥΣΗ

Η αλλοτρίωση έχει σχέση μέ τή διάσπαση μιάς πρω ταρχι­ κής ενότητας, αλλά θά πρέπει κανείς νά προσθέσει: "στή σφαίρα τού ανθρώπινου". Η λέξη αλλοτρίωση έχει μα­ κριά ιστορία(1). Γιά τόν Χέγγελ έχει σχέση μέ τό άτυχο γεγονός ότι ενοχλούμαστε εσωτερικά από τή διαπίστωση ότι υπάρχει κάτι έξω από μάς (αντικειμενοποίηση καί ε­ ξωτερίκευση) που έχει σχέση μαζί μας. Υπάρχει μιά δίο ­ δος ανάμεσα στό μεταφυσικό έσω καί στό έξω που δέν θά μπορούσε νά αναχθεί παρά σ' ένα είδος αυνανιστικού ορ­ γασμού τού Αφηρημένου Πνεύματος. Ο Μάρξ, από τήν άλλη μεριά, είδε τήν αλλοτρίωση νά προβάλλει στήν καθημερινή ζωή όταν οι πράξεις τών αν­ θρώπων (αντικειμενοποίηση καί εξωτερίκευση) στρέφο­ νται εναντίον τους. Θεωρώντας τήν αλλοτρίωση σάν α­ πόρροια τής διαίρεσης τής κοινωνίας σέ τάξεις εκμεταλ­ λευτών καί εκμεταλλευόμενων, σάν φαινόμενο που έχει τήν αφετηρία του στήν ατομική ιδιοκτησία, ο Μάρξ συ­ γκέντρωσε τήν προσοχή του στήν κριτική τής πολιτικής

78

οικονομίας βλέποντας την σάν τήν πιό στενά δεμένη μέ τόν άνθρωπο επιστήμη τής εποχής του (σήμερα ερευνού­ με τήν αλλοτρίωση καί σέ άλλες ανθρώπινες καί εξω-ανθρώπινες (φυσικές) επιστήμες που η σχέση τους μέ τόν άνθρωπο διαρκώς μεγαλώνει). Η επιστήμη αυτή (η επι­ στήμη τού Ά ν τ α μ Σμίθ, τού Ρικάρντο, τού Μ ίλ κ.ά.), ε­ νώ σιωπηρά αναγνώρισε τήν αλλοτρίωση σάν αναγκαία γιά τό όραμα τού κοινωνικού καλού, βοήθησε στήν απο­ κάλυψη τής φύσης της σέ όσους ήταν προετοιμασμένοι νά τήν δούν. Σήμερα όμως η κριτική πρέπει νά απλώνε­ ται σέ όλες τις επιστήμες, όπως αυτές εκφράζονται μέ­ σα στό πλαίσιο τής αστικής κοινωνίας, καί νά συμπερι­ λαμβάνει τήν πιό προχωρημένη ψυχανάλυση καί τήν "κοινω νιολογία τού παράλογου". Η "σ φ αίρα τού ανθρώπινου" ξεκινάει από τή διαδι­ κασία τής επίγνωσης-δράσης που δημιουργεί τή διασκεπτική (reflective) συνείδηση (τό νά ξέρουμε τί ξέρουμε καταρχήν), που μέ τή σειρά της, όταν συστηματοποιηθεί, δημιουργεί τή γνώση. Είναι λάθος νά προσπαθούμε ν' αναγάγουμε τήν αρχέγονη, προ-διασκεπτική γνώση σέ όρους που τίθενται από τή διασκεπτικότητα τής γνώσης. Η γνώση βέβαια είναι αλλοτρίωση (τό ρήγμα τής συνεί­ δησης που δημιουργείται από τή σκέψη) καί συνεπάγε­ ται μιά τόσο παραπλανητική ταλάντευση ανάμεσα στό μέσα καί τό έξω ώστε αρχίζουμε νά τή σκεφτόμαστε σάν πραγματικά "ε κ ε ί" ("έξω ίσον πραγματικότητα") — δηλ. σάν τις πραγματικές της επιδράσεις καί τ' αποτελέσμα­ τα. Ά ν δέν πάρουμε ωστόσο τή γνώση "τοίς μετρητοίς", δέν υπάρχει τίποτα κακό σ ' αυτή, ιδίως άν μπορούμε νά τή χρησιμοποιήσουμε. Υπάρχει καί "κ α λ ή " αλλοτρίωση. Η αλλοτρίωση δέν είναι ηθική καταδίκη. Η σκέψη ξεπήδησε πιθανόν (φυλογενετικά) κατά τή μετάβαση από τούς ανθρωποειδείς πιθήκους στόν άνθρω­ πο, καί μάλλον, στό ανθρώπινο νήπιο (οντογενετικά), ό­ ταν αυτό αρχίζει νά θεωρείται από τούς ενήλικες σάν "νά παίρνει ανθρώπινη μορφή (όπως εμείς) επιτέλους", άν καί δέν καταλαβαίνω πώς ένας γορίλας (ή ουρακοτάγκος), φυλακισμένος σ' ένα κλουβί ζω ολογικού κήπου, θεωρείται ότι δέν έχει διασκεπτική συνείδηση τής γνώσης του ορισμένες στιγμές. Έ τσ ι, αρνιέμαι κάθε προφανή ψ υ­ 79

χαναλυτική ερμηνεία τών διαρκώς επανερχόμενων ονεί­ ρων μου νά μιλήσω επιτέλους σέ κάποιον (τούς φ υ λ α κ ι­ σμένους σέ κλουβί ανθρώπους), ο οποίος θά καταλάβει καί θά δεχτεί τή βοήθειά μου γιά νά σπάσουμε τό κ ιγ κ λ ί­ δωμα καί μετά νά προχωρήσουμε μαζί, χωρίς νά ρωτάμε ποιός απελευθέρωσε τόν άλλο. Τά ανθρώπινα όντα (γιατί "ο Ά νθ ρ ω π ο ς ";) άρχισαν νά χρησιμοποιούν εργαλεία τρία εκατομμύρια χρόνια πριν. Δ ύο εκατομμύρια χρόνια πριν άρχισαν ν' ανάβουν φω τιά. Μονάχα 100.000 χρόνια πριν άρχισαν πραγματικά νά θάβουν τούς νεκρούς τους. Α φ ο ύ άρχισαν νά σκέφ το­ νται πάνω στόν εξωτερικό κόσμο, τ ’ ανθρώπινα όντα άρ­ χισαν επιτέλους νά σκέφτονται καί πάνω στόν εαυτό τους. Τ ό α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ π ο κ ε ί μ ε ν ο γ ε ν ν ή ­ θ η κ ε μ α ζ ί μέ τ ή ν ά ρ ν η σ ή του, τ ή ν τ α φ ή τ ο υ . Τό ανθρώπινο υποκείμενο σάν αντικείμενο επιστή­ μης έχει ιστορία μόνο δυό αιώνων περίπου. Πριν από τή σκέψη υπάρχει η προ-διασκεπτική συνεί­ δηση που ορισμένα της στάδια — τά πρώ ιμα νηπιακά — α­ ποτελούν τό φ ρ οϋδικό (αλλά καί το ρανκικό, τό κλαϊνικό κλπ.) "ασυνείδητο" μέ τις γενετικά εγγραμμένες π ρ ω ­ τογενείς φαντασιώσεις, όπως τό τραύμα τής γέννησης, ο φθόνος, καθώς καί η "πρω ταρχική σκηνή", ο ευνουχι­ σμός, η αποπλάνηση — δηλ. όλο τό οιδιπόδειο σκηνικό. Οποιαδήποτε συνείδηση κι άν έχει ωστόσο τό αξιοθρήνη­ το καί κλαψ ιάρικο νήπιο, αυτή ακρωτηριάζεται ανάμεσα στις συμπληγάδες όλω ν τών άλλω ν επιδράσεων από τήν ψυχαναλυτική αυτή παρέμβαση καί από ό,τι τελικά κατά­ ντησε νά γίνει ένα είδος πρωτο-ψυχανάλυσης που ασκεί­ ται από τό ίδιο τό γονεϊκό ζευγάρι. Ο Γιούνγκ διεύρυνε τό φ ρ οϋδικό ασυνείδητο, επεκτείνοντάς το καί σέ άλλες περιοχές, διατηρώντας πάντα τις εγγεγραμμένες φαντα­ σιώσεις. Μόνο που οι τελευταίες αυτές προέρχονται επί­ σης από τό "σ υ λλο γ ικό ασυνείδητο" τής "φ υ λ ή ς " που π ι­ θανόν νά έχει (ο Γιούνγκ είναι κάπως διφορούμενος π ά ­ νω σ’ αυτό) εντοπίσιμες θέσεις στόν ανθρώπινο εγκέφ α­ λο. Έ λοιπόν, η νευρο-φυσιολογία είναι ενδιαφέρουσα αλλά καί ενδεχομένως επικίνδυνη. Είναι ενδιαφέρουσα άν κανείς μπορεί νά τήν συμπεριλάβει (καί ό χι νά πέσει στήν παγίδα της) μέσα στή συνολική κίνηση τής γνώσης, καί

80

είναι, επικίνδυνη όταν κάποιος επιχειρεί νά αναγάγει τήν πραγματικότητα τής εμπειρίας σ ' αυτή, μέ προοπτική νά χειραγω γεί ανθρώπινα αντικείμενα. Η διασκεπτική δράση τής συνείδησης πάνω στόν εαυ­ τό της δέν είναι η μόνη δραστηριότητα τής ανθρώπινης προ-διασκεπτικής συνείδησης. Υπάρχει κι ένα άλλο πεδίο δραστηριότητας, κ ι αυτό είναι εκείνο όπου η προ-διασκεπτική συνείδηση τοποθετεί τό αντικείμενό της σάν αξεχώ­ ριστο μέν (από τή συνείδηση), αλλά ταυτόχρονα καί σάν ά λ λ ο(2). Προ-διασκεπτική ή διασκεπτική, η συνείδηση δέν έχει άλλο περιεχόμενο από τή συγκεκριμενοποίηση τής (μή-σωματικής, χωρικής) κατεύθυνσής της. Δέν πρό­ κειται λοιπόν γιά μιά "εξωτερική έκκριση" τού "νο ύ " ή τού "εαυτού", αλλά μάλλον, σέ μιά απατηλή αναλογία, ο νούς ή ο εαυτός αποτελούν, σέ ορισμένες στιγμές, "ε ­ σωτερικές εκκρίσεις" συνόλων διασκεπτικής συνείδησης. Ο νούς καί ο εαυτός είναι μή σωματικοί "α κατοίκητοι" χώ ροι, που υποδεικνύονται από τή συγκεκριμένη κατευθυντικότητα τών μή μετρικών "γραμμώ ν" ή τόξων τών σύγχρονων πράξεων καί εμπειριών. Η αναλογία καταρ­ ρέει στό σημείο που η "εσωτερική έκκρ ισ η " εξατμίζεται στό πολύ συγκεκριμένο τίποτα τού σαφέστατα καθορι­ σμένου χώρου στόν οποίο ο "νούς" ή ο "εαυτός" υποτί­ θεται (από τή διασκεπτική συνείδηση) πως βρίσκονται, αλλά δέν "είναι". (Βλ. κεφ. 2 στό "Η Γραμματική τής Ζ ω ής"(3)). Τό "ασυνείδητο" είναι μιά συνείδηση προγενέστερη από τή διασκεπτική πράξη τής συνείδησης που κάνει τή συνείδηση συνειδητή στόν εαυτό της’ δηλαδή, τό ασυνεί­ δητο είναι προ-διασκεπτική συνείδηση η οποία διακρίνεται από τή συνείδηση τής συνείδησης που αποτελεί τή βάση τής γνώσης. Αυτή η προ-διασκεπτική συνείδηση εί­ ναι παρούσα όχι μόνο στό ανθρώπινο έμβρυο αλλά σέ ό ­ λες τις μή ανθρώπινες μορφές ζωής, ζωικές ή φυτικές. Θά μπορούσε μάλιστα ν' αναρωτηθεί κανείς: γιατί νά μήν επεκτείνουμε τήν προ-διασκεπτική συνείδηση καί στήν α­ νόργανη ύλη (π.χ. στή λάσπη καί στό ατσάλς στά βουνά καί στόν ουρανό); Ο μόνος λόγος γ ι’ αυτή τή μή επέκτα­ ση βρίσκεται στήν ετυμολογική σύνδεση τής συνείδησης μέ τή γνώση (τό λατινικό cum-scire, σημαίνει γνωρίζω

81

πλήρως ή σέ συνδυασμό μέ κάτι άλλο). Ο αγγλο-σαξονι κός όρος "awareness" (επίγνωση, βαθιά αντίληψη κά­ ποιου πράγματος, κλπ.), μέ τή συνοδευτική του έννοια "κα θιστώ κάτι αληθινό", είναι κάπως καλύτερος. Προκειμένου όμως νά βρούμε έναν τρόπο ομιλίας που νά δη μιουργεί ένα συνεχές ανάμεσα στήν ανθρώπινη, τή μή αν­ θρώπινη ζωή καί τήν ανόργανη ύλη, είναι καλύτερο νά μιλάμε γιά α ν τ ι λ η π τ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α (sensiti­ ve systems), που o l αντιληπτικές τους ενότητες θά είναι "μοριακές, ατομικές καί υπο-ατομικές" (Μ .Α .Υ .). Α λ λ ά υ π ά ρ χ ε ι κ α ί μ ι ά π ρ ο - α ν τ ι λ η π τ ι κ ή φαι­ ν ο μ ε ν ο λ ο γ ι κ ή π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α τ ώ ν α­ ν τ ι λ η π τ ι κ ώ ν σ υ σ τ η μ ά τ ω ν . Θά πρότεινα λ ο ι­ πόν τήν επέκταση αυτής τής πραγματικότητας, η οποία αποτελεί προ-διασκεπτική συνείδηση, καί πέρα, πολύ πέ­ ρα, από τήν ανθρώπινη σφαίρα. Τά άψυχα αντικείμενα που μπαίνουν στό πεδίο τής ανθρώπινης συνείδησης, καί ιδιαίτερα τά κατασκευαζόμενα καί χρησιμοποιούμενα από τόν άνθρωπο, μπορούν νά θεωρηθούν σάν "ενσυνείδητα", μέ τήν έννοια ότι υπάρ­ χει μιά σχέση — καί μάλιστα μιά σχέση που, στό επίπεδο τών αντιληπτικών ενοτήτων, επιδέχεται πιθανόν επιβε­ βαίωση — ανάμεσα στά αντιληπτικά συστήματα τού αντι­ κειμένου καί στόν κατασκευαστή ή τόν χρήστη. Υ πάρχει διαφορά ανάμεσα σ ' ένα κομμάτι ξύλου που αποτελεί μέ­ ρος ενός δέντρου, καί στό ίδιο κομμάτι που κόβεται από τό δέντρο καί μεταβάλλεται από τόν άνθρωπο σέ οικιακό σκεύος — ανεξάρτητα δηλαδή από τις ολοφάνερες δια­ φορές που απορρέουν από τή λειτουργική διάπλαση τού ξύλου; Σπρώχνοντας αυτό τό συλλογισμό λίγο μακρύτερα, σέ μιά από τις παραμέτρους τής φυσικής επιστημονι­ κής αντίληψης, θά μπορούσε κανείς νά εξετάσει τή δυνα­ τότητα τών απειροελάχιστων μεταβολών στις τροχιές τών ηλεκτρονίων μέσα στά άτομα τών μορίων τού ξύλου πριν καί μετά τή μετατροπή του σέ χρησιμοποιούμενο α­ ντικείμενο. Ό τ α ν τό φ υσικό ξύλο γίνεται χρησιμοποιού­ μενο αντικείμενο, θά ήταν υπερβολικά παράλογο νά θεω­ ρήσουμε ότι, ανάμεσα σ' αυτό καί στόν ανθρώπινο χρή­ στη του, προβάλλει ένα είδος εναρμόνισης στό αισθητη­ ριακό επίπεδο τών αντιληπτικών συστημάτων, όσο απει­

82

ροελάχιστες κι άν είναι οι μεταβολές; Θά μπορούσε κα­ νί κ. επίσης νά εξετάσει τήν αλλαγή σ ' ένα μέταλλο πριν ιιιιο τήν εξόρυξή του καί τό "ίδ ιο " μέταλλο όταν γίνει ερ­ γαλείο. Υπάρχουν πολλές ψυχιατρικές εκθέσεις γύρω από αψικιικες ανθρώπινες κινήσεις καί καταστάσεις παγερής ΜΜνησίας (όπιυς στήν "κατατονία"), που μερικές φορές ικφράζονται μέ "παραληρηματικές" προτάσεις που μι­ λούν γιά τή μετατροπή κάποιου σ' ένα είδος φυτό, σέ ικιμπό ή δέκτη ηλεκτρονικής συσκευής. Εκτός όμως από ι ί| γλώσσα τής τρέλας, υπάρχουν οι μεταφορές τού κα­ νονικού λόγου. Συνηθίζουμε νά λέμε: "έχεις καρδιά από πέτρα", "τό πρόσωπό του είχε πάρει μιά ξύλινη έκφραπη", ή "τό χέρι του είναι μιά ατσάλινη αρπάγη". Σ ’ όλα ουιά τά σχήματα λόγου, εμπειρίας καί συμπεριφοράς, ι­ διαίτερα όμως στό πλαίσιο τής τρέλας, υπάρχει μιά αν­ θρώπινη εξερεύνηση τής μή ανθρώπινης ζωής, καθώς καί άψυχου καί ανόργανου κόσμου. Ά ν μπορέσουμε νά εγκαταλείψουμε αρκετά τήν ανθρωποκεντρική μας τάση ώστε νά εξετάσουμε τή δυνατότητα ενός συνεχούς (continuum ) τών αντιληπτικών συστημάτων νά διατρέχει όλες αυτές τις ανθρώπινες καί εξω-ανθρώπινες σφ α ί­ ρες, η σκέψη μας θ ' αρχίσει ίσως νά βρίσκει μιά προσέγ­ γιση ανάμεσα στήν ψευδαίσθηση (delusion) καί τήν α­ λήθεια, ανάμεσα στή μεταφορά καί τήν κυριολεξία. Γιά τήν ποιητική συνείδηση, τό συνεχές τών αντιληιιιικ ώ ν συστημάτων αποτελεί τό πρωταρχικό υλικό πάνω στό οποίο εργάζεται. Παρά τήν κλίση πρός τόν ανθρωπο­ μορφισμό τής μή ανθρώπινης φύσης, αυτός δέν θά μπο­ ρούσε νά επιτευχθεί χωρίς μιά προηγούμενη τροποποίηοη τών ανθρώπινων αντιληπτικών συστημάτων έτσι ώστε νο εναρμονιστούν μέ τά μή ανθρώπινα συστήματα καί νά μπορούν ν' ακούνε τή γλώσσα τού ζώου, τού φυτού κ α ί τού ορυκτού, όπως συμβαίνει στόν Σαίν-Τζών Πέρς: Καί τώρα αφήστε με, θά φ ύγω μόνος. Πρέπει νά βγώ γιά κάποια υπόθεση: ένα έντομο μέ περιμένει γιά νά μέ δεξιωθεί. Χαίρομαι νά κοιτάξω τό μεγάλο πολυεδρικό του μάτι: γωνιώ δες κι απροσδόκητο σάν κυπαρισσόμηλο.

83

Έ χω ακόμα μιά συνάντηση μέ τις γαλαξόστικτες πέτρες: αφήστε με λοιπόν, σάς παρακαλώ, έτσι όπως βρίσκομαι καθισμένος κάτω απ' τήν προστατευτική σκιά τών γονάτων μου(4).

Η π ο ι η τ ι κ ή , δημιουργική πράξη, εδώ η ποιητική πράξη τού ποιητή, είναι η σύλληψη τής διασκεπτικής γνώσης τής προ-διασκεπτικής συνείδησης τού συστήμα­ τος τών αντιληπτικώ ν συστημάτων: άνθρωπος - έντομο δέντρο - πέτρα. Αυτή είναι η πραγματικότητα τού ποιητι­ κού λόγου α π ’ τήν οποία απορρέει η δευτερεύουσα δρα­ στηριότητα τής εγγραφής τών λέξεων πάνω στό χαρτί. Συνήθως — όχι όμως πάντα — ο τρελός λόγος δέν διαθέ­ τει αυτή τή δευτερεύουσα ικανότητα "πραγμάτωσης", αλ­ λά η τρέλα συμμετέχει στήν ποίηση (τή γενική έννοια τού κατασκευάζειν, δημιουργείν) η οποία στηρίζεται στή διασκεπτική σύλληψ η τής αρχέγονης γνώσης που εκτείνε­ ται πολύ πιό πέρα από τήν ανθρώπινη σφαίρα. Τό ίδιο συμβαίνει μέ τόν ποιητικό λόγο καί όλων τών άλλω ν καλλιτεχνικώ ν μορφών. Ό π ω ς λ.χ. στό γλυπτό (1975) τού σπασμένου χρηματοκιβώτιου, τού Μισέλ Ζεράρ. Αυτό παριστάνει έναν άνθρωπο που είναι φ υ λ α κ ι­ σμένος μέσα στήν ίδια τήν ιστορία του, τήν οικογένειά του, τή γενεαλογία χου' φυλακισμένος μ έ καί α π ό τό χρήμα του, τά έργα του, τά εμπορεύματα καί τις μετοχές του, τή διαθήκη του, τήν περιουσία του. Σπάει τά δεσμά του εκ τών έσω κ α ί ταυτόχρονα η φυλακή του συντρίβε­ ται καί καταρρέει εκ τών έξω, από μιά άλλη ιστορία, τήν παρούσα ιστορία όλω ν τών άλλω ν ανθρώπων. Η απελευ­ θέρωση έρχεται κ α ί από μέσα κ α ί απέξω. Η ανάπτυ­ ξη τού έργου συντελέστηκε μέ τήν εναρμόνιση τού ενερ­ γητικού καί παθητικού αμφίδρομου μετασχηματισμού τών αντιληπτικών συστημάτων (αντιληπτικές ενότητες Μ.Α.Υ.) τού σώματος τού καλλιτέχνη μέ τό σώμα τού υ­ λικού (χρώ μιο). Πρόκειται γιά ένα διάλογο χωρίς λέξεις, αλλά, όπως είπε ο καλλιτέχνης, μέ πολύ λίγα λόγια, "άν τό έργο ήταν λ ίγ ο ψηλότερο ή λίγο κοντύτερο, δέν θά λειτουργούσε" (δηλ. άν δέν ήταν σέ φ υσικό μέγεθος, η ικανότητα αντίληψης τών συστημάτων θά έσπαζε). Ο καλλιτέχνης, σέ κάθε μορφή τέχνης, λειτουργεί

84

ξεκινώντας από τή βάση μιάς εναρμόνισης τών δικών του σωματικών αντιληπτικών συστημάτων μέ τά αντιληπτικά συστήματα τής μή-ανθρώπινης φύσης — ή μέ ορισμένα ψήματά της. Ο καλλιτέχνης εργάζεται από μιά αίσθηση καθολικής απελπισίας μπροστά στις καταπιεστικές, α λ ­ λοτριωτικές δυνάμεις τού κόσμου που ζεί, αλλά ποτέ δέν χάνει από τά μάτια του κάποιο όραμα — τό όραμα [Ηάς α ­ πό καιρό χαμένης διαρκούς χαράς. Τό έργο τέχνης είναι επαναστατικό εξ ορισμού εφόσον αποδιοργανώνειτά κ α ­ νονικά (normal), αλλοτριωμένα συστήματα αντίληψης στόν πυρήνα τής δημιουργικής του διαλεκτικής. Δραστη­ ριότητες που αποσκοπούν στήν ενίσχυση τής κανονικοποίησης όσον αφορά τήν καλλιτεχνική αγορά, καταστρέ­ φουν τήν εναρμόνιση τών αντιληπτικών συστημάτων κα ί συντελούν στήν εδραίωση ενός εμπορικού τεχνολογικού φασισμού. Ό λ α αυτά τά χαρακτηριστικά υπάρχουν κα ί στήν τρέλα, αλλά δέν χρειάζεται κανείς εξηγήσεις μά π α ­ θολογικές γενετικές προδιαθέσεις, προκειμένου νά κατα­ λάβει τούς λόγους τής θυματοποίησης τής τρέλας καί τήν αποτυχία της νά δημιουργήσει. Υπάρχουν ένα πλήθος ε ­ πιστημονικοί ευνόητοι παράγοντες, όπως οι έντονες ο ι­ κογενειακές πιέσεις γιά κανονικοποίηση, η μαζική καί α υ ­ θαίρετη επιτήρηση καί ο έλεγχος, οι συγκεκριμένες δ ια ­ πλαστικές καί μορφωτικές επιδράσεις, κ.ο.κ. που εξη­ γούν γιατί ο καλλιτέχνης έχει τή δυνατότητα νά εκηρεάσει τόν κόσμο, ενώ αυτή η δυνατότητα αφαιρείτοι από τόν τρελό. Ωστόσο, καί οι δυό προκαλούν φόβο στόν κανονικό κόσμο(5). Ά ν όλα αυτά, καί ιδιαίτερα τό διάγραμμα μιάς γενι­ κής αισθητικής, ηχούν κάπως σά μιά άλλη μοναδολογία, είναι τουλάχιστον μιά υλιστική μοναδολογία καί δέν μοιά­ ζει μέ τις μεταφυσικές μονάδες τού Λάιμπνιτς, γιά τόν οποίο ο Θεός θέσπισε μιά γιά πάντα μιά αρχή klevo τέ­ λος γιά τόν κόσμο. Αντίθετα, η μοναδολογία αυτήδέν ε ί­ ναι σκοτεινή, αλλά διάφανη. Η άρνηση τής άρνηοης ση­ μαίνει ίσως τή δημιουργία μιάς ανπ-αν-αισθητικής. Ορισμένοι διαλεκτικοί φ ιλό σ ο φ ο ι, όπως Ιχ· ο kojeve, έχουν επικρίνει τή Δ ι α λ ε κ τ ι κ ή τ ή ζ Φ ύ σ η ς τού Έ νγκελς, θεωρώντας την σάν ακατανόητη α ­ πό άποψη αρχών. Υποστηρίζεται ότι διαλεκτική μπορεί

85

νά υπάρξει μόνο στό μέτρο που τό ανθρώπινο όν π ρ ο χω ­ ρεί στό προσκήνιο τής φύσης, ότι οι φυσικές επιστήμες δέν μπορούν νά είναι διαλεκτικές (ο Έ νγκελς υποστήρι­ ζε ότι οι ποσοτικές αλλαγές στήν εξέλιξη, στή χημεία καί στόν ηλεκτρισμό καί μαγνητισμό, δημιουργούν ποιο ­ τικές αλλαγές), ότι μονάχα η ιστορία τής ανάπτυξης τών φ υσικώ ν επιστημών θά μπορούσε νά είναι διαλεκτική καί ποτέ τό π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο αυτών τών επιστημών, δεδομένου ότι αυτό τό περιεχόμενο συνίσταται σέ αφ αι­ ρέσεις καμωμένες από ανθρώπους καί όχι στήν κ α τ α ­ σ κ ε υ ή αυτών τών αφαιρέσεων. Αναγνωρίζοντας ωστό­ σο τό συνεχές τών αντιληπτικών συστημάτων (που δ ια ­ τρέχει τήν ανθρώπινη καί εξω-ανθρώπινη φύση) φ α ι ­ ν ο μ ε ν ο λ ο γ ι κ ά , τόσο μέ τήν εμπειρία όσο καί μέ τις αντιληπτικές ομάδες (Μ .Α .Υ .), μπορούμε ίσως ν' αρ­ χίσουμε νά σκεπτόμαστε μιά Δ ιαλεκτική σ τ ή Φύση α­ ντί γιά μιά διαλεκτική τ ή ς φύσης.

ο ΚΗΠΟΥΡΟΣ

ΤΟΥ

ΙΛΙΤΣ

Στήν Κουερναβάκα πρόσφατα, ο Ιβάν Ίλ ιτ ς μού διηγήθηκε μιά ιστορία γιά κάποιον μεξικάνο κηπουρό που εργαζόταν στό C.I.D.O.C. (Δ ια-Π ολιτισμικό Κέντρο Τ εκ­ μηρίωσης). Ο κηπουρός αυτός είχε αναπτύξει μιά ειδική σχέση μέ τά δέντρα που περιποιόταν. Τό κάθε δέντρο κατοικούνταν από τό πνεύμα κάποιου δράκοντα καί ο κη­ πουρός περνούσε πολλές ώρες συζητώντας μ ’ αυτά τά πνεύματα. Σιγά-σιγά ανακάλυψε τήν ιστορία τής ζωής τού κάθε δέντρου καί έμαθε ότι τά περισσότερα πνεύμα­ τα ήταν καλά, αλλά υπήρχαν καί μερικά που ήταν κακό­ βουλα. Ό τα ν ο κηπουρός βολιδοσκόπησε τόν Ίλ ιτ ς σχε­ τικά μέ τά κακόβουλα δέντρα, η απάντηση ήταν απλή: "Σκότω σέ τα!" Θά ήταν πολύ εύκολο νά δώ αυτή τήν ιστορία μέσα στό πλαίσιο τής δεισιδαιμονίας ή τής μυθολογίας (μέ μιά μειωτική έννοια), όπου η λέξη "μύθος" π ο ικ ίλ λ ε ι ετυμο­ λογικά, ξεκινώντας από τόν ανάλαφρο ήχο (τό ελληνικό μ ύ, "ανάλαφρος ήχος", υποδηλώνει ίσως τήν αφετηρία τού μύθου, που συναρτάται μέ τό φόβο τής φύσης, καί 86

είναι προγενέστερη από τήν προφ ορική επεξεργασία τού παραμυθιού) καί φτάνοντας μέχρι τό παραμύθι, δηλαδή μιά ιστορία που τή διηγείται κάποιος καί η οποία βρίσκε­ ται μακριά από τήν "αντικειμενική αλήθεια" ή τουλά χι­ στον τήν αληθοφάνεια. Θά ήταν πολύ δυσκολότερο γιά τούς περισσότερους από μάς νά βρούμε μιά ιδιαίτερη αί­ σθηση που νά έχει τή δυνατότητα νά συλλάβει τήν εναρ­ μόνιση τών αντιληπτικών συστημάτων που συντελείται ανάμεσα στόν συγκεκριμένο αυτό κηπουρό καί τά συγκε­ κριμένα εκείνα δέντρα, που ο ίδιος επιλέγει νά τά δει σάν "δικά του", σάν δέντρα του. Βλέποντάς τα όμως μ' αυτό τόν τρόπο, βρίσκεται σέ απόλυτη συμφωνία μέ τόν π ο λ ι­ τισμό τής χώρας του καί κάνει νά φαίνεται χωρίς νόημα κάθε πολιτιστική επιβολή — απ' τήν οποία τό Μεξικό, παραχορτασμένο από πείνα, όπως όλος ο Τρίτος Κόσμος, έχει υποστεί αρκετή. Υπάρχει μιά αμοιβαία ευαισθητοποίηση τών αντιλη­ πτικών συστημάτων που, μακριά από τό νά ανθρωποποιεί τά έξω-ανθρώπινα συστήματα, απανθρωποποιεί τά ανθρω­ ποκεντρικά. Υπάρχει υπερβολικός ανθρωπισμός, υπερ­ βολική εγω- (-άνθρωπο) κεντρικότητα. Μάς κατακλύζει ο ανθρωποκεντρισμός. Τό κακό μέ τήν ανθρωπότητα βρί­ σκεται στό ότι είναι υπερβολικά ανθρώπινη. Μιά άλλη ιστορία, που μού τή διηγήθηκε η Σύλβιβ Μάρκος (μιά ψυχολόγος στήν Κουερναβάκα), θά κάνει πιθανόν σαφέστερα τά παραπάνω. Υ πήρχε μιά γυναίκα που υπέφερε από έναν πόνο στήν κοιλιά της. Πίστευε πως κάποιος γείτονάς της τής είχε κάνει μάγια μέ σκοπό νά καταχτήσει τό εσωτερικό τού κορμιού της καί, στή συνέ­ χεια, μέ μιά προοδευτική μετάσταση, νά καταλάβει όλο ιης τό σώμα. Επισκέφτηκε μιά "κουραντέρα" (παραδο­ σιακή μεξικάνα θεραπεύτρια), η οποία τής είπε ότι η μόνη δυνατή θεραπεία γ ι' αυτή θά ήταν νά δεχτεί τή δύναμη, ιήν κακή δύναμη, καί νά κάνει τό ίδιο στό γείτονά της. Η γυναίκα αρνήθηκε τή δύναμη αυτή, αλλά αποφάσισε νά κάνει κάτι γιά τήν κατάστασή της μέ ανθρώπους που γνώ­ ριζε στό οικογενειακό της περιβάλλον καί μέ φίλους. Έ ­ βαλε λοιπόν μερικούς απ' αυτούς νά τής κρατούν τό σώ ­ μα, ενώ αυτή βυθιζόταν σέ μιά επώδυνη διαδικασία αποδόμησης τού εαυτού της, κατά τή διάρκεια τής οποίας

87

διάφορα πράγματα άρχισαν νά βγαίνουν απ' τό σώμα της (όπως ένα μακρύ σκο υλή κι πίσω από τό δεξί της αυτί), καί δέν σταμάτησε παρά μονάχα όταν τά έβγαλε όλα από μέσα της. Εκείνο όμως που έχει σημασία στήν προκειμέ νη περίπτωση είναι ότι η γυναίκα ένιωσε, είδε, μυρίστη κε τά πολύ παράξενα ζω ύφ ια που βγήκαν απ’ τό σώμα της καί μίλησε γ ι' αυτό στούς ανθρώπους που "ήξεραν" τί εννοούσε. Στις κουλτούρες τού Τρίτου Κόσμου υπάρχει γενικά μεγαλύτερη σύνδεση ανάμεσα στά ανθρώπινα καί εξω-ανθρώπινα αντιληπτικά συστήματα καί δύσκολα θά έβρισκε κανείς κάποιο νόημα σ' ένα σχέδιο γιά τήν "αποκάλυψη τού ασυνείδητου", μιά που στή βάση τών οικονομικών σχέσεων υπάρχει μεγαλύτερη επίγνωση τής αρχέγονης συνείδησης που έχει ενσωματωθεί στή "μ υ θική συνείδη ση" καί στις παραδόσεις. Επίσης, η διευρυμένη οικογέ­ νεια καί η πλατύτερη κοινοτική μονάδα δέν παράγουν τή φοβερή καταπίεση που είναι εγγενές φαινόμενο στήν α­ στική πυρηνική οικογένεια. Ο κίνδυνος γιά τόν Τρίτο Κ ό­ σμο δέν βρίσκεται μόνο στόν οικονομικό ιμπεριαλισμό καί στήν ιμπεριαλιστική ανατροπή καί τόν πόλεμο, αλλά καί στόν πολιτιστικό καί ψευδο-επιστημονικό ιμπεριαλισμό που στοχεύει στήν καταστροφή τών παραδοσιακών μορ­ φ ώ ν ζωής πρός τό συμφέρον τής νεο-αποικιοκρατίας καί τών πολυεθνικώ ν εταιριών. Αυτή τή στιγμή, στό Μεξικό, διεξάγεται μιά εκστρατεία συνθημάτων υπέρ τής πυρηνι­ κής οικογένειας, που στρέφεται κατά τής παραδοσιακής κοινότητας μέ τις διευρυμένες καί ανοιχτές της οικογέ­ νειες, καί ταυτόχρονα καταβάλλονται προσπάθειες γιά τή διάδοση μιάς καπιταλιστικής ψυχο-τεχνολογίας. Καί οι δυό εκστρατείες αποσκοπούν ν' αυξήσουν τήν επιτή­ ρηση καί τόν έλεγχο πάνω στόν πληθυσμό. Τό πρόβλημα γιά τις χώρες τού Τρίτου Κόσμου εί­ ναι νά προχωρήσουν από τήν οικονομική υπανάπτυξη στόν αυτόνομο σοσιαλισμό δ ι α τ η ρ ώ ν τ α ς τις ζω ­ ντανές παραδόσεις τού λαού μέσα σέ μιά διαλεκτική τής απελευθέρωσης. Μπορεί κανείς νά συγκρίνει τούς σοσια­ λιστικούς κανόνες τής Τανζανίας, που αφορούν τή διατή­ ρηση τής παραδοσιακής θεραπείας, μέ τήν καπιταλιστι­ κή ψυχιατρική που επιβλήθηκε στις χώρες τής Αφρικής, 88

όπου, όπως ήταν επόμενο, επιστρατεύτηκαν όλα τά καπιιιιλιστικά πρότυπα "διανοητικής ασθένειας". 0 κηπουρός τού Ί λ ιτ ς ήξερε τά πάντα γιά τά πνεύμακι που κατοικούσαν τά δέντρα. Υπάρχουν όμως καί άλ­ λοι κακοί δράκοντες που θά ήταν πρόθυμοι νά τόν θερα­ πεύσουν απ' τήν "αρρώστια του" νά θέλει νά κρατήσει ιούς δράκοντες τού μυαλού του γιά τόν εαυτό του, προκειμένου νά γνωρίσει τήν ταυτότητά τους καί νά τούς σκοτώσει. Κ ι αυτοί είναι οι δράκοντες τού ιμπεριαλισμού καί τής νεο-αποικιοκρατίας, τής παράνομης αυτής καί ε­ ξαιρετικά γόνιμης κόρης του, μέ τήν κλεμμένη προίκα κλεμμένη απ' όλους εμάς, ιδιαίτερα από μάς, τούς κλέ­ φτες.

ΤΑ

ΟΡΙΑ ΤΟΥ

ΘΑΝΑΤΟ Υ

I ό φροϋδικό μοντέλο γιά τό νού είναι ένα κράμα φυσικοεπιστημονικού μοντέλου καί ανθρωποκεντρικής αντί­ ληψης. Η συνείδηση (η διασκεπτική συνείδηση) υπάρχει σάν κορυφή ενός παγόβουνου που τό βυθισμένο κομμάιι του αποτελεί τό ασυνείδητο (προ-διασκεπτική, πρωταρ­ χική ή αρχέγονη συνείδηση). Στήν πραγματικότητα, τό στενό αυτό ασυνείδητο είναι μιά συνείδηση που η κορφή ιης είναι η κορφή ενός απέραντα μεγαλύτερου παγόβου­ νου συνείδησης, η οποία περιλαμβάνει τήν προ- καί εξωανθρώπινη αρχέγονη συνείδηση, αλλά ακόμα — όταν α­ ναφερόμαστε στό θάνατο — καί τήν "μετα-ανθρώπινη" συνείδηση. Πεθαίνοντας, τό σώμα μας υφίσταται μοριακές αλ­ λοιώσεις καί τά διάφορα στοιχεία του σκορπίζονται στό σύμπαν. Πάνω στά αντιληπτικά μας συστήματα (μοριακό, ατομικό καί υπο-ατομικό) εγγράφεται όλη η προσωπική καί προ-προσωπική μας εμπειρία’ στήν πραγματικότητα δηλ. η ιστορία τού σύμπαντος βρίσκεται εκεί μέ τή μορ­ φή απειροελάχιστων κινήσεων τών πιό μικροσκοπικώ ν υπο-ατομικών σωματιδίων μέσα στήν τοπογραφία τών τροχιών τους καί τών στιγμιαίων — 10-20 τού δευτερό­ λεπτου — μερικές φορές "εμφ ανίσεώ ν" τους σέ συμβα­ τικό χρόνο’ οι τελευταίες αυτές αποτελούν τά εννοιολο-

89

γικά αντίστοιχα τών αντιληπτικών συστημάτων τής αρχέγονης συνείδησης. Εν πάση περιπτώσει, μέ τό θάνατο όλη αυτή η εμπειρία μεταβιβάζεται στό σόμπαν σάν καθο­ λική εμπειρία καί παύει πλέον νά είναι "δική μας" εμπει­ ρία. Γιατί άλλωστε είναι τόσο σημαντικό νά είναι "δική μας" εμπειρία; Ό ,τ ι χάνουμε σάν άτομα πεθαίνοντας, δέν χάνεται γιά τό σόμπαν. Γιά τόν διαλεκτικό επιστήμονα, άν υπήρχε κάτι τέτοιο, όλη η ύλη θά ήταν ζωντανή ύλη. Η διαφορά ανάμεσα στήν οργανική καί τήν ανόργανη χη­ μεία είναι χρήσιμη όταν πρόκειται νά εξερευνήσουμε τό περιβάλλον μας, αλλά η διαλεκτική δέν μπορεί νά βρεθεί στις ποσοτικές αλλαγές τής ανόργανης ύλης που καταλή­ γουν σέ ποιοτική αλλαγή τής οργανικής ζώσας ύλης (άν καί υπάρχει μιά διαλεκτική εξέλιξη στήν ιστορία τής χη μ ι­ κής επιστήμης καί τής ανθρώπινης χρήσης της γιά τήν αλ­ λαγή τής φύσης). Η διαλεκτική σ τ ή φύση βρίσκεται στή φαινομενολογία τής αρχέγονης συνείδησης που είναι ολόκληρη φύση. Ή — γιά νά τό πούμε μέ άλλα λόγια — η διαλεκτική αυτή φύση είναι η φαινομενολογία (χωρίς φαινομενολόγους) τής φύσης. Πρόκειται γιά μιά υλιστική αντίληψη τής ενσαρκωμένης αρχέγονης συνείδησης που δέν μπορεί νά αναχθεί σέ άυλα ψ υχολογικά συστήματα συνείδησης, όπως δέν μπορεί νά αναχθεί καί σέ εννοιολογικά αντίστοιχα τών αντιληπτικών συστημάτων. Εδώ βρί­ σκεται τό αδιάστατο σημείο συνάντησης τής επιστημονι­ κής γνώσης καί τής ποιητικής ευαισθησίας. Εκείνο που τρομάζει ίσως περισσότερο στό θάνατο εί­ ναι η ιδέα ότι χάνουμε όλο τόν πλούτο τής συσσωρευμένης προσωπικής μας εμπειρίας, τό γεγονός δέ ότι όλη αυ­ τή η "εμπειρία" εγγράφεται τελικά στό σύμπαν φ εύγο­ ντας α π ό μ ά ς , ελάχιστα μάς παρηγορεί. Εδώ ο φ είλε­ ται ίσως καί τό γεγονός ότι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό τής κοινωνικής δραστηριότητας στοχεύει στήν κατα­ σκευή στερεότυπων καί, τελικά, στόν αφανισμό αυτού α­ κριβώς τού πλούτου τής εμπειρίας, μιά που είμαστε ανί­ κανοι ν' αντέξουμε τήν απώλειά του "στό τέλος". Α λλά ο τρόμος τού θανάτου έχει επίσης σχέση καί μέ τήν ανακάλυψη τής ατομικής ιδιοκτησίας, σάν ένα εί­ δος απατηλής διαιώνισης τού πλούτου τής προσωπικής ε­ μπειρίας, ο οποίος ανάγεται σέ "πλο ύτο " αγαθών που 90

μπορούν νά περάσουν διαμέσου τής οικογένειας στούς α­ πογόνους. Βάζοντας σέ παρένθεση γιά τήν ώρα τήν αντι­ κειμενική ιστορική αφετηρία τής ατομικής ιδιοκτησίας, που αφορά τόν καταμερισμό τής εργασίας καί τήν ανά­ πτυξη τής ανταλλακτικής αξίας σέ σχέση μέ τήν αξία χρή­ σης, θά θεωρήσουμε τό ανθρώπινο όν σάν τό πρώτο ζώο που ανάπτυξε προοδευτικά δια σκεπτική συνείδηση τού θανάτου καί στή συνέχεια μιά έ ν ν ο ι α γιά τό θάνατο. Ά λ λ α ζώα φτάνουν στήν εμπειρία τού θανάτου τις τελευ­ ταίες στιγμές τής θανάσιμης πάλης τους γιά τροφή ή έ­ δαφος επιβίωσης. Ο άνθρωπος προσπαθεί νά διαιω νίσει τό άτομό του διαμέσου τής μνήμης τών απογόνων του καί τής ατομικής ιδιοκτησίας (που υστερόβουλα εγγράφεται στήν εικόνα του) τήν οποία τούς κληροδοτεί(θ). Η ατομική ιδιοκτησία αγοράζει μιά ψεύτικη αθανασία καί μέ τόν τρόπο αυτό μάς στερεί τό θάνατό μας. Η νέα θεωρία γιά τό θάνατο θά μάς οδηγήσει σ ’ ένα είδος ατά­ ραχης διαύγειας όσον αφορά τόν προσω πικό μας θάνατο καί στή δυνατότητα ενός κατάλληλου πένθους. Αυτό που χρειαζόμαστε ωστόσο είναι μιά πολιτική απομυθοποίηση τής ατομικής ιδιοκτησίας, που μασκαρεύει τό θάνατο, καί όχι τις τεχνικές τών θανατοκρατών! Ούτε βέβαια τις τε­ χνικές τών εργολάβων κηδειών που σέ ορισμένες τουλά­ χιστον από τις Πολιτείες τών ΗΠΑ, έχουν δικα ίω μα από τό νόμο νά σταματήσουν τήν ταφή ενός νεκρού, που κα­ τεβαίνει στό μνήμα του μέσα σέ νομικά καθορισμένο, από άποψη υλικώ ν, φέρετρο, άν τήν τελευταία στιγμή ανακα­ λυφ θεί ότι ο νεκρός δέν έχει βαλσαμωθεί μέ τόν καθορι­ σμένο τρόπο (μέ τή βοήθεια φυσικά τού λόμπυ τών ερ­ γολάβων κηδειών). Ο Χριστιανισμός, σά θρησκεία θανατοκεντρική, γρή­ γορα έχασε τήν αρχική του τάση πρός τόν κοινοβιακό τρόπο ζωής — τήν άρνηση δηλαδή τής ιδιοκτησίας καί τών οικογενειακών "δεσμών" καί τήν προοπτική τής α­ νάστασης — καί συνήθισε νά υπερασπίζεται τήν ιδιοκτη­ σία τόσο στό φεουδαρχικό όσο καί στό καπιταλιστικό καθεστώς, τοποθετώντας την υπό τήν σκέπην τής πανταχού παρούσας Τράπεζας τού Αγίου Πνεύματος. Στή Σαμανιστική θρησκεία τού πρωτόγονου κομμουνισμού, ο Σαμάνος πρόβαλε τό θάνατό του μέσα στό πλαίσιο τής

91

ζωής γιά νά μπορέσει η φ υλετική ομάδα νά συμμετάσχει στήν εμπειρία του. Έ τσ ι λοιπόν, στή συλλογική συνείδη­ ση τής μετα-καπιταλιστικής κοινωνίας, ο ατομικός θάνα­ τος πρέπει νά ξαναβρεί τή θέση του σάν κοινω νική αξία καί ριζική ανάγκη.

Η Α Υ Τ Ο Κ Τ Ο Ν Ι Α

ΚΑΙ

ΤΑ

"ΑΝΤΙΔΟΤΑ"

ΤΗΣ

Κάποιος που γνώρισα πρόσφατα μέ ρώτησε πώς θά μπο­ ρούσε νά μήν αυτοκτονήσει. Ο παραλογισμός (χωρίς κα­ μιά απολύτως προσβλητική έννοια) τής ερώτησης αυτής γίνεται αυτόχρημα φανερός, άν σκεφτεί κανείς πόσο α­ δύνατο είναι νά υπάρξει απάντηση ανεξάρτητη από τήν ανάμνηση τού ιδιότυπου αρώματος ενός μόλις πρόσφατα ξεφλουδισμένου λεμονιού. Μέ άλλα λόγια, στό ερώτημα αυτό η απόκριση είναι πως καμιά απάντηση δέν είναι δυ­ νατή. Ό τ α ν μπορείς νά θέτεις τό πρόβλημα τής ελευθε­ ρίας σου μέ τόσο ριζικό τρόπο ώστε νά έχεις ελευθερία εκλογής νά σκοτώσεις τόν εαυτό σου, δέν είσαι πλέον ε­ λεύθερος νά σκοτωθείς γιατί έχεις φτάσει στό όριο τής ανθρώπινης ελευθερίας. Ο Κ υρ ίλω φ τού Ντοστογιέφσκι είναι ένα πρόσωπο μυθιστορηματικό. Καλά θά κάνει νά παραμείνει τέτοιο, γιατί, όταν αναγνωρίζει κανείς στόν εαυτό του τή δυνατότητα νά ζήσει εκούσια τή ζωή του ή νά τήν σταματήσει, αρχίζει νά θυμάται παράλογα καί γελοία πράγματα όπως τό άνθισμα ενός ριζώματος που, κατά παράδοξο τρόπο, αναπτύσσεται κάτω από τή γή' όταν λοιπόν, ακόμα καί στήν πιό ακραία κατάσταση α­ πελπισίας, έχει τή δυνατότητα νά θυμάται ένα τέτοιο γε­ γονός, δέν μπορεί πλέον ν’ αυτοκτονήσει. Καί τούτο για­ τί τό αδύνατο βρίσκεται κι αυτό μέσα στά όρια τής ελευ­ θερίας μας, αλλά καί γιατί μπορεί κανείς τελικά νά ζήσει γιά τόν εαυτό του. Δεδομένου ότι κανένας δέν μπορεί νά ελευθερώσει κάποιον άλλο, μιά που η ελευθερία βρί­ σκεται ακριβώς στήν πράξη τής απόκτησής της, δέν έ­ χει νόημα νά μιλάμε γιά καθήκον καί υποχρέωση γενι­ κά, αλλά μονάχα γιά καθήκον καί υποχρέωση απέναντι στόν εαυτό μας. Ό λ α τά υπόλοιπα αποτελούν παγίδα τής ενοχής καί τής ενοχοποίησης. Ά ν δέν μπορούμε ν'

92

απελευθερώσουμε τόν εαυτό μας ούτε μέχρι τήν ελάχι­ στη αυτή έκταση τής απομυθοποίησης τής ενοχής, τότε ιό μόνο που μάς μένει είναι νά σκλαβώσουμε κι άλλους ανθρώπους μέσα στις ψευδαισθήσεις μας γιά τήν ελευ­ θερία. Αντίδοτα τής αυτοκτονίας: κανένας δέν μπορεί νά ε­ πιβάλλει τήν αυτοκτονία αλλά ό λοι διαθέτουμε αντίδοτα. Οι περισσότεροι άνθρωποι που αυτοκτονούν τελικά (χωρίς τήν καλυμμένη πρόθεση τού "ατυχήματος" ή τού μισοατυχήματος), καταλήγουν σ' αυτή τήν πράξη γιατί έχουν διαμορφω θεί μέ τέτοιο τρόπο ώστε νά βιώνουν τήν ύπαρξή τους — καί νά κάνουν καί τούς άλλους νά τούς υφίστανται μέ απελπισία ή θυμό — σάν "αχόρταγα στόμα­ τα" που θέλουν νά βυζάξουν καί νά καταπιούν περισσό­ τερα πράγματα α π ’ όσα υπάρχουν στόν κόσμο. Ο ι άλλοι άνθρωποι δέν τούς αρκούν. Φυσικά, πρέπει κανείς νά σέ­ βεται τό δικα ίω μα τού άλλου ν' αυτοκτονήσει (στό ση­ μείο αυτό συναντάει κανείς τήν πιό απροκάλυπτη ασέβεια από μέρους τής ψυχιατρικής). Η ειρωνία είναι ότι, σέ κά­ θε στιγμή, ο καθένας είναι απόλυτα ελεύθερος νά ξεπεράσει αυτή τή διαμόρφω ση, επιστρατεύοντας απλώς τήν αί­ σθηση τού παραλογισμού της. Ό τα ν μάς λείπει αυτή η αίσθηση παραλογισμού, με­ γεθύνουμε τά προσωπικά μας προβλήματα. Ό τα ν στρέ­ φουμε τό φανταστικό μας τηλεσκόπιο από τήν άλλη πλευρά, τά προβλήματα αυτά τρέχουν νά κρυφτούν στό μικροσκοπικό σύμπαν όπου καί ανήκουν: στό πουθενά. Τά προσωπικά μας προβλήματα δέν είναι "δ ικά μας" προβλήματα. Η πολιτική μας υπόσταση είναι αρκετά προ­ βληματική καί χωρίς αυτά. Προέλευσή τους είναι η ετε­ ρότητα (otherness) καί τό απλό γεγονός τής ύπαρξης. Έ ­ χουμε τή δυνατότητα νά τά ξαποστείλουμε από κεί που ήρθαν. Από τούς άλλους ανθρώπους. Από κάπου αλλού. Έ να μέρος από τή χειρότερη κοινωνική βία καί κα­ ταπίεση προέρχεται από τήν προσπάθειά μας νά εμποδί­ σουμε τούς ανθρώπους ν' αυτοκτονήσουν. Α ναμφισβή­ τητα, τό δικαίω μά μας νά ζήσουμε είναι καί δικαίω μά μας νά πεθάνουμε’ αλλά, βεβαίως, καί τό αντίστροφο.

93

Μιά άλλη μορφή βίας προέρχεται από τήν απατηλή α­ νάγκη τών άλλω ν γιά τήν αυτοκτονία κάποιων άλλων. Θάβοντας τήν αυτοκτονία, θάβουμε τήν απελπισία μας — ή έτσι νομίζουμε. Α π ’ αυτή τήν άποψη, ένα άλλο αντίδοτο γιά τήν αυ­ τοκτονία είναι μιά επάρκεια απελπισίας. Ά ς διατηρήσου­ με λοιπόν τή λίγη που μάς απομένει. Γιατί όχι; Μέ μιά δι­ φορούμενη έννοια, τό ουσιαστικό στήν αυτοκτονία είναι η απουσία της. Συνεχίζουμε λοιπόν... Δέν υπάρχει τίποτα πιό αφ ύ ­ σικο απ' τό "θάνατο από φυσικές αιτίες". Πρόκειται γιά μύθο τής αστικής νομοθεσίας που παίρνει νόημα μονάχα μέσα στό παράλογο πλαίσιο τών δικαστηρίων καί τών α­ σ φ α λιστικώ ν εταιριών. Ό λ ο ι οι θάνατοι είναι αυτοκτο­ νίες ή φ όνοι — συνήθως είναι καί τά δυό. Η ενοχή καί η κατασκευή τής ενοχής είναι η πολυτέλεια τής κυριαρ­ χίας — γιά μιά εξουσία που κανένας δέν τή χρειάζεται. Έ τ σ ι συνεχίζουμε... μαζί μέ τήν εξουσία που είναι συ­ νεχής. Ά ν μελετούσατε νά πάρετε μιά θανατηφόρα δόση από κάποιο φάρμακο καί τώρα αρχίζετε νά σκέφτεστε ό­ λα αυτά τά πράγματα, δέν έχετε πιά καιρό νά τήν πάρετε. Σ' αυτή τήν περίπτωση... ζητώ συγνώμη!

ΜΟ ΝΑΧΑ

01 Δ Ι Ω Κ Τ Ε Σ

ΕΙΝΑΙ

ΠΑΡΑΝΟΪΚΟΙ!

Ο Σρεμπέρ τού Φρόυντ καταδιωκόταν από έμμονες ιδέες, όχι σάν δικαστής που κατάντησε παρανοϊκός, αλλά σάν άνθρωπος που προσπαθούσε νά βγει από τήν παράνοια τού αστικού δικονομικού συστήματος καί ν' απαλλαγεί α­ πό έναν πατέρα που είχε τήν ίδια νοοτροπία μέ τό σύστη­ μα. Α στυνομικοί καί αστυνομικοί τού νού όλου τού κό­ σμου ενωθείτε! Συμμαχείστε μέ τούς διώκτες σας καί θά πάψουν νά σάς καταδιώκουν. Καταδιώξτε καί σείς λιγάκι περισσότερο καί θά σάς καταδιώκουν όλο καί λιγότερο. Η πιθανότητα μιάς γέννησης καταντάει τελικά αναπα­ ραγωγή παραληρήματος από λόγια μισοειπωμένα: "μέ κυ­ νηγούν;" Θόρυβοι στή διπλανή πόρτα ανθρώπων που κά­ νουν έρωτα (ο πιό βασανιστικός απ' όλους τούς ήχους):

94

"τά έχουν βάλει μαζί μου επειδή δέν κάνω έρωτα;" Στό σημείο αυτό κάποιος ηλίθιος βρίσκει τις βιοχημικές αντιστοιχίες{7) που θ ’ αποτελέσουν τήν αιτία αυτής τής ασθέ­ νειας — αυτής που υποτίθεται πως έχω ; Ξοδεύονται πράγ­ ματι τόσα εκατομμύρια δολάρια στήν έρευνα καί τις χημι­ κές μεθόδους που αποσκοπούν στόν έλεγχο τής εμπει­ ρίας, ώστε τά ποσοστά τού κέρδους ξεπερνούν κάθε δυ­ νατό κοινω νικό έλεγχο στόν καπιταλιστικό κόσμο. Γιά τήν αληθινή έρευνα, που απειλεί πολιτικά τό σύστημα καί συνεπώς πρέπει νά περιορίζεται, δέν υπάρχουν διαθέσιμα δολάρια. Γιατί η πληροφόρηση γύρω από τά απλά γεγο­ νότα είναι επαναστατική. Λέγοντας τήν αλήθεια, απειλείς τό σύστημα. Έ να μικρό ποσοστό αλήθειας τό συντρίβει, έστω κι άν δέν εκφραστεί ποτέ. Α λλά γιατί νά σπαταλάμε τά τελευταία μας χρόνια γύρω από τή φασιστική αντίδρα­ ση, μιά που ξέρουμε ότι ποτέ δέν πρόκειται νά επικρατή­ σει; Ο κόσμος είναι σταυρωμένος πάνω στις πλαδαρές ψωλές εκείνων που θέλουν μιά τουλάχιστον ακόμα γενιά αθανασίας, εκείνων που ψάχνουν νά βρούν πώς θά ζήσουν λίγο περισσότερο θυσιάζοντας ένα πλήθος ζωές. Σ' όλη τή Νότια Α φ ρ ική — αλλά καί παντού στόν κό­ σμο — οι άνθρωποι θυσιάζονται στό βωμό τής απατηλής ψευδαίσθησης ότι η καταπίεση έχει τή φύση τού Μ αθου­ σάλα. Ό ντας υποχρεωμένος νά ζώ από δουλειές τού ποδα­ ριού, μιά που μού είναι αδύνατο ν' ασκήσω τήν ψ υχιατρι­ κή ή οποιαδήποτε μορφή θεραπείας, συναντώ συνέχεια κι άλλους τρελούς. Είναι οι άνθρωποι που πιστεύουν πως αποτελούν τό κέντρο τού σύμπαντος καί πως όλα τά πράγματα που συμβαίνουν γύρω τους, συμβαίνουν σέ ει­ δική αναφορά μ' αυτούς. Αυτό είναι αλήθεια. Α λλά , άν επιμένεις νά λές τήν αλήθεια, γιά πόσο ακόμα θά εξακο­ λουθήσεις νά πορεύεσαι μαζί της; ΓΓ αυτό λέω στούς αν­ θρώπους που έρχονται νά μέ δούν: η αλήθεια είναι τόσο πολύτιμη μά τόσο επικίνδυνη ώστε θά πρέπει νά προσέ­ χετε σέ ποιόν τή λέτε. Ο "παρανοϊκός" προσπαθεί νά πει τήν αλήθεια του κι εμείς μπορούμε νά βρίσκουμε πάντα κάποιο πολιτικό πυ­ ρήνα σ ’ αυτή τήν αλήθεια. Ό σ ο γιά τή χρησιμοποίηση τής παράνοιας σάν άμυνας, είναι απλώς θέμα νά δοκιμά­

95

σει κανείς τήν παθητική ο μ ο φ υ λο φ ιλία , όπως κα ί όλες τις άλλες σεξουαλικές δυνατότητες, καί ν' αποφασίσει τί τού ταιριάζει περισσότερο. Ά ν αυτό δέν ήταν δυνατό στή Βιέννη τής εποχής τού Φρόυντ, είναι δυνατό τώρα. Η πραγματικά αμυντική παράνοια βρίσκεται στήν κα­ θιερωμένη δομή τού διανοητικο-επιστημονικο-πολιτιστικού κατεστημένου μέ τήν ανίσχυρη εξουσία του — μιά δ ο ­ μή που αποφεύγει τήν πολιτική αλήθεια πρός τό συμφ έ­ ρον τής Διαρκούς Μυθοποίησης.

ΠΡΟΟΔΟΣ

Η πρόοδος είναι τό ανθρώπινο εκείνο γεγονός που συμ­ βαίνει όταν επιστρέφουμε αρκετά πρός τά πίσω. Ό τα ν δηλαδή διανύουμε αρκετές χιλιετίες ώσπου νά συναντή­ σουμε τόν χωρίς ιδιοκτησία άνθρωπο καί, στή συνέχεια, αρκετούς αιώνες μέχρι νά βρεθούμε στό ανόργανο, ο­ στρακόδερμο παρελθόν μας καί σέ ό,τι άλλο — άν υπήρ­ ξε κάτι — προηγήθηκε απ’ αυτό: έναν προγενέστερο κό­ σμο που θά μπορούσε, μέ τήν αιώνια καταστροφή τού ε­ πιστημονικού χρόνου, νά είναι ένας μελλοντικός κό ­ σμος — ή πιθανόν τίποτα. Ά ν βρίσκετε κάποια απαισιο­ δοξία σ’ αυτό, δέν έχετε παρά νά γράψετε τόν επιτάφιό σας. Εμείς αρνιόμαστε τόν δικό μας, αλλά θά τόν γρά­ ψουμε σάν πρόκληση. Η πορεία τής επιστροφής πρός τά πίσω περνάει μέ­ σα από τά διάκενα τής σχεδόν παγωμένης κοινωνίας μας καί η τελευταία στάση τής πορείας είναι τό όριο τής εσωτερικότητάς μας πριν διασχίσουμε τό φράγμα τού εκ­ μηδενισμένου εαυτού μας. Ο στόχος τής υποχώρησης δέν είναι νά πάμε πρός τά πίσω, νά μείνουμε πίσω από τό παρόν, γιατί μέσα στήν έννοια τής επιστροφής, δέν αφήνει κανείς πίσω του τό παρόν. Ποιός θέλει νά μείνει πίσω εξάλλου; Η αλήθεια δέν είναι ποτέ τό αντικείμενο τής επιθυμίας' τό μόνο που θέλουμε είναι τά μέσα γιά νά φτάσουμε σ ' αυτή’ κι αυτό δυστυχώς σημαίνει άλλους ανθρώπους. Η υποχώρηση είναι μιά υποχώρηση τής μνήμης, αλλά τής μνήμης μέ μιά ειδική έννοια: μέ τήν έννοια μιάς βα­

96

θιάς αλλαγής τού πνεύματος(8). Η μνήμη μέ τή συνηθι­ σμένη έννοια τής ανάκλησης είναι η έκκληση πρός τά διά­ φορα όργανα τού σώματος νά επαναφέρουν στό μυαλό μας ορισμένες εικόνες καί λέξεις που έχουν εγγράφει πά­ νω σ' αυτά τά όργανα-μηχανές ως καθαρή συνείδηση, με­ ταμορφωμένη σ ' ένα νευροφυσιολογικό σύστημα, μέ τήν έννοια τής μνήμης σάν αναλογίας που συμφωνεί μέ τό χρόνο τού ρολογιού. Τέτοιες αντιλήψεις γιά τή μνήμη είναι παθητικές καί εξαρτώνται από συστήματα μηχανι­ κής — δηλαδή από χρήσιμα συστήματα ενεργού ψευδαί­ σθησης που είναι έτοιμα νά μάς δοθούν κάθε στιγμή. Η μνήμη που απαιτείται γιά τήν επιστροφή πρός τά πίσω δέν είναι καθόλου τέτοιας μορφής’ είναι μάλλον μιά αιώνια μνήμη. Ό τ α ν αναφερόμαστε στή μνήμη μέ τήν έννοια μιάς βαθύτατης αλλαγής τού πνεύματος, μιλάμε γιά μιά ενο­ ποιημένη κίνηση που ξεπερνάει τό παρόν καί, μέ μιά καί μόνη ανάσα, ανακτά μιά μάζα τού εκείθεν χρόνου (καί όχι τό ιστορικό παρελθόν) γιά νά τήν προωθήσει εν συ­ νεχεία σέ "μελλοντικότητα" (καί όχι σέ ιστορικό "μ έλ­ λον"). Τό ιστορικό μας παρόν είναι αποκρυσταλλωμένο, πα­ γωμένο, ακίνητο. Αυτό δέν είναι εικασία αλλά βιωμένο γεγονός. Ο ι κι­ νήσεις, οι θόρυβοι, οι μετακινούμενες οπτικές εικόνες που μάς τριγυρίζουν στό παρόν υποδηλώνουν μιά ψεύτι­ κη διάρκεια. Μοιάζουν μέ φυσαλίδες αποσυνθεμένων αε­ ρίων στήν επιφάνεια μιάς γούρνας που δείχνουν πάντα πως εκεί δέν υπάρχει ζωή. Δέν είναι τό παρελθόν που είναι νεκρό. Είναι τό παρόν που είναι νεκρό. Κανένας δέν είναι πλέον υπεύθυνος γιά τις πράξεις κάποιου άλλου. Ευθύνη σημαίνει νά πρέπει ν ' απαντήσεις γιά κάτι που έχεις υποσχεθεί ν ’ απαντήσεις. Μιά τέτοια υπόσχεση δέν επιδέχεται συμβιβασμό. Ούτε, εν ολίγοις, μπορεί ποτέ νά δοθεί σέ έναν άλλο. Είμαστε ετεροκαθορισμένοι στό βαθμό που, σάν αν­ θρώπινα αντικείμενα, αρνιόμαστε τόν αυτοκαθορισμό μας. Ό τ α ν ο ήλιος μας θά σβήσει, σβήνοντας καί "μά ς" μα­

97

ζί του, σέ 5.000 εκατομμύρια χρόνια, σχεδόν αύριο, ίσως η ιστορία μας αρχίσει. Ό χ ι μέ την αποικιοποίηση άλλω ν τμημάτων αυτού που θεωρούμε σάν σύμπαν "εκεί πέρα", αλλά μέ τήν απλή επαναπόκτηση εκείνου που υπάρχει μέ­ σα μας. Ό χ ι μέ μιά μοριακή βιολογική τεχνολογία, αλλά μέ μιά βιωμένη επανάκτηση όλων εκείνων τών στοιχείων που είναι γραμμένα στό υπο-ατομικό μας μητρώο. Ά ς αναποδογυρίσουμε λοιπόν γιά μιά φορά τόν εαυ­ τό μας από έξω πρός τά μέσα. Αυτό τουλάχιστον μπορεί νά είναι κάπως λιγότερο βαρετό απ' τό συμβατικά αντί­ στροφο.

ΤΟ ΕΝΤΟΣ

ΚΑΙ

ΤΟ ΕΚΤΟΣ

ΤΗΣ

Ο ΙΚ Ο Λ Ο Γ ΙΑ Σ

Τά προβλήματα τής "εξω τερικής" οικολογίας θά πρέπει νά τίθενται αρκετά καθαρά. Διάφορες πηγές αερολυμμάτων που καταστρέφουν τή ζω τική οζονόσφαιρα τής ατμό­ σφαιρας καί που σύμφωνα μέ τις επίσημες δηλώσεις, οι καταστροφικές τους επιπτώσεις δέν είναι ακόμα αρκετά ανησυχητικές ώστε νά επιβάλλουν τή λήψη δραστικών μέτρων' διάφορα σπρέυ που καταστρέφουν τις ελάχιστες φυσικές μυρωδιές που μάς έχουν απομείνει ή που "δίνουν λάμψ η" στά λίγα μαλλιά που στέκουν ακόμα στό κεφ άλι μας. Αυτά δέν είναι παρά ένα ελάχιστο τμήμα από τά ε­ ντελώς άχρηστα καί καταστροφικά προϊόντα που παράγει μαζικά ο καπιταλισμός. Υπάρχουν καί τά ηλεκτρικά α­ νοιχτήρια γιά κονσέρβες, αλλά ποιός χρειάζεται τις κον­ σέρβες γιά νά χρειάζεται καί τά ηλεκτρικά ανοιχτήρια; 'Α ς λεχθεί παρενθετικά ότι, σύμφωνα μέ στατιστικούς υ­ πολογισμούς, οι άντρες ξοδεύουν, κατά μέσο όρο, ένα χρόνο από τή ζωή τους στήν πολυθρόνα τού κουρέα γιά νά κόψουν τά μαλλιά τους καί μπροστά στούς πένθιμους καθρέφτες τού μπάνιου τους τό π ρω ί γιά νά ξυριστούν, μέ τό κεφ ά λι τους γεμάτο έγνοιες γύρω απ’ τή συχνά α­ σήμαντη, εντελώς αναπαραγωγική αλλά σκληρή δουλειά τους, γύρω από τήν οικογενειακή τους ζωή, τις ελάχι­ στες, κρυφές επιθυμίες τους γιά "εξω συζυγική" σεξουα λική δραστηριότητα, καί τό φόρο εισοδήματος. Ουάσινγκτον, 7 Φεβρουάριου 1977: τό Υπουργείο Ε­ 98

μπορίου ανακοίνωσε ότι ο ι ιδιωτικές εταιρίες (η κυβερ­ νητική καί πανεπιστημιακή έρευνα σ ' αυτή τήν περιοχή είναι ήδη απαγορευμένη), όπως η Dow Chemicals, η General Electric, η Merck καί Upjohn, μπορούν νά κά­ νουν αίτηση γιά επιτάχυνση τής ερευνητικής δραστηριό­ τητας στό πεδίο τής μοριακής βιολογίας (γενετικής) γιά τή δημιουργία νέων μορφών ζωής. Μορφές "ζω ής" που είναι πιό απειλητικές από τήν παραγωγή μ ικρ ο ο ρ γ α νι­ σμών που αντιστέκονται στά αντιβιοτικά, μέσα σ ' ένα η­ λίθιο, μηχανιστικό, ιατρικό φαύλο κύκλο παραγωγής α­ σθενειών καί παραγωγής "αντιδότω ν". Τόν Οκτώβρη τού 1976, ο Σέρ Μπράιαν Φλάουερς, επικεφαλής μιάς ελιτίστικης δεκαεπταμελούς "Β α σ ιλική ς" Επιτροπής γιά τή μόλυνση τού περιβάλλοντος, δήλωσε: "Η αντίληψη ενός ενεργειακού χάσματος προβάλλει από τήν υπόθεση ότι η ζήτηση ενέργειας θά συνεχίσει ν’ αυξάνεται εκθετι­ κά. Ά ν τό νομίζετε αυτό, θά έχετε πάνχα ένα ενεργειακό χάσμα. Α λλά η ανάπτυξη δέν μπορεί νά είναι εκθετική. Ποτέ δέν είναι. Η γνώση μας γύρω από τήν τεχνολογική μας κοινωνία μάς οδηγεί στό συμπέρασμα ότι η εποχή τής εκθετικής ανάπτυξης έχει τελειώσει ή τουλάχιστον πλησιάζει πρός τό τέλος της." Ο Φλάουερς φοβάται μιά "οικονομία τού πλουτώ νιου" τήν οποία ένας οποιοσδήπο­ τε "τρομοκράτης" θά μπορούσε νά χρησιμοποιήσει όπως θέλει. Ο ι κανονικοί αντιδραστήρες που χρησιμοποιούνται γιά τήν παραγωγή ηλεκτρισμού καταναλώνουν ουράνιο. Διαχέουν τοπική ραδιενέργεια καί παράγουν απόβλητα που δέν ξέρουμε τί νά τά κάνουμε. Τό χρησιμοποιούμενο ουράνιο υποβάλλεται κατόπιν σέ άλλη επεξεργασία καί γίνεται τό ραδιενεργό υλικό πλουτώνιο — ένα ουσιαστικό στοιχείο γιά τις ατομικές βόμβες. Οι αναπαραγωγικοί α­ ντιδραστήρες καίνε επίσης ουράνιο, αλλά τό καίνε μαζί μέ πλουτώνιο καί μετατρέπουν ένα μέρος τού ουράνιου σέ έ­ να διαρκώς αυξανόμενο πλεόνασμα πλουτώνιου. Μέσα απ' όλες αυτές τις μεταφορές τού Πλούτωνα καί τού Ουρανού διαχέεται μιά αρχαία μυθολογία. Η ανα­ παραγωγή εργοστασίων που αναπαράγουν εργοστάσια κ.ο.κ. διαιω νίζει μιά περίεργη οικογενειοκρατία που φτά­ νει μέχρι τό υπο-ατομικό πεδίο. Μοιάζει μέ τήν παλιά υ­ πόθεση τού φυσικού Caltech, σύμφωνα μέ τήν οποία υ­ 99

πάρχουν τρία είδη απ’ αυτά τά υπο-ατομικά σωματί­ δια που ονομάζονται "κο υ ά ρ κ" (από τό μυθιστόρημα Finnegans Wake τού Τζέιμς Τζόυς): τά "επά νω " κουάρκ καί τά "κ ά τ ω " κουάρκ που μοιάζουν κατά κάποιο τρόπο μέ τά κανονικά καί τά παρεκκλίνοντα παιδιά τής υπο-ατομικής οικογένειας. Υπάρχουν όμως καί μερικά "παρά­ ξενα" κουάρκ που δέν ακολουθούν τά κανονικά πρότυπα που περιγράφονται θεωρητικά. Τά παράξενα κουάρκ — τά τρελά θά λέγαμε — προηγούνται από τά "μαγεμέ­ να" κουάρκ (τις τρελές μεγαλοφυΐες;). Ο Ρίχτερ τού πα­ νεπιστημίου τού Στάνφορντ καί ο Τίνγκ τού Μ .Ι.Τ., οι νομπελίστες εφευρέτες τών Ψ καί J σωματιδίων αντί­ στοιχα, είχαν στή συνέχεια μιά καινούρια μεγάλη ιδέα γ ι' αυτή τήν οικογένεια: τήν κατασκευή τού μαγεμένου κουάρκ καί ενός μαγεμένου αντι-κουάρκ. Τό αντι-κουάρκ, όντας "ταυτόσημος αδελφός" τού κουάρκ, είναι καμωμέ­ νος από αντι-ύλη καί όλες του οι "ιδιότητες" είναι ακρι­ βώς αντίθετες από εκείνες τού κουάρκ, μέ αποτέλεσμα οι αρνητικές καί οι θετικές ιδιότητες νά αναιρούνται α­ μοιβαία. Ποτέ δέν βρήκαν ένα "γυμνό" (εξω-οικογενειακό;) μαγεμένο σωματίδιο που τό θέλγητρό του νά μπορεί τελικά νά γίνει ορατό καί σέ μάς. Ο καθηγητής Τ. Γκολνχάμπερ, τού Εργαστηρίου Λώρενς Βέρκλυ στό πανεπι­ στήμιο τής Καλιφόρνιας, δήλωσε: " Ό λ α όσα εξετάσαμε μέχρι τώρα είχαν μιά δομή... γιατί λοιπόν όχι καί τά κουάρκ; Έ τσι, όταν μέ ρωτάτε άν πιστεύω πως είναι ε­ ντελώς αδιαπέραστα ή άν, μέ υψηλή ενέργεια, θά μπο­ ρούσαν ν' απόσπαστούν απ' αυτά ανεξάρτητα, ελεύθερα κουάρκ, θά έλεγα πως αυτό είναι δουλειά τού επόμενου αιώνα." Δέν μπαίνει θέμα "δουλειάς τού επόμενου αιώνα", δηλαδή τής ψευδαίσθησης ότι η επιστήμη καί η φ ιλο σ ο ­ φία θά συνεχίσουν νά εξελίσσονται αέναα. Μάς μένει κά­ τι λιγότερο από τό τέλος αυτής τής χιλιετίας, τό έτος 2000, όχι γιά νά πάρουμε, αλλά γιά νά π ρ α γ μ α τ ο ­ π ο ι ή σ ο υ μ ε ορισμένες αποφάσεις. Αποφάσεις όπως τό νά δημιουργήσουμε ρήγματα σέ κάθε πεδίο οικογενειοκρατισμού, σέ κάθε πεδίο τής έρευνας καί σέ κάθε επίπεδο τής ζωής μας. Φτάνει νά πάψουμε νά ψάχνουμε, ν ’ αναζητούμε παντού δομές, καί νά γίνουμε σάν τά παρά100

Ι,ενα, μαγεμένα εκείνα κουάρκ, καί, στή συνέχεια, μέ δια­ λεκτικό τρόπο καί όχι όπως ανοιγοκλείνουμε τό διακόιπη ενός ηλεκτρικού λαμπτήρα, νά γίνουμε καί αντικουάρκ. Νά βρούμε τό φ ώ ς παντού όπου τό σκοτάδι εί­ ναι πολύ φωτεινό, καί ποτέ φωτεινό αρκετά. Τότε, θά ι ίμαστε εμείς! Κι αυτή θά είναι η σύνδεσή μας σάν ανθρώιιινων υποκειμένων, που επί δυό τουλάχιστον αιώνες υ­ πήρξαμε αντικείμενα τών "επιστημών τού ανθρώπου" επιστήμες, που όταν χάνουν τή συνείδηση τής καταπίεοης καί τής καταστολής που μάς κυκλώ νουν από παντού, καταντούν "μελέτες" γιά τό πώς καί πόσο υπάκουα θά μάς απανθρωπίσουν γιά χάρη τού συστήματος — καί που ι ^ακολουθούμε, όπως φαίνεται, νά παραμένουμε οι αιώ ­ νιοι καί ακαθόριστοι άλλοι. Αποτελεί ειρωνεία, αλλά εκφράζει βαθιές αντιθέσεις, ιό ότι μερικές από τις πιό ευγενικές, ειλικρινείς καί πρα­ κτικές προσπάθειες ενάντια στήν ο ικολογική καταστρο­ φή, λαβαίνουν χώρα στις Η Π Α αυτή τήν εποχή. Τό έργο ιών νέων αυτών ανθρώπων, που αποτελεί μιά πλούσια καί γνήσια έκφραση γενναιοδωρίας, οικοδομείται δυστυ­ χώς πάνω σέ μιά γεω πολιτική πραγματικότητα όπου, ε­ νώ η μοίρα ολονών μας συνδέεται, τό ατομικό μας πεπρω­ μένο είναι ξεχωριστό. Ά ν αυτή η πραγματικότητα δέν εί­ ναι ακόμα αρκετά καθαρή στήν Καλιφόρνια (μέ εξαίρεση ιούς Τσικάνους, δηλ. τούς μεξικανούς μετανάστες), εί­ ναι αρκετά καθαρή στό μεγαλύτερο μέρος τού κόσμου ιιου τό αποτελεί ο Τρίτος Κόσμος. Α λλά τά οικολογικά θέματα, όντας ήδη κατά κάποιο ιρόπο αντεστραμμένα, όσο πάνε αντιστρέφονται περισσο­ ί ι:ρο. Τό σώμα μας καί τό μυαλό μας γίνονται τμήμα τής ι ξω-οικολογίας γιά χρήση τών διάφ ορω ν "επιστημόνων" - επιστήμονες γιά τούς οποίους η γνώση συνίσταται στό ν αποδέχονται παθητικά ό,τι έχει προσδιοριστεί ως υιιάρχον "ήδη εκεί". Νά λοιπόν που ο εγκέφαλός μας βρίακεται ήδη εκεί, πάνω στό χειρουργικό τραπέζι. Τό εσωικρικό μας βρίσκεται "πραγματικά" έξω. Ουάσινγκτον, Σεπτέμβριος 1976: η Κυβερνητική Επιιροπή τών ΗΠΑ "γ ιά τήν προστασία τών ατόμων που υ­ ποβάλλονται σέ πειραματική έρευνα" σύστησε στούς υ­ πουργούς υγείας, κοινωνικής πρόνοιας καί παιδείας νά 101

"διεξάγουν καί υποστηρίξουν" τήν ψυχο-χειρουργική πάνω σέ ερευνητική βάση. Η ψυχο-χειρουργική, σ ύμφ ω ­ να μέ τήν Επιτροπή, θά πρέπει νά εφαρμοστεί "καταρχήν" στά "κέντρα ερεύνης" καί νά περιοριστεί σέ ασθε­ νείς γιά τούς οποίους "τίποτε άλλο δέν έφερε αποτέλε­ σμα". (Νά φέρει αποτέλεσμα γιά ποιόν καί γιά τί πράγ­ μα;) Μέ τήν ευθύνη τών εντεταλμένων δ ιο ικητικώ ν υπη ρεσιών, όπως ο ι δικαστικοί υπεύθυνοι, τή βοήθεια τής ψυχο-χειρουργικής δέν θά πρέπει νά στερηθούν καί οι διανοητικά ασθενείς που έχουν κλειστεί σέ ψυχιατρικές κλινικές χωρίς τή θέλησή τους ή οι φυλακισμένοι, μιά που μερικές φορές η ψυχο-χειρουργική "πιθανόν νά εί ναι γ ι’ αυτούς η καλύτερη, άν ό χ ι η μόνη, δυνατότητα γιά θεραπεία" (τίνος θεραπεία, από τί καί γιά π ο ιό ν;)(9). Έ να από τά επαγγελματικά ανδρείκελα στήν αλυσίδα αυτού τού συστήματος κρατιστικής εκμηδένισης ανθρώ πω ν που προσπαθούν νά κάνουν σαφείς τις πολιτικές τους θέσεις, μού είπε μιά μέρα: "Τ ά καλύτερα αποτελέ σματα τά έχουμε στις κατώτερες τάξεις, στις γυναίκες παρά στούς άντρες, στις Εβραίες παρά στούς Εβραίους, στις Μαύρες παρά στούς Μαύρους." Τά "καλύτερα α ποτελέσματα" είναι συχνά η απόλυτη φυτοποίηση τού "α σθενή" καί πάντα η απόλυτη υποταγή του. Έ τσιπρ ο σαρ μοζόμαστε τελικά μέ τήν αποβλακωτική φόρμουλα τής ψ υχιατρικής κανονικότητας. Η βία που ασκεί η ψυχιατρι κή μπορεί νά γίνει αντιληπτή μονάχα μέ βάση τό θεμελιυ κό της δόγμα: άν δέν καταλαβαίνεις αυτά που κάνει ένα ανθρώπινο άν, κάνε του "διάγνω ση"! Βρίσκεις πάντα αμ κετά θύματα που γίνονται συνένοχοι σ' αυτό τό παιχνίδι. Τώρα όμως αρχίζουμε νά τούς χαλάμε τό παιχνίδι. Έ νας μαύρος ψυχο-χειρούργος παραπονιόταν πρό σφατα ότι ελάχιστοι από τούς ανθρώπους τού λαού "το υ " είχαν τά οικονομικά μέσα νά βάλουν τούς ψυχο χειρούργους — σάν ελόγου του — νά τούς κάνουν κιμά τόν εγκέφαλο (ο δεδηλωμένος στόχος τού "νέου κύμιι τος" τής ψ υχο-χειρουργικής είναι η καταστολή τών δια φω νούντων που ενδέχεται νά γίνουν αρχηγοί εξεγίμ σεων στά γκέτο τών μαύρων, αλλά καί η εξημέρωση ιιίιν "ταραξιώ ν" στήν οικογένεια, στήν κοινωνία, στή διεθνή οικογένεια. Σκοτώστε τους λοιπόν, μέ τόν αρμόζοντυ 102

βασμό, κάτω απ' τό πρόσχημα τής έρευνας.) Οι χασάπηδες τού εγκεφάλου αντιμετωπίζουν οικονο­ μικά προβλήματα: παίρνουν ελάχιστες χιλιάδες δολάρια γιά νά χώσουν — γιά δυό τρία δευτερόλεπτα — ένα καλά ακονισμένο νυστέρι μέσα σ ' έναν εγκέφαλο που τό κρα­ νιακό του περίβλημα τό έχει ανοίξει κάποιος νεαρός χειρούργος (ο οποίος πληρώνεται αρκετές εκατοντάδες δο­ λάρια λιγότερο απ' όσο αξίζει η δεκάλεπτη εργασία του). Τά πράγματα ήταν πολύ πιό έντιμα μάλλον τήν εποχή τής δεκαετίας τού '4 0 , όταν καθόσουν απλώς στήν πολυθρό­ να τού οδοντίατρου καί ένιωθες ένα σκαρπέλο νά σέ σφυροκοπάει πάνω ακριβώς από τό βολβό τού ματιού σου, προκειμένου νά δια κόψ ει τήν μετωπο-θαλαμική οδό καί νά χω ρίσει τή σκέψη από τήν αίσθηση. Δέν πλήρωνες πο­ λύ περισσότερα από τό αντίτιμο μιάς επίσκεψης σέ οδο­ ντογιατρό καί επέστρεφες στό σπίτι σου μέ ένα μαυρισμένο μάτι (πιθανόν καί μέ δυό άν η περίπτωσή σου ήταν αρ­ κετά σοβαρή) καί μιά νέα προσωπικότητα. Δ ηλ. μέ κ αμ ι ά προσωπικότητα. Καί ό λοι ήταν ευχαριστημένοι μέ τό αποτέλεσμα, μιά που έλυνε όλα τά οικογενειακά προ­ βλήματα — στήν πραγματικότητα δηλ. ό λ α τά προβλή­ ματα, γιατί πώς θά μπορούσες πλέον νά έχεις οποιοδήποτε πρόβλημα; Τώρα, στήν αγορά τών ψυχο-χασάπηδων, υπάρχουν ευκαιρίες "κά τω τού κόστους" γιά στερεο-τακτικά εφαρ­ μοζόμενη χειρουργική, που απαιτεί δυό-τρείς ώρες η κά­ θε επέμβαση, καί που στή διάρκειά της ο ψυχο-χειρούργος καυτηριάζει τά "κ α κ ά " στοιχεία τής προσωπικότητάς σου που δέν θέλεις — ή μάλλον που δέν θέλουν οι άλ­ λ ο ι — νά διατηρήσεις. Ό π ω ς π.χ. τόν τρελό θυμό που σέ κατακλύζει βλέποντας όλες τις βρωμιές μέ τις οποίες σέ βομβαρδίζουν καθημερινά. Στό κάτω κάτω δέν θέλουμε επανάσταση, έτσι δέν είναι; Θυμάμαι μιά εποχή που δούλευα σ ' ένα νοσοκομείο στήν Α γγ λία , καί όπου, από τή μιά μεριά, υπήρχε η πρω­ τότυπη θεραπευτική κοινότητα τών Μάξγουελ-Τζόουνς γιά τούς ψυχοπαθείς (εκφράστε μάλλον τά προβλήματά σας αντί νά τά κάνετε πράξη — μέσα σ' ένα ψυχαναλυτι­ κά κατανοητό πλαίσιο), καί από τήν άλλη, η συμβατι­ κή εξωνοσοκομειακή ψυχιατρική κατάσταση. Ένας 103

από τούς φημισμένους ψυχίατρους τής δεύτερης ο ­ μάδας έλεγε ότι τό πρόβλημα μέ τούς ψυχοπαθείς καί τούς εγκληματίες ήταν νά βρεθεί ένα φάρμακο γιά τόν εγκέφαλο που νά τούς γερνάει όσο γίνεται γρηγορότε­ ρα, γιατί μετά τή μέση ηλικία αυτοί οι άνθρωποι τό βρί­ σκουν υπερβολικά κουραστικό νά δημιουργούν φασα­ ρίες. Οι ευχές του εκπληρώ θηκαν πολύ σύντομα όταν, από τό 1955 καί μετά, άρχισε η χρήση τής φενοδιαζίνης (λαργκακτίλ, κλπ.) καί, αργότερα, τού αλοπεριντόλ σέ κανονική δοσολογία. Ο μολογώ όμως πως, όταν σκέφτομαι αυτά τά δυό συστήματα εσωτερικής-εξωτερικής ο ικολογικής κατα­ στροφής, δέν ξέρω ποιό είναι τό χειρότερο: εκείνο τής μισο-εξευτελιστικής ο μ α δ ι κ ή ς ανάλυσης τών "ενδο-ψ υχικώ ν" συγκρούσεων (μέ τά μέλη τής ομάδας νά βρίσκονται σέ συνεχή αντιδικία γύρω απ’ τό πόσο "ανοι­ χτο ί" κ ι ανυπεράσπιστοι θά έπρεπε νά είναι απέναντι στούς "ά λλο υ ς " τής άλλης ομάδας), ή εκείνο τής "διασημότητας" που έστειλε ένα φουκαρά, γεμάτο ευγένεια, ανθρωπάκο, που θεωρούνταν "σχιζοφρενής" ή "ψ υχο π α ­ θής" (είχε "οικογενειακά προβλήματα" εν πάση περιπτώσει), νά τού σακατέψουν τόν εγκέφαλο ό χι μιά καί δυό, αλλά τ έ σ σ ε ρ ι ς φ ο ρ έ ς , γιά τό καλό — υποτίθε­ ται — τής "επιστήμης καί τής ανθρωπότητας". Εγώ τόν θυμάμαι απλώς σάν ένα φουκαρά, ευγενικό ανθρωπάκο, που φόραγε ένα σκούφ ο γιά νά κρύβει τήν τρεμούλα τού κεφαλιού του (δέν μπορούσε νά κουνήσει πολύ τίποτε άλλο). "Κ αλημέρα, γιατρέ μου", μού έλεγε, καθώς περ­ νούσα γιά τις καθημερινές μου επισκέψεις. Δέν ξέρω άν είναι ιστορικό γεγονός ή ποιητικός θρύλος (πράγμα που θά ήταν αληθινότερο) ότι ο Egas Moniz, ο Πορτογάλος φασίστας εφευρέτης τής ψυχο-χειρουργικής, τό 1935 (απαγορευμένη ακόμα καί στή σταλινική Ρωσία τού 1950), δολοφονήθηκε από κάποιο θύμα του. Ί σ ω ς αυτή νά ήταν η μόνη πετυχημένη λοβοτομία. Ύ στερα από τέτοιες εμπειρίες καί αναρίθμητες άλλες (που αποτελούν μιά άλλη ιστορία) στή δεκαετία τού '50, συνειδητοποίησα καθαρά ότι στή δεκαετία τού '6 0 θά έ­ πρεπε νά δημιουργήσουμε ένα κίνημα ενάντια σέ κάθε μορφή ψυχιατρικής δραστηριότητας, διότι η πρακτική 104

αυτή δέν αφορούσε απλώς ορισμένες περιπτώσεις ο λο­ φάνερα βίαιης θεραπείας, αλλά διότι αποτελούσε ένα πρόβλημα που είχε σχέση μέ τή συνολική λειτουργία τής μορφής αυτής ιατρικής εξουσίας στό πλαίσιο τού αστικού κράτους. Έ τ σ ι άρχισε η αντι-ψυχιατρική στά νοσηλευτι­ κά ιδρύματα καί, στή συνέχεια, η εκ τών έξω πολιτική δράση. Τά προβλήματα τού νού καί τού σώματός μας, που αντικειμενοποιούνται από τήν ιατρική, δέν βρίσκονται στό εξωτερικό περιβάλλον, ανακατεμμένα μ' ένα πλήθος φ ά ρ ­ μακα καί κατασταλτικές πρακτικές. Τά προβλήματα γεν­ νιούνται από τις ανάγκες τού καπιταλισμού γιά έλεγχο καί, όπως συμβαίνει μέ τά "εξω τερικά" ο ικο λο γικά προ­ βλήματα, η λύση τους δέν μπορεί νά είναι παρά πολιτική λύση, μιά που τά προβλήματα αυτά είναι απαραίτητα στό σύστημα τού κέρδους καί τού ελέγχου. Κάνοντας τήν ε­ πανάστασή μας τώρα, πρέπει νά έχουμε πλήρη επίγνωση ότι ο αγώνας ενάντια στόν καταπιεστικό έλεγχο θά συνε­ χιστεί έντονα καί στό σοσιαλισμό — μέ τή μορφή τής διαρκούς επανάστασης. Πέρα από τήν ιστορική αντίφαση τής καταπίεσης τών αυθεντικά σοσιαλιστών διαφωνούντων, υπάρχει ένα γε­ γονός που μέ εντυπώσιασε ιδιαίτερα. Έ να ζευγάρι Ρώ­ σων καταδικάστηκαν σ’ ένα χρόνο φ υλάκιση από τούς συντρόφους τους (καί δ ι κ ο ύ ς μ α ς σέ τελική ανάλυ­ ση) επειδή αποσπάστηκαν γιά μερικούς μήνες από τήν κοινωνία καί έζησαν σέ μιά κρύπτη μέσα στό δάσος. Κομμουνισμός π ρ έ π ε ι νά σημαίνει ότι μπορούμε κι εμείς νά έχουμε τις δικές μας κρύπτες.

Η Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ

ΣΤΗΝ

Α Τ Α Ξ ΙΚ Η

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΑ

Η υποχρεωτική ανεύρεση γλω σσικώ ν δομών εδώ δέν έχει καμιά απολύτως σημασία, γιατί ζούμε, ως εκ θαύματος, μέσα σ’ ένα φ αινομενολογικό σύμπαν όπου ο λόγος αποσπάται διαρκώς από τά φαινόμενα τής εμπειρίας. Α κούμε τότε τις σιωπές ανάμεσα απ' τις λέξεις, δ ια ­ βάζουμε ανάμεσα στις γραμμές, μαθαίνουμε πώς ν' απο­ διαρθρώνουμε τή γλώσσα τών ονείρων μας (νά φτιάχνου­

105

με αντι-ερμηνείες). Καθώς οι σιωπές θά γίνονται πραγματικές καθαυτές, οι λέξεις θά φθίνουν σιγά-σιγά, αλλά αυτό δέ σημαίνει έ­ να ψυχρό σάμπαν, γιατί "τίποτα" δέν μπορεί νά είναι ψ υ­ χρό όταν βρίσκεται μέσα στή ζεστή αγκαλιά τέτοιων δυ­ νατοτήτων. Οι προσπάθειες γιά έλεγχο τών ανθρώπων καί τής δουλειάς τους είναι απεριόριστες στόν καπιταλιστικό κ ό ­ σμο. Έ νας οργανισμός που τιτλοφορείται S.N.E.C.M.A. (Societi Constructive des Moteurs d ’ Ανΐοη{λΌ)) συστήθηκε πρόσφατα στή Γαλλία χάρη στή συντονισμένη λει­ τουργία τού συνδικαλιστικού κινήματος. Α κολουθήθη­ κε ωστόσο από έναν απόγονο, τήν C.E.S.A.R. (Collecte Efficace et Sure de V Activite Realise (λλ)), η οποία μετα­ φράστηκε από τήν μεγάλη εργατική ένωση C.F.D.T. σάν controle effarant et subtil de Γ alienation renforcee( 12). Μ' ένα "μεγάλο αδερφό" σάν τόν εγκέφαλο IBM 3750 τών Assurances Generates de France{}3), ελπίζεται ότι τά αφεντικά θά ελέγχουν τελικά μέ κομπιούτερ τήν ώρα άφιξης στή δουλειά, τή στιγμή έναρξης κά­ θε δουλειάς, τό χρόνο δραστηριότητας ή "αδράνειας", αλλά όλα αυτά μέ τήν προϋπόθεση ότι ο κάθε εργάτης θά καρφ ώ νει τόν άλλο — γιά χάρη τών αφεντικών. Ο τελικός (άς ελπίσουμε) αγώνας τού καπιταλισμού δέν βασίζεται στις κάλπες τής αστικής δημοκρατίας, που μοιάζουν μέ τις συναισθηματικές ιστοριούλες γιά τήν οι­ κογενειακή ζωή τού τελευταίου ή τού επόμενου προέ­ δρου. Ζούμε τά λίγα ψ ίχουλα τής χαράς που μάς απόμειναν, γνωρίζοντας ότι τό νά πάρουμε τή δύναμή μας στά χέρια μας όχι μονάχα δέν αφαιρεί τίποτα από κανένα, αλλά αντίθετα προσθέτει κάτι στή δύναμη όλω ν μας. Δύναμη είναι νά κάνεις εφικτή μιά πράξη που εκφρά­ ζει μιά επιθυμία. Τ ί κακό αλήθεια νά παραμένει άθικτη η επιθυμία παρόλες τις αντιξοότητες! Σέ όλα τά καταπιε­ στικά συστήματα ωστόσο, η ε ξ ο υ σ ί α ε ί ν α ι δ ι α ­ σ τ ρ ο φ ή , ενώ η δύναμη είναι πάντα επα­ ναστατική.

, ΑΠΟ-ΘΕΟΛΟΓΙΚΟηΟΙΗΣΗ

ΤΗΣ Κ Ο Ι ΝΩ ΝΙ Α Σ

Ά ς μιλήσουμε γιά μιά στιγμή μέ τή φ ω νή τού Δ ιαβόλου όπως τόν εξέφρασε ο Π ώ λ Τίλιτς, ένας προτεστάντης θεολόγος που κατάφερε τελικά νά κάνει τό Θεό νά μοιά­ ζει ανύπαρκτος. Ο Π ώ λ Τίλιτς έλεγε: "είνα ι δύσκολο νά μή γίνω οπαδός τού εαυτού μου". Καθώς όμως δέν υπάρ­ χουν δάσκαλοι καί μαθητές, είναι δυστυχώς αδύνατο νά κάνεις κάτι ακόμα πιό δύσκολο: νά γίνεις μαθητής τού εαυτού σου. Α φ ο ύ θά π ρ έ π ε ι νά ε φ α ρ μ ό ζ ε ι π ά ν τ α α υ τ ά που δ ι δ ά σ κ ε ι σ τ ο ύς ά λ λ ο υ ς , ο μό­ ν ο ς τ ρ ό π ο ς γ ι ά ν’ α ρ χ ί σ ε ι ε ί ν α ι ν ά δ ι ­ δ ά σ κ ε ι α υ τ ά π ο υ π ρ ά τ τ ε ι : μέ τήν προϋπόθε­ ση ότι η πρακτική του βασίζεται στό αίσθημα τής βεβαιό­ τητας ότι διαθέτουμε κάποια σχετική ελευθερία γιά τήν ανάπτυξη μιάς μή εξαρτημένης δράσης(14), καί μέ τήν προϋπόθεση ότι η βεβαιότητα στηρίζεται στήν καθολική αμφισβήτηση κάθε πλευράς τής κοινωνικής μας ύπαρξης. Μπαίνει κανείς στόν πειρασμό νά πει ότι κάθε κακό είναι εξάρτηση καί ότι τό οιονεί-πλατωνικό καλό είναι η ελεύ­ θερη άρνηση τής εξάρτησης. Αυτό είναι υπερβολικά ω ­ ραίο γιά νά 'ν α ι αληθινό. Τέρμα λοιπόν στήν ηθική γ λ ώ σ ­ σα! Κ ι εδώ πέφτουμε πάνω στή δυσκολία τού παράδοξου που λέει: π ρ έ π ε ι κ α ν ε ί ς ν ά ε ί ν α ι α μ ε ί λ ι ­ κ τ ο ς , δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά σ τ α υ ρ ώ ν ε ι τ ό ν άλλ ο. Ταυτόχρονα όμως τό θέμα είναι νά εξοστρακίσουμε α π ’ τή γλώσσα μας όλες αυτές τις μορφές θεολογοποίησης’ αλλά ακόμα καί τό νά μιλάς γιά εξοστρακισμό ση ­ μαίνει νά θεολογοποιείς. Μέ τό νά προβάλλει κανείς ορι­ σμένους ισχυρισμούς, όπως λ.χ. ότι ο άνθρωπος καθορί­ ζεται από μιά συγκεκριμένη ανάληψη ευθύνης, ότι δέν μπορείς ποτέ νά μέμφεσαι τούς συγκεκριμένους ανθρώ­ πους αλλά μόνο τά συστήματα, βρίσκεται ξαφνικά μέσα στό πλαίσιο ενός λόγου που θεολογοποιεί. Τό μόνο που μπορεί νά κάνει σ ’ αυτό τό σημείο είναι νά θυμάται αυτό που είπε ο Νίτσε: "Πρέπει κανείς νά εγκαταλείπει καθετί που τόν αναγκάζει νά λέει συνέχεια Ο Χ Ι." Τό πρόβλημα γιά τή Δυτική Ευρώπη συνίσταται μ άλ­ 107

λον στό νά βρει τί απομένει πολιτικά πραγματικό σέ σχέ­ ση μέ τήν υπάρχουσα — ό χ ι πάντα φανερή — δυστυχία τών ανθρώπων, καί ποιά είναι η σχέση ανάμεσα σέ ό,τι φαίνεται ν' αποτελεί εγγενές παράδοξο ή "προπατορικό αμάρτημα" καί στις αντικειμενικές αντιφάσεις τού συστή­ ματος. Θά μπορούσαμε νά πάρουμε σάν παράδειγμα! 15) αυ­ τό που λέει ο Κίρκεγκαρτ στό βιβλίο του "Η Ναυτία τού Θανάτου": "Ο εαυτός είναι η σχέση που συνδέει τόν εαυτό της μέ τόν ίδιο της τόν εαυτό. Η απελπισία είναι μιά έλλειψ η σχέσης που προβάλλει μέσα στόν εαυτό." 'Οταν κανείς καταργεί "τόν εαυτό", αξίζει τόν κόπο νά τό λέει. "Η απελπισία τού απείρου οφείλεται στήν έλλειψη τού πεπερασμένου. Η απελπισία τού πεπερασμένου οφείλεται στήν έλλει­ ψη τού απείρου. Η απελπισία τής δυνατότητας οφείλεται στήν έλλειψη τής αναγκαιότητας. Η απελπισία τής αναγκαιότητας οφείλεται στήν έλλει­ ψη τής δυνατότητας." Έ τσι, βρίσκουμε χαραγμένη πάνω μας μιά πληγή που δ ι­ στάζει νά γίνει κοσμική μήτρα' μιά έλλειψη σχέσης που κάνει τόν εαυτό της έναν ά λλο εαυτό. Ο Κίρκεγκαρτ είχε μερικές ιδέες γ ι' αυτή τήν κοσμική πληγή, αλλά η δική μου προτίμηση στρέφεται πρός τήν κοσμική μήτρα όπου μπορούμε, επιτέλους, νά είμαστε αρκετά μόνοι. Γεγονός είναι πάντως ότι μάς πιάνει ναυτία μέ "Τ όν Εαυτό". Ό τ ι δέ θεωρούμε πλέον τό αποκαλούμενο σχιζοειδές σάν α­ ποτυχία οντολογικής ασφάλειας, αλλά μάλλον σάν ένα είδος διαφυγής απ' αυτή τήν ασφάλεια που πρέπει νά μάς κάνει νά νιώθουμε αρκετά ανασφαλείς. Τό "σχιζοειδές" καθώς καί η ολοκληρω τική τρέλα αποτελούν απεγνωσμένη προσπάθεια γιά τήν απόκτηση αυτονομίας μπροστά στήν καθολική της παραβίαση. Μιά φ ιλο σ οφ ία τής αταξικής κοινωνίας είναι τό αντι-σχιζοειδές: νά είμαστε αρκετά μόνοι επιτέλους νά χαρούμε ο έ­ νας τόν άλλο σύμφωνα μέ τις επιλογές μας.

108

ΜΙΑ

ΑΜ ΦΙΒΟΛΗ

ΕΣ Ω ΤΕ ΡΙΚΟ Τ ΗΤ Α

Στήν παρούσα στιγμή, μπορούμε νά ζήσουμε σ ' έναν ά λ ­ λο χρόνο, μπορούμε νά ζήσουμε οπουδήποτε αλλού καί σέ όλες τις εποχές αυτού τού κόσμου, χωρίς νά μετατο­ πίσουμε απολύτως τίποτα. Υ πάρχει μιά φοβερή σύγχυση ανάμεσα στήν πράξη τού ν' απουσιάζει κανείς από τόν κόσμο, όπου τόσο ο κό­ σμος όσο καί η πράξη τού επιβάλλονται από τούς άλλους ή μάλλον από τήν ετερότητα τών άλλω ν, από "τό σύστη­ μα", καί στήν πράξη που έχει σάν κατεύθυνση μιά εσωτε­ ρικότητα που είναι επαρκώς εσωτερική ώστε νά παύει ν ’ αποτελεί υπόθεση τών εσωτερικών (ατομικών) μας προ­ βλημάτων ή τών προβλημάτων οποιουδήποτε άλλου. Η τελευταία αυτή εσωτερικότητα διαμορφώνεται ελεύθε­ ρα από μάς τούς ίδιους καί, μέ μιά φαινομενικά απόμα­ κρη έννοια, είναι ανοιχτή πρός τόν κόσμο — σάν δ ια φ α ­ νής ύπαρξη. Μέ τόν τρόπο αυτό προβάλλει μιά διαφορά ανάμεσα στόν κλειστό, αδιαφανή χώρο μιάς εσωτερικότητας που τή βλέπουμε σά "δ ική μας", καί στόν ελεύθερο χώ ρο μιάς εσωτερικότητας η οποία δέν προϋποθέτει τό εσωτερικό σάν αντίθετο τού υποτιθέμενου εξωτερικού, γιατί τήν ίδια στιγμή συμπίπτουν καί τά δυό. Τό θέμα είναι νά χρησιμο­ ποιούμε πάντα εκείνο τό φανταστικό τηλεσκόπιο γιά νά βλέπουμε τήν ασημαντότητα καί τόν παραλογισμό τών προσω πικώ ν προβλημάτων καί, στή συνέχεια, νά κοιτά­ ζουμε τί υπάρχει πάνω στή μακρο-κλίμακα τής π ολιτι­ κής — είτε μακρο-πολιτική, είτε γεω -πολιτική, είτε κοσμοπ ολιτική είναι αυτή. Τό τηλεσκόπιο αυτό, που τό ανάφερα ήδη (στις σελίδες που αφορούν τήν αυτοκτονία), μπο­ ρεί νά είναι φανταστικό, αλλά ό,τι βλέπει είναι πραγματι­ κό. Εκείνο που έχει σημασία είναι από ποιά άκρη κοιτάζει κανείς. Η εσωτερικότητα, κατά παράδοξο τρόπο, είναι μιά κί­ νηση μ έ σ α στόν κόσμο η οποία φαίνεται ν ’ ακολουθεί λαθεμένη πορεία, αλλά που στήν πραγματικότητα χρησι­ μοποιεί τό φαινομενικό γιά νά δώσει στήν πορεία της τή σωστή κατεύθυνση. Μπορεί νά οδηγήσει τούς ανθρώπους σέ μιά αίσθηση αποκλεισμού από τόν εαυτό τους, αλλά

109

αυτό συμβαίνει γιατί είναι κλεισμένοι μέσα στόν εαυτό τους. Έ τ σ ι αυτό που φαίνεται ν ' αποτελεί μιά αμείλικτη άρνηση τής ύπαρξης τών άλλω ν ανθρώπων, είναι στήν πραγματικότητα μιά πρόσκληση γιά αμοιβαία απελευθέ­ ρωση. Αυτή η κίνηση αποτελεί πρόσκληση γιά μιά μορφή επικοινωνίας που η φύση της είναι εντελώς διαφορετική από τή φύση τής επικοινωνίας που μάς επιβάλλεται εκ τών έξω. Ο επιτακτικός χαρακτήρας τών μορφ ώ ν επικοινωνίας(16) μεταξύ τών ανθρώπων, αποκλείει συνήθως αποτελεσματικά τή δυνατότητα ανταπόκρισης καί συνε­ πώς καί τή δυνατότητα μή ανταπόκρισης άν ο άλλος δέν θέλει. Αυτό δέν έχει καμιά σχέση μέ τό ατελέσφορο γενι­ κά τής επικοινωνίας, αλλά μού φαίνεται ν ’ αποτελεί ένα απ' τά πιό ακραία προβλήματα που αφορούν μάλλον τό ν ά ε ί ν α ι κ α ν ε ί ς α ν θ ρ ώ π ι ν ο ς παρά τό νά εί­ ναι εκείνες οι πολύ συμπαγείς οντότητες που ονομάζο­ νται α ν θ ρ ώ π ι ν α ό ν τ α . Τό "δέν θ έ λ ω " αποτελεί μιά διπλή άρνηση που ο κα­ θένας μας μπορεί συνεπώς νά τή δοκιμάσει μπροστά στήν παρουσία τού άλλου — μιά παρουσία που καταντάει απου­ σία, ψεύτικη παρουσία, υποτιθέμενη παρουσία — ακριβώς εξαιτίας αυτής τής παρουσίας τής διπλής άρνησης. Τό νά πεις "ό χ ι" μιά φορά θά έπρεπε νά είναι αρκετό γιά τόν κα­ θένα’ τό "δ έν" τού δέν θέλω καί τό "θ έ λ ω ", υπονοώντας μιά μυθοποιητική έννοια απουσίας τού άλλου καί μέσα στόν άλλο, δημιουργούν μιά αντίδραση διπλής άρνησης στό δεύτερο πρόσωπο. Αυτό θά μπορούσα νά σάς τό δώ σω μ ’ ένα παράδειγ­ μα, αλλά μπορείτε ασφαλώς νά τό επαληθεύσετε μέ ένα πλήθος παραδείγματα από τήν ίδια σας τήν εμπειρία, αρ­ κεί νά θυμηθείτε τά διάφορα περιστατικά που σάς έτυχαν. Αυτό που δημιούργησε τό ρήγμα ανάμεσα στόν αρχέγονο εαυτό καί τήν αυτο-κατοχή (self-possession), είναι η έννοια τής Συνολικής Ιδιοκτησίας (τό νά έ χ ο υ μ ε τόν "εαυτό μας" καθώς καί αντικείμενα) που έχει τήν αφετη­ ρία εδώ καί πέντε-έξι χιλιετηρίδες μέσα στήν ανθρώπινη ιστορία λές καί θά μπορούσαμε ποτέ νά κατέχουμε κά­ ποιες πλευρές τού εαυτού μας, πλευρές που αποτελούν 110

μι ιαγενέστερες απόψεις (visions) σχετικά μέ τά στοιχεία ιιιιό τά οποία είμαστε καμωμένοι. Οι "απόψ εις" αυτές ουυιαστικοποιούνται γιά ν ' αποτελέσουν συστατικά μέρη ιής σωματο-πνευματικής ή πνευματο-σωματικής μας δο­ μής καί μάς έχουν διδάξει νά τά θεωρούμε σάν "καταΊκευ ή " μας, σάν υπόστασή μας. Στήν πραγματικότητα ι ίμαστε μόρια εντερικής βλέννας καί, παράλληλα, επιλεγμένα μόρια χημικώ ν ουσιών, στά οποία η βλέννα αυτή ειιιτρέπει νά φιλτραριστούν περνώντας μέσα από τό τρι­ χοειδές της σύστημα, γιά νά προχωρήσουν στή συνέχεια σέ μιά όλο καί πιό καθορισμένη μεταβολική διαδικασία. Μέ τόν ίδιο τρόπο, είμαστε μόρια παρελθούσας εμπειρίας καλού καί κακού, μόρια από στήθος, πέος, περιττώματα κ.ο.κ. Μέσα από τά πιό νοθευμένα συστήματα ακαδημαϊ­ κής καί δήθεν ακαδημαϊκής κατεστημένης σκέψης, έχου­ με διδαχτεί νά θεωρούμε τούς εαυτούς μας σάν έτοιμες εκδόσεις αυτού που επίμονα, αποφασιστικά, εξακολου­ θούμε νά νιώθουμε πως είμαστε: δηλ. σάν γινόμενο τού ίδιου τού εαυτού μας καί όχι σάν έτοιμο προϊόν τού εαυ­ τού μας. Ό τα ν απλώς κατά τύχη βρίσκουμε χρόνο νά κάνουμε έρωτα, βρίσκουμε καί χρόνο γιά δράση. Κάθε ρήγμα σ' αυτό τό σημείο αποτελεί πρόκληση γιά αντί­ δραση. Φασιστική αντίδραση. Ό τ α ν λοιπόν δέν βρίσκουμε χρόνο γιά νά κάνουμε έ­ ρωτα, δέν βρίσκουμε χρόνο καί γιά κοινωνικά εκφρασμέ­ νη δράση. Βρίσκουμε μόνο χρόνο γιά μιά συνεχή καί διαιωνιζόμενη αντίδραση που ενεργοποιεί συνεχώς τό σύ­ στημα που μάς καταπιέζει. Αυτή η διαιώνιση τής καταπίεσης προέρχεται από τήν ανικανότητά μας — αντρών καί γυναικών — νά δώσουμε τέλος σ’ αυτό τό σύστημα. Έ τ σ ι είμαστε υποχρεωμένοι νά βρίσκουμε ρίμες γιά τις μελωδίες τού εαυτού μας, σέ μιά εποχή όπου όλες οι διατονικές κλίμακες έχουν ήδη κορεστεί. Είναι μιά δύσκολη μάθηση, μιά δύσκολη επιστροφή καί αναχώρηση, αλλά η αναχώρηση γίνεται κάπως ευκο­ λότερη καθώς η επιστροφή καταντάει όλο καί πιό δύσ κο ­ λη. Μετά όμως, μ ’ έναν τρόπο που μάς φαίνεται παράξε­ νος, η επιστροφή γίνεται εξίσου εύκολη μέ τήν αναχώ ρη­ ση. Καί μετά, επιστροφή καί αναχώρηση γίνονται εξίσου 111

εύκολες καί εξίσου δύσκολες, αλλά αρκετά εφικτές. Καί μετά μπαίνει τό ερώτημα: "Επανάσταση ή ό χ ι;" — καί π ά ­ ντα ξαναγυρίζουμε στήν α μφ ιβολία : "Επανάσταση γιά τό τίποτα". Βρισκόμαστε τελικά ό λοι στήν ίδια πλευρά ή ό­ χι; Θά μπορούσαμε εύκολα κι απλά νά πούμε ναι στήν ε­ πανάσταση, αλλά υπάρχει πάντα κάποια αίσθηση που μάς λέει ότι πρέπει νά περιμένουμε — ό χι τις περιστάσεις α λ ­ λά τούς εαυτούς μας. Δρούμε φ υσικά στό τ ώ ρ α , α λ ­ λά κάθε φορά πρέπει νά περιμένουμε τούς εαυτούς μας νά προφτάσουν τις πράξεις μας. Θά πρέπει μάλλον ν’ α­ ντιμετωπίσουμε κάποτε τήν εξής ειρωνεία: περισσότερο μάς ονειρεύονται τά όνειρά μας παρά εμείς τά δημιουρ­ γούμε. Μάς εκτοπίζουν ακριβώς αυτά τά ασύλληπτα όνει­ ρα (undreamed dreams) καί τότε ανακαλύπτουμε μιά δ ιά ­ σταση ανάμεσα στήν πραγματικότητα τών ασύλληπτων ονείρων καί στά όνειρα που κατευθύνουν τήν κοινωνία. Εύκολο είναι νά πει κανείς ότι μπορεί νά θυμάται τά όνει­ ρά του, μέ τό νά ξυπνάει απλώς τό σύντροφο μέ τόν ο­ ποίο κοιμάται γιά νά τά καταγράψει στή συνείδησή του. Τελικά όμως δέν έχει νόημα ούτε κι αυτό. Καί δέν έχει νόημα γιατί ακριβώς αυτός είναι ο τελικός σκοπός τών ονείρων μας: τά όνειρά μας ε ί ν α ι η ανάμνηση. Τό μό­ νο που μπορούμε νά κάνουμε είναι ν ' αφήσουμε τά όνει­ ρά μας ν' απλωθούν σέ περιοχές που βρίσκονται πέρα απ' τή δική μας περιοχή καί που οδηγούν σ' ένα κοινό γιά όλους μας χώ ρο. Τά όνειρά μας ξεκινούν από μιά πε­ ριοχή που βρίσκεται πέρα απ' τό θάνατό μας, που προη­ γείται τής γέννησής μας, κι αυτός είναι ο λόγος που τά κάνει νά μάς φαίνονται τόσο τρομαχτικά. Θυμάμαι μιά προσευχή που έλεγα αναγκαστικά γιά αρκετά χρόνια στήν παιδική μου ηλικία: "Θεέ μου, μή μ' α φ ή σ εις νά π εθάνω, νά ονειρεύομαι ή νά γεράσω". Α λλά τό τελευταίο έγινε πριν απ' τό πρώτο. Δέν κατέχουμε τά όνειρά μας. Τά όνειρά μας μάς ο­ νειρεύονται. Τήν αιώνια αντίφαση ανάμεσα σ' αυτό που φαίνεται νά κάνει ο ξύπνιος εαυτός μας καί σ' αυτό που φαίνονται νά κάνουν τά όνειρά μας μέ μάς, μπορούμε νά τήν ονομάσουμε ξεχασμένη δράση. Τά όνειρα αυτά φ αίνε­ ται νά μάς οδηγούν σέ άλλες κατευθύνσεις, σέ άλλα μο­ νοπάτια απ’ αυτά που χαράζει μιά μετρημένη κοινωνία. 112

Στά όνειρά μας υπάρχει μιά μυστική π ο λιτική (η πολιτική τής απο-μέτρησης τής κοινωνίας μας που πάει πέρα από τή μυστική αστυνομία), που συνίσταται στή δραστήρια καί από κοινού συντριβή τής καταπίεσής μας. Τό όνειρο κατακλύζει τά ατομικά ρυάκια τής εμπει­ ρίας καί χύνεται μέσα στήν απέραντη λίμνη τής σ υ λλογ ι­ κής κοινωνικής εμπειρίας. Αντί νά βλέπουμε τά όνειρα σάν τή βασιλική οδό τού Φρόυντ πρός τό ασυνείδητο, άς τά θεωρήσουμε σάν ένα κοινό δρόμο πρός τήν κοινωνική πραγματικότητα. Τό ό ­ νειρο είναι η αντι-ψυχανάλυση. Η ερμηνεία του είναι ο θάνατός του. Καί ο δικός μας. Τά όνειρά μας αποτελούν μέρος τού υλικού που α φ ο ­ ρά τή συλλογική μας συνείδηση, τήν πολιτική μας πραγ­ ματικότητα, τήν απελευθέρωσή μας, καί αρνιόμαστε νά μάς τό κλέψ ει οποιοδήποτε μελλοντικό σύστημα. Κάποιος ονειρεύεται σκατά καί χαλασμένο αίμα νά τρέχει απ' όλες τις οπές τού κορμιού του. Ό π ο ιο ς έχει κάποια ποιητική ευαισθησία, αντιλαμβάνεται τό νόημα που κρύβεται μέσα στό μήνυμα. Δέ χρειάζεται ερμηνεία τού συμβόλου (σκατά, κλπ. ίσον οργή, χάος, καταστροφικότητα κ.ο.κ.). Ο όρος, από μόνος του, φέρνει μέσα του όλα τά νοήματα. Δέν πρόκειται λοιπόν γιά θέμα συ­ ναισθηματικής μεταβίβασης (transference) αλλά γιά με­ τασχηματισμό τής κοινωνίας. Δέν ζούμε τή ζωή μας κάτω απ' τούς όρους μιάς α­ πλής ειρωνικής διάθεσης. Τή ζούμε μάλλον κάτω απ’ τούς όρους ενός παραλογισμού, μιάς ευθυμίας, μιάς κλοουνίστικης δραστηριότητας που κάνει όλες τις σοβα­ ρές μας προοπτικές νά μοιάζουν ανοησίες. 'Α ν ψάξουμε κάπως βαθύτερα, ανακαλύπτουμε ένα βλάκα, ένα είδος ντοστογιεφσκικού ηλίθιου, έναν επιληπτικό κλόουν νά κρύβεται μέσα στις πιό μυστικές μας σκέψεις. Στήν πραγ­ ματικότητα όμως δέν έχουμε περιθώ ρια, δέν έχουμε χ ώ ­ ρο καί χρόνο γιά κέφι, ακόμα λιγότερο γιά παραλογισμούς, οπότε ο παρανοϊκός που κρύβεται μέσα μας εμφ α­ νίζεται μέ μιά ολοένα αυξανόμενη αυστηρότητα. Καί τότε τά χάνουμε, νικημένοι από τή σοβαρότητά μας. Ύ στερα απ’ αυτό μπορούμε ν’ αρχίσουμε νά βρί­ σκουμε τόν εαυτό μας. Δέν σωζόμαστε όμως από τήν

113

συσσωρευμένη εμπειρία τού σοφού, αλλά από τήν ανοη­ σία τού κλόουν που ανακαλύπτουμε μέσα μας. Αυτή εί­ ναι η μοίρα τού γκουρού, τού σοφού ανθρώπου που έχει ξεχάσει τό δικό του κλόουν, τό παράλογο στοιχείο τής ύπαρξής του. Ο μόνος τρόπος γιά νά σωθούμε είναι νά μή γίνουμε μαθητές!

Α Υ Τ Ο Δ Ι Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η

Τ ί σημαίνει αυτοδιεύθυνση; Αυτοδιεύθυνση σημαίνει ότι παίρνουμε τήν εξουσία. Σημαίνει ότι κοιτάζουμε ό χ ι μέσα στά άστρα αλλά διαμέσου τών άστρων γιά νά βρούμε ά λ­ λες καινούριες διαστάσεις. Σημαίνει ότι σεβόμαστε τά ό­ νειρά μας, αλλά ακόμη περισσότερο ότι νιώθουμε έναν ι­ διότυπο σεβασμό γιά τά όνειρα τών άλλω ν ανθρώπων. Ά ν αυτονομία σημαίνει νά θέτεις νόμους γιά τόν εαυ­ τό σου — αυτή είναι η γνήσια αυτονομία — τότε αυτοδιεύ­ θυνση σημαίνει νά παίρνεις στά χέρια σου τις δομές εξου­ σίας τής ζωής καί τής δουλειάς σου, προφανώς ό χι μονά­ χος αλλά μαζί μέ άλλους ανθρώπους που δουλεύουν, επι­ βιώνουν, ή ζούν καί δουλεύουν μαζί μας. Τό θέμα σίγου­ ρα δέν είναι απλώς "τό πέρασμα τών εργοστασίων στά χέ­ ρια τών εργατών". Η αυτοδιεύθυνση εφαρμόζεται σέ ό ­ λες τις πλευρές τής ζωής. Ά ν οι προσωπικές ανάγκες κάποιου συγκρούονται μέ τις ανάγκες τής ομάδας, πράγ­ μα που γίνεται απτό καί συγκεκριμένο, τότε μπορούμε νά τό συζητήσουμε. Ο εχθρός τού αυτοδιευθυντικού κινήμα­ τος είναι η συγκεντρωτική κρατική εξουσία που εκφρά­ ζεται μέσα απ' όλες τις λειτουργίες τού μηχανισμού τού συστήματος αυτής τής εξουσίας. Αυτοδιεύθυνση δέ ση­ μαίνει αυτο-ανάλωση, δηλ. καταβρόχθιση τού εαυτού μας, αλλά καταβρόχθιση τού αχώνευτου κοινωνικού μας συστήματος που, όταν διαπιστώσουμε ότι είναι αδύνατο ν ' αφ ομοιω θεί από τόν οργανισμό μας, τό ξερνάμε στή λεκάνη τής τουαλέτας καί τραβάμε τό καζανάκι. Η ιστο­ ρική παράδοση, που ξεκινάει από τόν δέκατο έννατο αιώ­ να καί διατρέχει όλες τις τέμνουσες γραμμές τού μαρξι­ σμού καί τού αναρχισμού εκείνης τής εποχής, περνάει μέ­ σα από γεγονότα όπως η εξέγερση τής Κροστάνδης στήν 114

επαναστατική Ρωσία, κατά τή διάρκεια τής οποίας ο Τ ρότσκι έπινε σαμπάνια γιά νά γιορτάσει τήν επέτειο τής παρισινής Κομμούνας τού 1871, ενώ παράλληλα χρησι­ μοποιούσε τόν Κ όκκινο Στρατό γιά νά συντρίψει τήν αυ­ θόρμητη συμμαχία εργατών, ναυτών καί στρατιωτών σ’ αυτή τήν πόλη. Τά εργατικά συμβούλια στή Γερμανία, τήν Ουγγαρία, τήν Ισπανία, τήν Ιταλία, δέν έπαυαν επί­ σης νά προβάλλουν τις ακόλουθες "προτάσεις": 1) Σ κο ­ πός μας είναι νά πάρουμε στά χέρια μας τις μονάδες πα­ ραγωγής. 2) Νά δώσουμε ελευθερία έκφρασης σέ όσους θεωρούνται μειονότητες — από ταξική, φ υλετική, σεξουα­ λικ ή , πολιτιστική ή οποιαδήποτε άλλη άποψη. 3) Νά π ά ­ ρουμε τήν εξουσία από κείνους που τήν έχουν καί νά τή διαφυλάξουμε από κείνους που εμείς οι ίδ ιο ι βάζουμε στήν εξουσία, μέ τρόπο που νά μπορούμε νά τούς υπενθυ­ μίζουμε τις ευθύνες τους καί νά μήν ξεχνάμε κ ι εμείς τις δικές μας. Έ τσι, σιγά-σιγά, θά συντρίψουμε τό Κράτος που καλλιεργεί τήν ανισότητα, που μάς κάνει άνισους α­ πέναντι σ' εκείνους που έχουν τήν εξουσία καί άνισους μεταξύ μας.

ΟΡΙΣΜΕΝΑ

ΚΛΙΣΕ

TOY

Κ Α Π Ι Τ Α Λ Ι Σ Μ Ο Υ

"Ο ολοκληρω τισμός είναι κακός". Έ τ σ ι λένε. Ό λ α όμως τά σύγχρονα βιομηχανικά κράτη είναι ολοκληρω τικά. Καί λοιπόν; Τό θέμα είναι απλώς ποιός, κατέχοντας τά μέσα παραγωγής, κατέχει καί τά μέσα επικοινωνίας (καθώς καί τις "δημοκρατικές διαδικασίες", κλπ.). "Ο κολλεκτιβισμός" είναι κακός. ( Ά ν δέν είναι πολύ βαρετό, συμβουλευθείτε τόν Κάρτερ, τόν Ζισκάρ ντ’ Εσταίν ή τόν Τόμας Σάζ πάνω σ ' αυτό.) Μά ο συλλογικός αγώνας δημιουργεί (καί π ρ έ π ε ι νά δημιουργεί) αυτο-ελεγχόμενες σοσιαλιστικές κοινω ­ νίες μέ αυτο-ελεγχόμενα άτομα (πράγμα σίγουρα πιό εύ­ κολο σέ απελευθερωμένες χώρες τού Τρίτου Κόσμου, π.χ. Τανζανία). Εκείνο που τελικά μετράει είναι ο αγώνας που μετα­ βάλλει τό ατομικό πεπρωμένο τού καθενός μας σέ συλλο­ γική μοίρα. Είμαστε τουλάχιστον ελεύθεροι νά πεθάνου-

115

με μέ τό σωστό τρόπο απ’ τή στιγμή που ξέρουμε πως έ­ χουμε τό δικαίω μα νά ζήσουμε μέ τόν δ ι κ ό μ α ς τρό­ πο. "Δ ημοκρατία" σημαίνει ότι ο λαός παίρνει τήν εξου­ σία καί όχι ότι ψ ηφ ίζει γιά τήν εξουσία κάποιου άλλου. Καί "ο λαός παίρνει τήν εξουσία", εδώ σημαίνει ότι προ­ χωρεί- προοδευτικά στήν καταστροφή της, χρησιμοποιώ ­ ντας τή δύναμή του. Μιά λαϊκή διαλεκτική τής εξουσίας αρχίζει από τήν αντικειμενική μή κατοχή δύναμης (μέ τήν υποκειμενική της διάσταση τής αδυναμίας), π ε ρ ν ά ε ι από τήν κατά­ ληψ η τής εξουσίας καί φ τ ά ν ε ι στό ξεπέρασμα τής ε­ ξουσίας, δημιουργώντας συνθήκες δύναμης γιά κάθε ά­ τομο. Αυτό είναι τό νόημα τής απομυθοποίησης. Οι αξίες δέν τοποθετούνται εκ τών προτέρων, αλλά αποτελούν τό νόημα αυτής τής απομυθοποιητικής διεργασίας(17). Ορισμένοι μαρξιστές διατείνονται ότι μέ τήν τελική εγκαθίδρυση τής αταξικής κοινωνίας, όλες οι εθνικές, πολιτιστικές καί θρησκευτικές διαφορές θά εξαφανι­ στούν. Αυτό είναι κάπως αφηρημένο. Εκείνο που είναι πιό συγκεκριμένο καί πιό βέβαιο είναι ότι, μέ τήν διαρ­ κώς αυξανόμενη ομοιομορφία τών αντικειμένων που θά χρησιμοποιούμε, μέ τήν ποιοτική διαφοροποίηση τής ερ­ γασίας που θά τής δώσει ένα νόημα, αλλά κυρίως μέ τή διαρκή μείωση τού χρόνου εργασίας, οι άνθρωποι θά δια­ φοροποιούνται όλο καί περισσότερο μεταξύ τους, θά ξε­ χωρίζουν ο ένας απ' τόν άλλο, έχοντας τήν ελευθερία νά δημιουργούν ή όχι σχέσεις μεταξύ τους, πράγμα που θά επιταχύνει αφάνταστα τή μετατροπή τών αντιφάσεων σέ παράδοξα — όσες θά έχουν ακόμα απομείνει — μέ τά ο­ ποία θά μπορεί κανείς νά συμβιώσει. Παράδοξα όπως λ.χ. η αέναη συντριβή τού θανάτου από υπάρξεις που αγα­ πούν αρκετά τόν εαυτό τους ώστε νά μπορούν νά ζήσουν στόν κόσμο.

Α Ν Τ Α Γ Ω Ν Ι Σ Τ Ι Κ Ο Τ Η Τ Α

Καθένας ένα πράγμα μόνο μπορεί νά κάνει καί νά τό κά­ νει μόνος του. Κ ι αυτό είναι νά τό κάνει όσο καλύτερα

116

μπορεί, νά ξεπερνάει συνέχεια τόν εαυτό του. Κάθε άλλη μορφή ανταγωνισμού είναι αμάρτημα ή μάλλον αντεπαναστατικό λάθος.

Φ ΙΛ Ο Δ Ο Ξ ΙΑ

Ο καθένας καί ό λοι μας μιά φιλοδοξία πρέπει νά έχουμε: νά γίνουμε ο πρώτος Επαναστάτης. Η φ ιλοδοξία αυτή δέν έρχεται σέ σύγκρουση ούτε μέ τή δική σας, ούτε μέ τή δι­ κή μου.

γ π

α

κ ο Η

Τό έγκλημα υπάρχει. Είναι η υπακοή καί ο έλεγχος. Τ ί θά μπορούσε νά είναι πιό σύμφωνο μέ τις νόρμες τής αστι­ κής κοινωνίας από τό μικρο-μαζικό έγκλημα τής "ο ικ ο ­ γένειας" τού Τσάρλς Μάνσον, μέσα στό αποκορύφωμα τής γενοκτονίας τού βιετναμέζικου λαού; Ο εν λόγω τρε­ λός δολοφόνος, ο "Γιός τού Σάμ", έμαθε νά σκοτώνει ό­ ταν υπηρετούσε στήν Κορέα: ήταν ένας πραγματικός γιός τού Θείου Σάμ. Ά ς τό ξαναπούμε: πώς θ ' ανακαλύψουμε τήν πειθαρχία τής ανυπακοής, τό ζωντανό εχθρό τού οδεύοντος θανάτου τού αναγκαστικού ελέγχου; Θέτοντας το ερώτημα μέ έμφαση α π έ ν α ν τ ι σ τ ι ς ί δ ι ε ς μ α ς τ ι ς π ρ ά ξ ε ι ς , αρχίζουμε νά βρίσκουμε τήν α­ πάντηση.

117

5

’’Κάθε παραλήρημα είναι πολιτική δήλωση”

Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΗΣ ΜΗ-ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ

Η μή-ψυχιατρική αρχίζει νά υπάρχει. Η γέννησή της υ­ πήρξε μιά δύσκολη υπόθεση. Η σύγχρονη ψυχιατρική, σάν ψευδο-ιατρική δραστηριότητα που πασχίζει ν' ανα­ καλύψ ει "λαθεμένους" τρόπους βίωσης τής ζωής καί σάν τεχνική ταξινόμησης καί διόρθωσης αυτών τών τρόπων, άρχισε τήν καριέρα της τόν 18ο αιώνα, αναπτύχθηκε στή διάρκεια τού 19ου καί έφτασε στήν ολοκλήρω σή της τόν 20ο αιώνα. Η εμφάνισή της συμπίπτει μέ τήν άνοδο τού καπιταλισμού, τού οποίου καί αποτελεί βασικό πράκτορα, καί ο ρόλος της συνίσταται στό νά καταστρέφει τις παρά­ λογες ελπίδες, τούς φόβους, τις χαρές, τήν απεγνωσμένη δίψα γιά χαρά εκείνων που αρνούνταινά συμμορφωθούν μ' αυτό τό σύστημα. Στενά δεμένη μέ τόν καπιταλισμό καί τις επιθανάτιες αγωνίες του, τά επόμενα χρόνια (πιθα­ νόν νά είναι είκοσι ή τριάντα), η ψυχιατρική, ένας από τούς βασικότερους κατασταλτικούς μηχανισμούς τού α στικού καθεστώτος μετά τήν οικογένεια καί τήν εκπαί­ δευση (μαζί μέ τόν πιό επιτήδειο, νεώτερο συνεταίρο της, τήν ψυχανάλυση), θά ταφεί όπως τής πρέπει. Η πορεία είναι σχηματικά πολύ απλή: η ψυχιατρική, θεσμοποιημένη πλήρως από ένα κρατικό σύστημα που α

118

ηοσκοπεί στή διατήρηση τού εργατικού του δυναμικού, χρησιμοποιώντας μεθόδους καταστολής ενάντια στούς ανυπάκοους ώστε νά τούς κάνει νά συμμορφωθούν ή νά ιούς εξαφανίσει κοινωνικά, δέχτηκε στά 1960 μιά επίθε­ ση από ένα αντι-ψυχιατρικό κίνημα που αποτέλεσε ένα είδος διερευνητικής αντί-θεσης, ένα κίνημα αντίστασης ενάντια στά ψυχιατρικά ιδρύματα που απλώνονταν απε­ ριόριστα στούς τομείς τής κοινότητας. Τό κίνημα αυτό οδηγήθηκε διαλεκτικά στή διαλεκτική του κατάληξη που δέν μπορούμε νά τήν αποκαλέσουμε παρά μονάχα μή-ψυχιατρική — μιά λέξη που αυτοκαταστρέφεται καθώς τή γράφεις. Μέ τόν όρο μή-ψυχιατρική εννοούμε ότι η βαθύτατα ανησυχαστική (γιά τό σύστημα), ακατανόητη καί "τρε­ λή " συμπεριφορά πρέπει νά συντηρείται, νά συγχωνεύε­ ται καί νά διαχύνεται σέ ολόκληρη τήν κοινωνία, λειτουρ­ γώντας σάν ανατρεπτική πηγή δημιουργικότητας καί αυ­ θορμητισμού καί ό χι σάν "αρρώ στια". Κάτω από τις συν­ θήκες τού καπιταλισμού αυτό είναι προφανώς "αδύνα­ το". Αυτό που πρέπει νά κάνουμε είναι νά δεχτούμε αυτή τήν α-δυνατότητα σάν πρόκληση. Πώς αλλιώς μπορεί νά μετρηθεί μιά πρόκληση άν ό χ ι μέ τό ανέφικτο τού στόχου της; Η εξαφάνιση τής ψυχιατρικής θά γίνει δυνατή μονά­ χα μέσα σέ μιά μετασχηματισμένη κοινωνία' έχει όμως ζωτική σημασία ν' αρχίσουμε τό έργο τής απο-ψυχιατροποίησης από τώρα. Α π ’ τή στιγμή που είναι κανείς χορτάτος καί έχει μιά στέγη πάνω απ' τό κεφ ά λι του, νιώθει τή ριζική ανάγκη νά εκφραστεί αυτόνομα μέσα στόν κόσμο καί νά υπάρξει τουλάχιστον ένα άλλο ανθρώπινο πλάσμα που ν' ανα­ γνωρίζει τά λόγια καί τις πράξεις του. Η ιδανική αυτονο­ μία τού νά μήν έχει κανείς ανάγκη από μιά λέξη επιβε­ βαίωσης από κάποιον άλλο παραμένει ανέφικτο ιδεώδες. Ά ν καί μερικοί άνθρωποι βρίσκουν σίγουρα μεγάλη ικα ­ νοποίηση σ' έναν ορισμένο τύπο παραγωγικής εργασίας, υπάρχουν άπειρες ανάγκες γιά επιβεβαιωτική αυτόνομη έκφραση που ξεπερνούν αυτή τήν ικανοποίηση. Αυτή ό ­ μως η έκφραση γίνεται ολοένα καί πιό δύσκολη. Είδαμε ήδη πώς η τρέλα καταντάει όλο καί περισσότερο απραγ­ ματοποίητη εξαιτίας τής ψυχο-επιτήρησης. 119

Η οργασμική σεξουαλικότητα καταστρέφεται από τό ωράριο καί τήν ποιότητα τής εργασίας γιά ν ’ αντικατασταθεί — τουλάχιστον γιά τήν αστική τάξη — από τήν παθητικότητα τού πορνογραφικού θεάματος ή τό ταϋλανδέζικο μασάζ. Οι άνθρωποι παρακολουθούν μαθήματα ή κά­ νουν "θεραπείες" σωματικής έκφρασης. Η καθολική καί παγκόσμια λαϊκή καλλιτεχνική έκφραση (όπως η γ ια πω ­ νέζικη ποίηση X α ϊ κ ο ύ ή παλιότερα η παγκόσμια λαϊ­ κή ανακάλυψη τού χορού καί τού τραγουδιού), επικαλύ­ φ θ η κε από τήν επαγγελματοποίηση καί τεχνολογικοποίηση εξειδικευμένων μορφών τέχνης που παραμορφώνο­ νται από τήν αγορά. Τό θέμα-κλειδί γιά τούς επαναστάτες βρίσκεται στό πώς θ' αποφευχθεί η αφομοίωση τών ανθρώπων καί τής αυτόνομης έκφρασής τους (καί συνεπώς καί κάθε καινού­ ριας επαναστατικής ιδέας) στό κρατικό σύστημα, που αντιτίθεται στήν αφομοίωση μή αναπηρωμένων ανθρώπων καί ιδεών. Ο πυρήνας αυτού τού θέματος βρίσκεται στή λέξη "α π ο φ εύ γ ω ". Τό αποφεύγω συνεπάγεται συστημα­ τική κατάργηση κάθε θεσμοποιημένης καταστολής, αλ­ λά εδώ συγκεντρώνουμε περισσότερο τήν προσοχή μας στήν κατάργηση κάθε ψυχο-τεχνολογίας — θέμα πλατύ­ τερο από τήν κατάργηση τών ψυχιατρικών θεσμών μέσα καί έξω από τά νοσοκομεία σέ σύγκριση μέ τις μορφές μή ψυχιατρικής δράσης που εξετάζουμε σ' αυτό τό κεφά­ λαιο. Στόν όρο ψυχο-τεχνολογία θά πρέπει κανείς νά περιλά β ει ό χ ι μονάχα τήν ψυχιατρική, τήν ψ υχολογία, τήν ψ υχανάλυση καί τις "εναλλακτικές" θεραπείες, αλλά καί τις τεχνικές εξαπάτησης τών μέσων μαζικής ενημέρωσης (δέν έχει κανείς παρά νά παρακολουθήσει τις απεγνωσμέ­ νες καί διαρκώς εντεινόμενες μυθοποιητικές "η θ ικές " πε­ ρικοκλάδες στήν καθημερινή αρθρογραφία τού καπιταλι­ στικού τύπου). Επίσης τή θεωρία τής ανταμοιβής/τιμω­ ρίας (ή τής δωροδοκίας καί τού εκβιασμού) τής εξωτερι κής πολιτικής τύπου Κίσσινγκερ. Κι ακόμα τή χρήση τής ψυχο-τεχνολογίας στά δικαστήρια, τις φυλακές καί τό στρατό. Η τεχνολογία αφορά τά πράγματα καί όχι τούς ανθρώπους. Σ ' ένα βιβλιοπω λείο τής Καλιφόρνιας, στήν περιοχή 120

"Cannery R ow " που σήμερα είναι τής μόδας, βρήκα τά έρ­ γα τού Στάινμπεκ νά γειτονεύουν, κατά ειρωνική σ υγκυ­ ρία, μέ τό τμήμα τών μπεστ-σέλλερ τής τεχνολογίας. Στά βιβλία αυτά (δέν εννοώ βέβαια πως ήταν όλα στό ίδιο επί­ πεδο) περιλαμβάνονταν εγχειρίδια γιά τή Συναλλακτική Ανάλυση, τόν Υπερβατικό Δ ιαλογισμό, τή Δ ιδασκαλία τών Σεμιναρίων Erhard, που δέν είναι ακριβώς ηλεκτρο­ σόκ, τή Δ ημιουργική Πίστη, τή Δ ημιουργική Επιθετικό­ τητα, τή Θεραπεία διά τής Πρόκλησης, τή Θεραπεία Gestalt (Μ ορφολογική Θεραπεία), τήν Πρωτογενή Κραυ­ γή, τήν Ομαδική Θεραπεία, οδηγίες γιά τήν οργάνωση τριήμερων "Μ αραθω νίω ν" — μιά μορφή μασάζ σέ βά­ θος — , δοκίμια γιά τή Βιοενέργεια, γιά τά Γιαπωνέζικα Θερμά Λουτρά (βγάζετε τά ρούχα σας καί μπαίνετε ομα­ δικά μέσα, πράγμα που αποτελεί μέρος τής απελευθέρω­ σής σας). Α κόμα βιβλία γιά τήν "Α λλα γή τής Συμπεριφ ο­ ράς" (η νέα γενιά οπαδών τού Σκίννερ), ήτοι πώς θά μά­ θετε στό παιδί σας νά μή "λερώνεται" μέσα σέ είκοσι τέσ­ σερις ώρες, καί, στό επόμενο ράφι, ένα άλλο βιβλίο που διαφημίζει μιά μέθοδο που μαθαίνει στό παιδί σας νά μή "λερώνεται" σέ λ ι γ ό τ ε ρ ο από είκοσι τέσσερις ώρες! Δέν αμφ ιβάλλω ότι ύστερα από μερικές τέτοιες εμπει­ ρίες ορισμένοι άνθρωποι νιώθουν καλύτερα ή αρχίζουν νά "νιώ θουν", ή νιώθουν πιό "πρ αγμα τικοί" — ή τελοσπάντων οτιδήποτε άλλο τούς υπαγορεύουν τά ιδεώδη τού καπιταλισμού. Μιά μέρα οι ΗΠΑ, καί μαζί τους οι ευρωπαϊκές χώρες τής "αναπτυγμένης φιλελεύθερης δημοκρατίας" (τής ο ­ ποίας η φασιστική φύση θά προβάλλει σύντομα ολόγυ­ μνη), θά υποχρεωθούν νά σταθούν στά δικά τους πόδια αντί νά κάθονται στις πλάτες τού υπόλοιπου κόσμου, καί τότε θά χρειαστεί ν' αντιμετωπίσουν ένα άλλο είδος "πραγματικότητας" που θάναι λιγότερο εύκολη καί κερδοφόρα(1). Στό μεταξύ, υπάρχει ένας διαρκώς αυξανόμενος π ο λ ι­ τιστικός ιμπεριαλισμός, μέ βάση τόν οποίο οι σέ υψηλό βαθμό εμπορευματοποιημένες ψυχο-τεχνικές μέθοδοι εισάγονται ύπουλα στις φτωχότερες αλλά πολιτικά πιό α­ ναπτυγμένες χώρες τής Ευρώπης καί τού Τρίτου Κόσμου από επαγγελματίες "απελευθερωτές" που πηγαίνουν στις 121

Η ΠΑ γιά γρήγορη μετεκπαίδευση στις πιό πρόσφατες με­ θόδους καί επιστρέφουν στις χώρες τούς γιά νά εισπράξουν τό αποτέλεσμα σέ μετρητά. Παρόλο που τό γεγονός αυτό δέν εμφανίζεται καθαρά στήν εκμεταλλευτική κ λί­ μακα τών πολυεθνικώ ν φαρμακευτικών εταιριών μέ τό ψυχοτροπικά ναρκωτικά τους, η ιδεολογική του σημασία είναι σημαντική. Μετά τήν ψυχιατρική που βασίζεται στήν απ-εξάρτηση (στήν πραγματικότητα πρόκειται γιά θλιβε­ ρή επανεξάρτηση) ή τή συμβατική ψυχανάλυση, υπάρχει η "τρίτη δύναμη" τής "εναλλακτικής θεραπείας" γιά νά αποπλανά τούς απελπισμένους που αποφεύγουν σάν τό διάβολο τις δυό πρώτες. Η ιδεολογία τής ατομικής σω τη­ ρίας διαθέτει εξαιρετικά αποτελεσματικές στρατηγικές απο-πολιτικοποίησης. Επαναλαμβάνουμε: δ έ ν υ π ά ρ χ ο υ ν π ρ ο σ ω ­ π ι κ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α ' υπάρχουν μόνο πο­ λ ι τ ι κ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α . Πρέπει όμως νά πάρει κα ­ νείς τή λέξη "π ο λιτικά " μέ τό ευρύτερο νόημά της που αναφέρεται στήν ανάπτυξη τής εξουσίας μέσα στ’ις κοινω ­ νικές οντότητες ή στις μεταξύ τους σχέσεις (συμπεριλαμ­ βανομένων καί τών διάφορων μερών τού ανθρώπινου σώ­ ματος τά οποία ενσαρκώνουν ορισμένες κοινωνικές πραγ­ ματικότητες). Τά προσωπικά προβλήματα, στήν πιό κοινή τους εκδοχή, περιορίζουν τό "π ο λ ιτ ικ ό " σέ πράγματα που συμβαίνουν ανάμεσα σ' ένα πρόσωπο καί μερικά άλλα, συνήθως στή βάση ενός εξυπονοούμενου — τό λιγότε­ ρο — οικογενειακού μοντέλου. Τά προβλήματα εργασίας, ωστόσο, δημιουργικότητας ή η συνειδητοποίηση ότι ζείς μέσα σέ μιά αποτυχημένη κοινωνία, είναι καθαρά π ολιτι­ κά προβλήματα. Οι θεραπείες καί η συμβατική ψυχανάλυ­ ση ενισχύουν τήν "οιδιπόδεια" ιδεολογία τής οικογένειας καί, παρά τις οποιεσδήποτε αντίθετες προθέσεις, απο­ κλείουν από τό συγκεκριμένο πεδίο δράσης τήν μακροπολιτική πραγματικότητα καί τά κατασταλτικά συστήματα που γίνονται οι διάμεσοι γιά τό πέρασμα αυτής τής πραγ­ ματικότητας στά άτομα. Ορισμένοι ψυχαναλυτές που δεί­ χνουν νά ευαισθητοποιούνται από παρόμοια θέματα, θέ­ τουν διαρκώς ερωτήματα σέ σχέση μέ τή θεωρία καί τήν πρακτική τους. Έ τσι, στό τεύχος 1-2, Ιανουαρίου-Απριλίου, 1975, τής Revue Francaise de Psychanalyse, υπάρ­ 122

χουν άρθρα σάν τά παρακάτω: "Τ ό μέλλον τής Ψυχανά­ λυσης", "Σ κέψ εις γιά τήν πορεία τής Ψυχανάλυσης", "Υ π άρ χει ακόμα ψυχαναλυτικό κίνημα;", "Ψ υχανάλυση: τό αντικείμενό της καί τό μέλλον της", "Ο Φρόυντ απο­ γυμνώνεται ακόμα κ ι απ’ τούς μαθητές του", "Ο Μεσσια­ νισμός στήν Ψ υχανάλυση", "Π οιά ψυχανάλυση καί γιά νά κάνουμε τ ί;", "Θά επιζήσει η ψυχανάλυση τό 1984;" (πρόκειται γιά αθέλητη ειρωνεία;), "Ασεβείς παρατηρή­ σεις γιά τό παρόν καί τό μέλλον τής ψυχανάλυσης", "Π ε­ θαίνει η Ψ υχανάλυση;". Στήν πραγματικότητα, οι π ολιτι­ κά συνειδητοποιημένοι ψυχαναλυτές διακινδυνεύουν ν’ αφοριστούν από τούς Συλλόγους τους (ο Ράιχ ήταν μο­ νάχα ο πρώτος), καί π ο λλο ί απ’ αυτούς "φ ιλελευ θ ερ ο ­ ποιούν" τή διάρκεια, τό ωράριο καί τή συχνότητα τών ε­ πισκέψ εω ν τών ασθενών (άν καί σέ ορισμένες περιπτώ­ σεις αυτό είναι αποτέλεσμα απαίτησης μιάς λιγότερο "υπάκουης" πελατείας). Παρά τήν ειλικρίνεια, τήν επί­ γνωση καί τόν πλούτο τής εμπειρίας π ο λλώ ν αναλυτών, η τελική αντίφαση παραμένει: από τή μιά μεριά, υπάρχει η καθολική ανάγκη τών ανθρώπων (καί ό χι μονάχα λ ί­ γων αστών που αναζητούν τήν προσαρμογή καί τήν " ω ­ ριμότητα") γιά "πραγματικές" μορφές απελευθέρωσης ("γνωρίζοντας πως κανένας δέν μπορεί νά βρει τήν ελευ­ θερία άν δέν τήν βρει μαζί μέ τούς άλλο υ ς"), καί από τήν άλλη, η εγγενής οικογενειοποίηση τού λόγου μέσω τής ψυχανάλυσης καί η αναπόφευκτη ομαλοποίησή του που λειτουργεί αναπόφευκτα πρός τό συμφέρον τής άρχουσας τάξης — συμφέρον αντίθετο πρός τό δικό μας. Ο καπιταλισμός είναι πολύ καπάτσος στό νά βρίσκει ιδεολογικές διεξόδους στις στιγμές τής κρίσης του. Ο φασισμός σάν σύστημα ήταν μιά α π ' αυτές. Δέν έχετε π α ­ ρά ν’ αναζητήσετε τούς αποδιοπομπαίους τράγους τής κοινωνίας — Εβραίους, Σλάβους, Γύφτους, τρελούς — καί έχετε αμέσως τή δυνατότητα νά γοητεύσετε τούς μι­ κροαστούς καί τούς λούμπεν που, όπως έλεγε ο Γκράμσι, θά σπεύσουν νά μ ψηθούν σάν π ίθ η κοι τις διαδηλώσεις τών εργατών στούς δρόμους. Η βιομηχανία εξαγοράζει τούς στρατιωτικούς καί ο καπιταλισμός ακμάζει χάρη στούς ιμπεριαλιστικούς πολέμους. Τό θέμα όμως πάντο­ τε είναι η διατήρηση τής οικογένειας σάν παράγοντα κο ι­

123

νωνικού ελέγχου. Η ψυχανάλυση ενισχύει τήν ιδεολογία τής αστικής πυρηνικής οικογένειας μέ τρόπους που γοη ­ τεύουν καί διαφθείρουν τις επαγγελματικές καί διανοού­ μενες τάξεις, καί μέ τόν τρόπο αυτό αποτελεί μιά ενισχυτική παραφασιστική ιδεολογία που στηρίζεται στόν μυθοποιητικό μηχανισμό όχι μιάς Ά ρ ε ια ς υπερ-φυλής αλλά μιάς υπερ-φυλής ψυχοτεχνικώ ν που γνωρίζουν πώς νά διαστρεβλώνουν συστηματικά τήν εμπειρία τής παιδικής ηλικίας, εισάγοντάς την μέσα στις καθολικές έμφυτες φαντασιώσεις τού οιδίποδα: πρωταρχική σκηνή, αίσθημα ενοχής, ένστικτο τού θανάτου, κλπ... Η ψυχανάλυση εί­ ναι μιά ιδεολογία γιά τις κ α λ λ ι ε ρ γ η μ έ ν ε ς μάζες καί διατηρεί τήν ισχύ της από τό γεγονός ότι αγγίζει πραγματικά κάτι που είναι κάπως (αλλά αρκετά κάπως) κρυμμένο κάτω απ' τις εμπειρίες τής καθημερινής ζωής. Οι εναλλακτικές θεραπείες προσφέρουν τό ίδιο, αλλά ε­ ξοικονομούν χρόνο. Γιά π ο ώ πράγμα όμως; Ο καπιταλισμός κατασκευάζει τούς ιδεολογικούς του ήρωες μέ μιά νεο-κεϋνσιανή οικονομία σκέψης. Ά ν δέν υπήρχε μιά μαριονέτα που λεγόταν Α δόλφ ος Χίτλερ γιά νά τήν χρησιμοποιήσει, είχε τή δυνατότητα νά διαλέ­ ξει ανάμεσα σέ χιλιάδες άλλους υποψ ήφιους(2). Αναζη­ τώντας ένα Φρόυντ στά τέλη τού περασμένου αιώνα, είχε τή δυνατότητα νά διαλέξει ανάμεσα σέ χιλιάδες άλλους, αλλά χρειαζόταν μονάχα έναν που νά μπορεί νά καταγρά­ ψει τις επείγουσες ανάγκες τού καπιταλιστικού συστήμα­ τος, καί στή συνέχεια ανακάλυψε σχολές ολόκληρες από υπάκοους σάν πρόβατα μαθητές γιά νά επεκτείνουν τό κοπάδι(3). Υπάρχει καμιά μορφή έγκυρης θεραπείας έξω από τις βιομηχανίες ψυχο-υπηρεσιών; Ό χ ι, άν αυτή συνεπάγε­ ται οποιαδήποτε συμπαιγνιακή σχέση εξουσίας που δη­ μιουργεί εξάρτηση καί διατείνεται ότι αποτελεί τεχνική μεθοδολογία. Ναι, άν αυτό συνεπάγεται πολιτική συνειδητοποίηση, που μέ τή σειρά της οδηγεί σέ μιάν έκρηξη, η οποία τοποθετεί στή σφαίρα τού παράλογου κάθε προ­ βληματική που τίθεται μέ προσωπικούς όρους. Δέν υπάρ­ χει τεχνική που νά θέτει στή σφαίρα τού παράλογου τήν οικογενειοποίηση τού λόγου καί τών τρόπων δράσης, μιά που η ομιλία έχει γιά βάση της τό πρότυπο μάνα-πατέρας-

124

παιδί που παγιδεύει τούς ανθρώπους μέσα στό πλαίσιο τής "προσω πικής προβληματικής" η οποία εγγράφεται στις δομές τών αστικών θεσμών. Μονάχα ένα άλλο είδος πολιτικού ακτιβισμού μπορεί νά τοποθετήσει τή βόμβα τού παράλογου στά θεμέλια αυτής τής βιομηχανίας προ­ βλημάτων. Υπάρχουν πάντα ωστόσο ορισμένοι άνθρωποι γύρω μας που έχουν ξεπεράσει αρκετά τό καναλιζάρισμά τους από τό σύστημα καί που έχουν ασχοληθεί επαρκώς μέ τά εσωτερικά τους βάσανα. Ά ν θ ρ ω π ο ι χωρίς επαγγελματι­ κή εκπαίδευση που "γνω ρίζουν" τί είναι "περίπου" ο ά λ­ λος άνθρωπος (αυτός που έχει τό πρόβλημα), χωρίς ανα­ γκαστικά νά γνωρίζουν αυτό που γνωρίζουν ή πώς έφτα­ σαν στό σημείο νά τό γνωρίζουν. Αυτό όμως τό είδος γνώσης, που δέν περιορίζεται στήν ή από τήν γνώση, με­ ταδίδεται μέ τή σπειροειδή επικοινωνία (ένα είδος αποχριστιανοποιημένης μετάληψης) όπου ο άλλος γνωρίζει καί γνωρίζει ότι ο δεύτερος άλλος (αυτός μέ "τό πρόβλη­ μα") γνωρίζει ότι οι ά λλο ι γνωρίζουν, καί γνωρίζει ότι ο πρώτος άλλος γνωρίζει ότι οι ά λλο ι γνωρίζουν αυτό τό πράγμα — καί πάει λέγοντας. Αυτή η μή λεκτική δραστη­ ριότητα υπονομεύει τις τυπικές, σαφείς λέξεις τού δ ια λό ­ γου. Ο μόνος τρόπος γιά τό ξεπέρασμα τού λεκτικού επι­ πέδου περνάει μέσα από ένα λόγο που δέν "συνίσταται σέ" λέξεις (ο χωρίς συνάφεια λόγος, η γλώσσα τής τρέ­ λας) καί που διατρέχει τις λέξεις μέσα στή σπειροειδή κί­ νηση τής επικοινωνίας. Ξεκινώντας από μιά επάρκεια συ­ γκρατημένου καί επεξεργασμένου πόνου, καταστρέφει κανείς τήν κανονική ομιλία καί τήν ενσάρκωση τών λέξεών της, γιά νά μπει στή σπειροειδή επικοινωνία όπου γίνεται τελικά ίσος μέ τόν καθένα μέσα στό πλαίσιο μιάς εξίσωσης που δέν είναι ποτέ αριθμητικά στατική. Θέλο­ ντας νά πει τή λέξη αρκετά, τή λ έ ε ι . Καί μάλιστα αρ­ κετά ήρεμα. Η λέξη "θεραπεία" είναι καλύτερο νά εκλείψει, για ­ τί τό περιεχόμενό της είναι συνεκδοχικά ιατρο-τεχνικό. Οι άνθρωποι ωστόσο φαίνεται νά εξακολουθούν — άν καί όχι "ριζοσπαστικά" — νά μιλούν μέ διαρθρωμένες λέ­ ξεις. Κι όμως δέν θά χρειαζόταν κανείς πολλές ώρες γιά νά πει τά λίγα πράγματα που μετράνε στή ζωή μας άν ο 125

άλλος που ακούει είχε τ’ αυτιά του ανοιχτά. Ακούγοντας κάποιον νά μιλάει σέ κατάσταση "πλήρους παραληρήμα­ τος" μπορεί κανείς νά "κλείσ ει τ ' αυτιά του" μιά χαρά, άν προσπαθήσει νά ερμηνεύσει τό "περιεχόμενο" τών λέξεων ή άν κάνει τή γελοία απόπειρα νά μιλήσει μέ τήν ίδια γλώσσα. Ο ι λέξεις στήν προκειμένη περίπτωση προσπα­ θούν νά εκφράσουν τό ανέκφραστο που δέν αποτελεί πο­ τέ περιεχόμενο τών λέξεων, αλλά βρίσκεται πάντα στις πολύ συγκεκριμένες σιωπές που οι λέξεις σχηματίζουν μ’ ένα μοναδικό τρόπο. Έ τσι, ξεβουλώνοντας κανείς τ' αυτιά του, ακούει τις σιωπές μέσα στήν ακριβολογία τους καί τήν ιδιαιτερότητά τους. Δέν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι ο "παραληρώ ν" ξέρει άν ο άλλος έχει τ' αυτιά του α­ νοιχτά ή όχι. Πέρα απ' αυτό, στήν περίπτωση τής "παρά­ νοιας", υπάρχει πάντα τό πρακτικό έργο τής επιβεβαίω­ σης τών πραγματικών μορφών καταδίωξης στό παρόν καί τό παρελθόν. Η ψυχο-τεχνολογική εκπαίδευση, γιά νά εκ­ πληρώ σει τόν κοινωνικό της στόχο που είναι η μυθοποίη­ ση, τείνει νά τυφλώ νει καί νά κουφαίνει τούς ανθρώπους μπροστά σέ πράγματα που είναι ολοφάνερα. Ο Φράνκο Μπαζάλια καί οι συνεργάτες του ίδρυσαν πρόσφατα ένα κέντρο στό Μπελλούνο — καί συγκεκριμέ­ να σ' ένα μεγάλο εξοχικό σπίτι στούς Δολομίτες — γιά νά δέχονται τροφίμους από τό ψυχιατρικό νοσοκομείο τής Τεργέστης, οι οποίοι ζούν γιά ορισμένα διαστήματα μέσα σ' ένα σχετικά αποϊδρυματοποιημένο περιβάλλον. Μιά μέ­ ρα, τήν εποχή πούμενα σ' αυτό τό σπίτι, ένας άντρας που νοσηλευόταν σάν "χρόνιος σχιζοφρενής" πάνω από είκο σι χρόνια, έσπασε τή συσκευή τής τηλεόρασης στή μέση ενός ποδοσφαιρικού αγώνα καί στή συνέχεια τρία παρά­ θυρα (προτιμώντας, όπως είπε, νά βλέπει τόν "έξω " κό­ σμο παρά τόν κόσμο "μέσα στό κουτί" κλπ., κλπ.). Τό ση­ μαντικό στήν περίπτωση αυτή είναι ότι, μέσα στήν ατμό­ σφαιρα οργής καί φόβου που δημιουργήθηκε στήν ομά­ δα, δέν έσπευσαν νά τόν "τιμωρήσουν" κάνοντάς του μιά μεγάλη ένεση μέ κάποιο νευροληπτικό φάρμακο (που κο­ στίζει πολύ ακριβότερα από ένα ενδεχόμενο σπάσιμο με­ ρικών τζαμιών), αλλά, αντίθετα, κάποιος από τό προσω­ π ικό, χωρίς νά τού κάνει κανένα σχόλιο γιά τό γεγονός, τόν πήρε σέ μιάν άκρη καί κάθισε καί τόν άκουσε γιά δυό 126

ώρες νά τού εξιστορεί μέ πολλή συγκίνηση τή ζωή του. Βέβαια, τό πρόβλημα τού νά βρεθεί ένας τρόπος εισδοχής του στόν εξωτερικό κόσμο, ύστερα από είκοσι χρόνια συ­ στηματικής καί θεσμοποιημένης αδρανοποίησης, παρέμεινε άλυτο, αλλά, από τήν άλλη μεριά, είναι γεγονός ότι η "χρόνια σχιζοφρένεια" ξαφνικά καταργήθηκε από τήν α­ πλή σύζευξη ενός περισσότερο λογικού πλαισίου, μιάς ή δυό πράξεων, μερικών λέξεων παραπάνω καί πολύ περισ­ σότερου αισθήματος — σέ συνδυασμό φυσικά μέ τήν προ­ σωπική "π ο λ ιτ ικ ή " κάποιου που ήξερε νά έχει "ανοιχτά αυτιά" καί δέν κατέφυγε στήν απλή απάτη τών "ανοιχτών θυρών". Ύ στερα απ' όλα αυτά, μπορεί κανείς νά πει ότι οι ψ υ ­ χίατροι μιά επιλογή έχουν: ή ν’ αυτοκτονήσουν σάν ψ υ­ χίατροι ή νά τούς δολοφονήσουμε εμείς — μεταφορικά βέβαια(4). Τ ί σημαίνει αυτό; Αυτό σημαίνει ότι αναγνωρί­ ζει κανείς πόσο δύσκολο είναι γιά κάποιους ανθρώπους που έχουν σχηματισθεί, προσχηματισθεί, παραμορφωθεί σάν επαγγελματίες ψυχο-τεχνολόγοι, κυρίως στό αστυνομευτικό πλαίσιο τής ψυχιατρικής, αλλά καί στις σφαίρες τής ψυχανάλυσης καί τής ψυχολογίας, τής κοινωνικής ψυχολογίας, τής "κοινωνιο-ψ υχανάλυσης" κ.ο.κ., ν ’ αλ­ λάξουν τις δομές τής ζωής τους που συνεπάγονται, σύν τοίς άλλοις, χρηματικά οφέλη από τό σύστημα. Τό νά έρ­ θει κανείς σέ καθαρή ρήξη μέ τό σύστημα σημαίνει νά θέ­ σει σέ κίνδυνο κάθε δομή που εξασφαλίζει τή ζωή του σωματικά καί πνευματικά: οικογένεια, σπίτι, ασφάλιση, μιά απόλυτα αποδεκτή κοινω νική ταυτότητα καί εξίσου αποδεκτά μέσα γιά νά κάνει αρκετά χρήματα ώστε νά ζεί άνετα ή ακόμα καί πλούσια — όλα δηλ. εκείνα τά αγαθά που δέν μπορεί κανείς νά τά χωρέσει σέ μιά βαλίτσα (τά πιάνα εξαιρούνται). Γιά μερικούς επαγγελματίες αυτό υ­ πήρξε μιά ιστορική αναγκαιότητα’ γιά άλλους προβάλλει σάν δυνατότητα ενός ιστορικού συμβιβασμού. Δέν είμα­ στε βέβαια ό λο ι υποχρεωμένοι νά κάνουμε ολική αποδόμηση συνεχώς (αυτή είναι η "αυτοκτονία" τού ψ υ χία ­ τρου) — νά είμαστε δηλαδή στήν ίδια όχθη κ α ιν ά βρισκό­ μαστε σέ πλήρη αλληλεγγύη μέ τούς άλλους τρελούς που δολοφονούνται. 'Α ν όμως οι ψυχίατροι δέν βρίσκουν α ρ κ ε τ ό χρόνο γιά αποδόμηση, δημιουργούν τήν ανα­ 127

γκαιότητα τής "δολοφ ονίας^χους. 'O f αν στις αρχές τής δεκαετίας τού '5 0 , μέσα από τις διάφορες πολεμικές που είχα αναλάβει στήν Α γγ λία , δη­ μιούργησα τελικά τόν κακόζηλο καί αξιοθρήνητο όρο "αντι-ψ υχιατρική"(5), δέν υπήρχε ακόμα συλλογική συνειδητσποίηση γιά τήν αναγκαιότητα μιάς πολιτικής επι­ λογής. Τά χρόνια εκείνα είμαστε ό λο ι απομονωμένοι μέ­ σα στά εθνικά πλαίσια τής δουλειάς μας. Σήμερα υπάρ­ χουν πολλές χιλιάδες ανάμεσά μας που αρχίζουν ν' ανα­ γνωρίζουν μιά διαλεκτική στόν αγώνα μας, μέσα από τή διαρκώς αυξανόμενη αλληλεγγύη τής δράσης μας. Υπάρχει μιά διαλεκτική που ξεκινάει από τήν ψ υχια­ τρική, περνάει από τήν αντι-ψυχιατρική καί καταλήγει στή μή-ψυχιατρική (δηλ. στήν ολοσχερή κατάργηση ό­ λω ν τών ψυχο-τεχνολογικών μεθόδων επιτήρησης καί ε­ λέγχου). Η ανάπτυξη αυτής τής διαλεκτικής είναι συνυφασμένη μέ τήν ανάπτυξη τής ταξικής πάλης. Δέν προκύ­ πτει ωστόσο αυτόματα από τή διαλεκτική τής π ο λ ι τ ι ­ κ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς που οδηγεί από τόν καπιταλι­ σμό καί διαμέσου τού σοσιαλισμού (είτε αυτός επιτυγχά­ νεται, σέ ορισμένες περιπτώσεις, μέ τή δικτατορία τού προλεταριάτου, τήν άμεση δηλ. κατάληψη τής εξουσίας από τήν εργατική τάξη μαζί μέ λαϊκά στοιχεία τού Στρα­ τού, είτε, σέ άλλες περιπτώσεις, μέ τό αντάρτικο τής π ό ­ λης καί τού χω ριού, είτε, τέλος, μέ τή χρησιμοποίηση τού αστικού δημοκρατικού μηχανισμού μέ τέτοιο τρόπο ώστε η απάτη τής εκλογικής διαδικασίας νά στραφεί εναντίον του) στήν αταξική κοινωνία τού κομμουνισμού που θά κα­ ταργήσει καί τά τελευταία στοιχεία τής γραφειοκρατικής εξουσίας. Η διαλεκτική φόρμουλα Ψ -» αντι-Ψ -» μή-Ψ δέν είναι απόρροια τής πολιτικής επανάστασης, διότι ακο­ λουθεί τήν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η που στρέ­ φεται ενάντια σέ όλες τις μορφές θεσμικής καταστο­ λής καί έχει τή δική της, εξαιρετικά μεταβλητή, ορμή (m om entum ). Τά πράγματα που καθορίζουν τή μεταβλη­ τότητα αυτής τής ορμής φαίνονται καθαρά στόν συγκε­ κριμένο αγώνα γιά κοινωνική επανάσταση σέ κάθε χώρα που προχωρεί τό δρόμο της πρός τόν εθνικό κομμουνι­ σμό, ο οπιΛος αποτελεί τή βάση γιά τό μόνο δυνατό διε­ θνισμό. 'Α ν κάποιος βρίσκει κάτι ιδεαλιστικό ή ουτοπιστι-

128

κό σ' αυτή την πρόταση, δέν έχει παρά νά σκεφτεί ότι τ ό ίδιο ουτοπικές είναι καί οι τωρινές ελπίδες όλου σχεδ ό ν τού ανθρώπινου γένους. Ό π ω ς η πολιτική επανάσταση στρέφεται ενάντια στήν ταξική (υποδομική) καί ε θ νική καταπίεση, έτσι καί η κοινωνική επανάσταση σ τρέφ εται ενάντια στή θεσμοποιημένη καταστολή όπως τή β ιώ νο ϋ με εμείς οι ίδιοι, σάν θύματα, όπου κιάν βρισκόμαστε. Η κοινω νική επανάσταση είναι η πάλη ενάντια στή μ υ θ ο ­ ποίηση τών αναγκών μας. Ά ν αρχίσουμε νά βλέπουμε τήν τρέλα σά μιά α π ό π ε ι­ ρα νά ξεπεράσουμε τήν αλλοτρίωση, κι άν δούμε ότι σ ι πιό άμεσα εμφανείς μορφές αυτής τής αλλοτρίωσης α ­ πορρέουν από τήν ταξική διαίρεση τής κοινωνίας, δέν ε ί­ ναι δυνατό νά υπάρχει ψυχιατρική σέ έναν πλήρως α ν α ­ πτυγμένο σοσιαλισμό (δηλ. σέ μιά κοινωνία όπου τό χ ά ­ σμα ανάμεσα στήν πολιτική επανάσταση καί τήν κ ο ιν ω ν ι­ κή επανάσταση θά έχει "επαρκώ ς" σμικρυνθεί) καί κ α μ ιά μορφή ψυχο-τεχνολογίας στήν κομμουνιστική κ ο ιν ω ν ία Αυτές — σέ πολύ χοντρές γραμμές — είναι οι "π ρ ο ϋ π ο θ έ ­ σεις γιά τή μή-ψυχιατρική" καί τή δημιουργία μιάς κ ο ι­ νωνίας χωρίς Ψυχιατρική. Τό άν θά γίνουν περισσότερο σαφείς αυτές οι γραμμές, θά εξαρτηθεί από τούς σ υ γ κ ε ­ κριμένους ανθρώπους καί ομάδες που αποχτούν σ υ ν ε ί­ δηση ό χι μονάχα τής καταπίεσής τους, αλλά καί τών ι ­ διαίτερων μορφών τής καταστολής που υφίστανται μ έ ­ σα στούς συγκεκριμένους θεσμούς που ζούν σάν λ ε ιτ ο υ ρ γούντες οργανισμοί, πασχίζοντας νά επιβιώσουν σάν α ν ­ θρώπινα όντα. Η ζωντανή, πάλλουσα καί τώρα απτή α λ ­ ληλεγγύη που ανακαλύπτουν οι άνθρωποι μεταξύ τουΟ είναι τό στοιχείο που θά καταστήσει δυνατή τήν υ λ ο π ο ίη ­ ση αυτού τού οράματος. Κ ι αυτή τήν αλληλεγγύη, π ο υ φέρνει στό φώς τό συγκεκριμένο, βλέπουμε σήμερα ν ’ α ­ ναπτύσσεται σέ μερικές από τις πιό αυθεντικές αντι- κ α ι μή-ψυχιατρικές αγωνιστικές προσπάθειες τις οποίες κ α ί θά εξετάσουμε παρακάτω. * Στό σημείο αυτό, προκειμένου νά κάνω μιά μικρή ιστορι­ κή αναδρομή, άς μού επιτραπεί νά μιλήσω κάπως π ρ ο σ ω ­ 129

πικά. Ο αντι-ψυχιατρικός αγώνας, όπως τόν είχα αρχικά οραματιστεί, ήταν ένας αγώνας μ έ σ α σ τ ά κ ρ α τ ι ­ κ ά ψ υ χ ι α τ ρ ι κ ά ι δ ρ ύ μ α τ α , καθώς καί τις προεκτάσεις τής ψυχιατρικής στις "λεκάνες απορροής" ή τομείς (στήν Ευρώπη), μέ τις γενικές τους νοσοκομεια­ κές ψ υχιατρικές μονάδες καί τά "νοσοκομεία ημέρας", τά "προστατευόμενα εργαστήρια", τά "εξοχικά νοικοκυριά" κλπ. Ό τ α ν τό 1967, έχοντας συνειδητοποιήσει τί είδους αντιψυχιατρική δράση θά μπορούσα ν' αναπτύξω μόνος μου, κατέληξα στό συμπέρασμα ότι τό επόμενο βήμα έ­ πρεπε νά γίνει έξω από τή νοσοκομειακή δομή καί "μέσα στήν κοινότητα", δέν είχα παρά αόριστες ιδέες γιά τις μορφές πολιτικής δράσης, όπως η δημιουργία Επαναστα­ τικώ ν Κέντρων Συνειδητοποίησης(6). Τότε, μαζί μέ τούς Τ ζόζεφ Μπέργκε καί Λέον Ρέντλερ, ίδρυσα, σάν (αντι) "Δ ιευθυντής", ένα κέντρο που τό ονόμασα ειρωνικά "Ιν ­ στιτούτο Φ αινομενολογικών Σπουδών" τό οποίο οργά­ νωσε τό Συνέδριο "Δ ια λεκτική τής Απελευθέρωσης" στό Λονδίνο τό 1967 καί τό βραχύβιο Αντι-Πανεπιστήμιο τού Λονδίνου που ακολούθησε αμέσως μετά. Τήν εποχή εκεί­ νη δέν είχα ακόμα υπόψη μου τή σημαντική καί πολιτικά συνειδητή δουλειά που γινόταν στό νοσοκομείο τής Κορίτζια (στήν Ιταλία) από τούς Μπαζάλια, Τζέρβις, Πιρέλλα καί τούς συντρόφους τους. Ό π ω ς καί νάναι, ανεξάρτητα από τό τί θά μπορούσε νά γίνει από πολιτική άποψη "έ ξ ω ", η αντιψυχιατρική ή­ ταν ουσιαστικά καί, σέ ό,τι μέ αφορά, παραμένει, μιά συ­ στηματική δραστηριότητα ενάντια στήν ψυχιατρική κατα­ στολή μ έ σ α στήν κρατική δομή τής ψυχιατρικής, όπου καί βρίσκονται τά θύματά της — θύματα που προέρχονται κυρίω ς από τήν εργατική τάξη. Πριν απαριθμήσω τά βασικά καθοριστικά σημεία τής αντιψυχιατρικής ιδεολογίας, θά αναφέρω μερικές από τις θεωρητικές εργασίες που αποδείχτηκαν θετικές γιά τήν ανάπτυξη αυτής τής ιδεολογίας, άν καί οι εργασίες αυτές δέν πρέπει σέ καμιά περίπτωση νά θεωρηθούν σάν αντι ψ υχιατρική(7). Τό περιεχόμενο αυτών τών εργασιών α­ φορά τις έρευνες που έγιναν στις ΗΠΑ καί στήν Αγγλία. Υπήρξε π.χ. τό έργο τού Γκρέγκορι Μπέιτσαν καί τής ο μάδας τού Πάλο Ά λ τ ο τής Καλιφόρνιας πάνω στήν επι

130

κοινω νιακή θεωρία τής σχιζοφρένειας, κυρίως "η διπλοσύνδεση" (1956), καθώς καί πολλές έρευνες γύρω °πό τήν οικογένεια, μερικές από τις οποίες επιχείρησαν νά δημιουργήσουν έννοιες όπως η "σχιζογενής" μητέρα ή οικογένεια. Ακολούθησε Ο δ ι χ α σ μ έ ν ο ς ε α υ τ ό ς τού Ρ. Λαίνγκ τό 1960, που αποτέλεσε μιά λαμπρή καί θεμελιακή υπέρβαση τής Κραπελίνιας ψυχιατρικής, καί, τό 1964, τό Ψ υ χ ι κ ή υ γ ε ί α , τ ρ έ λ α κ α ί ο ι κ ο ­ γ έ ν ε ι α τών Ρ. Λαίνγκ καί Α. Έ στερσον που έδειξε τή δυνατότητα κατανόησης κάποιων δήθεν θολών "σ χ ιζ °φρενικώ ν συμπτωμάτων" μέσα από απλούς όρους ο ικ ο γ ε ­ νειακής αλληλεπίδρασης. Τό έργο τού Τόμας Σάζ Ο μ ύ ­ θ ο ς τ ή ς ψ υ χ α σ θ έ ν ε ι α ς , τό 1962, ήταν μιά απο­ φασιστική καί εξαιρετικά ντοκουμενταρισμένη απο μυ θ ο ­ ποίηση τού ψυχιατρο-διαγνωστικού ετικεταρίσματος (labelling) γενικά. Σέ συνδυασμό μέ, καί αμέσως μετά, τήν εργασία μου στό "Περίπτερο 21" που περιέγραψα στό βιβλίο μου Ψ υ χ ι α τ ρ ι κ ή κ α ί Α ν τ ι ψ υ χ ι α τ ρ ι κ ή , ένας αριθμός από κοινότητες έξω από τό κρατικό νοσοκομεια­ κό σύστημα αναπτύχθηκαν στήν Α γγλία. Στόχος τους ή­ ταν νά δημιουργήσουν ένα πλαίσιο μέσα στήν κοινότητα όπου οι άνθρωποι νά μπορούν ν' αντιμετωπίζουν τις κ ρ ί­ σιμες καταστάσεις τής ζωής τους χωρίς νά είναι α ν α γ κ α ­ σμένοι νά καταφεύγουν στή συνηθισμένη ψ υχιατρική δ ια ­ δικασία που τούς βαφτίζει άρρωστους καί τούς υ π ο β ά λ ­ λει σέ σωματικές "θεραπείες". Ο Σύνδεσμος "Φ ιλ α δ έ λ ­ φ εια" δημιούργησε τό Κίνγκσλεϋ Χ ώ λ καί τώρα έ χ ε ι στή διάθεσή του έναν αριθμό από κοινότητες-νοικοκυριά. Στή συνέχεια, ο Σύνδεσμος Arbours ίδρυσε ένα κέντρο κ ρ ί­ σης σ ' ένα σπίτι καί τώρα έχει κ ι αυτός έναν αριθμό από "νο ικοκυ ρ ιά " στό Λονδίνο. Μ ερικοί πρώην ψυχασθενείς οργανώθηκαν ιδρύοντας μιά Έ νω ση Ψυχασθενών. Ε ν α λ ­ λακτικές πρός τήν ψυχιατρική κοινότητες δ ημ ιου ργή θη καν επίσης στή Βόρεια Α μερική: οι "ριζοσπάστες θ ε ρ α ­ πευτές" έκαναν δική τους οργάνωση καί οι πρώην α σ θ ε ­ νείς δημιούργησαν ένα δίκτυο ενάντια στήν Ψ υχ ια τρ ική Επίθεση, τό οποίο εκδίδει ένα εξαιρετικά πρακτικό δ ίμ η νο έντυπο, τό Madness N etw ork News. Πολλά α π ’ αυτά τά κινήματα οφείλουν τήν ύπαρξή τους στό επαναστατικό 131

πνεύμα, που επικράτησε σ’ ολόκληρο τόν καπιταλιστικό κόσμο γύρω στό! 1968, στις εξεγέρσεις τών φ οιτητώ ν καί τών γκέτο, καί στόν πόλεμο τού Βιετνάμ. Ό σ ο ν αφορά τώρα τήν αντι-ψυχιατρική, αυτή εγκαι­ νιάστηκε στή δεκαετία τού ’ 60 καί υπάρχει σήμερα όπου τά ακόλουθα ιδεολογικά στοιχεία βρίσκουν πρακτική έκ­ φραση στήν εργασία τών ψυχιατρικώ ν ιδρυμάτων καί στούς τομείς τής κοινότητας που σχετίζονται μ ’ αυτά. 1. Ανατροπή τών κανόνων τού ψ υχιατρικού παιχνι­ διού. Καταπολέμηση τής ιατρικής εξουσίας, όπως αυτή εκφράζεται στή διάγνωση — βασικός τρόπος νά μήν αφ ή ­ νουμε τόν άλλο στήν ταπεινωτική διαδικασία τής ψ υχια­ τρικής ανάκρισης που λέγεται κατ' ευφημισμόν "συνέ­ ντευξη" (οι "ασθενείς" κάνουν μόνοι τήν αντι-διάγνωσή τους μέ τή μορφή μιάς βασικής δήλωσης τής τρέλας τους, μέ τήν αλήθεια τού παραληρήματος τους: "Α κ ο ύ ω φωνές νά λένε "αυτός έχει συνείδηση τής ζωής το υ "", "Ε ίμα ι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής (γιατί) όλοι σας πρέπει νά ξαναγεννηθείτε", "Τ ό πνεύμα μου ελέγχεται από (οποιεσδήποτε) ξ έ ν ε ς δυνάμεις" — αλλά τά παραδείγματα εί­ ναι κυριολεκτικά άπειρα). Ό π ω ς εκφράζεται στό μυστι­ κό φάκελο (τό "ιστορικό τού ασθενούς") — αντί τού φ α ­ κέλου που γράφεται μέ τή συμμετοχή τού "ασθενούς". Ό π ω ς εκφράζεται στό σύστημα τής αναγκαστικής κρά­ τησης καί στή διαγνωστική εντολή γιά θεραπεία. Ό π ω ς εκφράζεται στό θέμα τού κλειδιού τών θαλάμων που τό κρατούν οι γιατροί καί οι νοσοκόμοι. Ό π ω ς εκφράζεται στις παράλογες ιατρο-νοσοκομειακές μεθόδους που αποσκοπούν απλώς στή συμβολική διαιώνιση τής ιατρικής εξουσίας — από τήν άσπρη μπλούζα ξεκινώντας μέχρι τή διοικητική ρουτίνα τών ενδοφλέβιων ενέσεων στούς κάπως αφυδατωμένους αλκοολικούς. Ό π ω ς εκφράζε­ ται ακόμα κ ι όταν, ενώ τό κίνητρό της είναι η εξουσία, καμώνεται ότι στρέφεται εναντίον της. 2. Κατάργηση τής ιεραρχικής εξουσιαστικής δομής, αναγνωρίζοντας ότι ο τρελός μπορεί νά εκφράζει τήν κεντρική εξουσία. Γιατροί που αντιλαμβάνονται πόσο με­ γάλη σημασία έχει οι νοσοκόμες νά μιλούν τήν ίδια ταξι­ κή καί (ή δυνατόν) σωματική γλώσσα μέ τούς ασθενείς. Η λειτουργία τού γιατρού συνίσταται στό νά χρησιμεύει 132

σάν προστασία τών ασθενών από τις διοικητικές παρεμ­ βάσεις, νά προμηθεύει αντισυλληπτικά χάπια, νά σωπαί­ νει, ν' ακούει καί νά μαθαίνει (πολύ περισσότερα απ' ό ­ σα μπορεί νά τόν διδάξει η ψυχανάλυσή του καί ασφα­ λώς πολύ περισσότερα απ' όσα έμαθε στήν ιατρική σχο­ λή). 3, Α ποφ υγή παρεμβάσεων, μέ στόχο τό άνοιγμα τής εμπειρίας καί ό χι τό κλείσιμό της. Αυτό σημαίνει κατάργηση όλων τών μορφών θεραπείας σόκ (ινσουλί­ νη καί ηλεκτρισμός σέ όλες του τις μορφές. "Α κ ό μ α " καί σήμερα βρίσκει κανείς άρθρα όπως εκείνο τού British Journal o f Psychiatry , Α πρίλης τού 1975, μέ τίτλο: "Ετερόπλευρη Ηλεκτροσπαστική Θεραπεία: Πώς θά καθο­ ρίσουμε ποιό ημισφαίριο δεσπόζει")' κατάργηση τής ψ υ­ χο χειρ ο υρ γ ική ς στις ολοένα καί πιό "επεξεργασμένες" στερεοτακτικές μεθόδους(8) επίθεσής της σέ επιλεγμένα σημεία τού εγκεφ άλου' κατάργηση τών μαζικών καί συ­ νεχών δόσεων από τά πιό καταστροφικά ψυχοτροπικά φάρμακα αντί τής α ν θ ρ ώ π ι ν η ς μεταχείρισης τών ασθενών από αληθινούς, κατάλληλους ανθρώπους (όχι πιά φενοδιαζίνες καί αλοπεριντόλ) — άν καί κάποιος μπο­ ρεί νά χρειάζεται πού καί πού λ ιγ ά κ ι βάλιουμ. Η χρήση κάθε φαρμάκου θά πρέπει νά εξηγείται ανοιχτά στούς α­ σθενείς (τά περισσότερα "ψ υχο"-φ ά ρμακα είναι ανεξή­ γητα γιά όλους εκτός από τούς λογιστές τών πολυεθνι­ κών φαρμακευτικών εταιριών). Πάνω απ' όλα, σεβασμός τού δικαιώματος τού ασθενή, σέ κάθε περίπτωση, νά λέει "ό χ ι" σέ κάθε θεραπεία καί, πέρα απ' αυτό, σεβα­ σμός τού δικαιώματος του νά λέει "ό χ ι" αποτελεσματικά σέ καθετί που καταπατεί τό θεμελιακό του δικαίω μα νά μήν εμπλέκεται στά παιχνίδια τής εξουσίας τών άλλων. 4. Κατάργηση όλω ν τών μορφών σεξουαλικής κατα­ πίεσης — σεξουαλικότητα ανάμεσα σέ οποιουσδήποτε δύο (ή περισσότερους) ανθρώπους τό επιθυμούν. Στή Δαχομέη, όταν ο τρελός κλείνεται στό "θεραπευτήριο" τού π α ­ ραδοσιακού γιατρού είναι σεξουαλικά πιό δραστήριος α­ πό πριν, πράγμα που αποτελεί μέρος ενός συστήματος που αναγνωρίζει τήν κοινωνική τρέλα σάν αναγκαία φ ά ­ ση τής ζωής που έχει μιά αφετηρία καί ένα τέλος. Λ ο ι­ πόν, οργασμικά μιλώντας: "Καταγόμαστε ό λοι από τή

133

Δ αχομέη."(9) Ορισμένοι ψυχίατροι λένε τώρα ότι η αντι-ψυχιατρική είναι ξ ε π ε ρ α σ μ έ ν η . Θά τούς πιστέψουμε όταν αρχίσουν νά βάζουν σέ πράξη ένα σημαντικό κομμάτι α­ πό τήν ιδεολογία αυτή καί τό πρόγραμμά της. * Πριν προχωρήσουμε στή δύσκολη σφαίρα τών "μικτώ ν καταστάσεων" τής αντί- καί μή-ψυχιατρικής στις δ ιά φ ο ­ ρες ευρωπαϊκές εμπειρίες, οδεύοντας πρός τόν ορισμό τής μή-ψυχιατρικής στήν πράξη, καλό θά ήταν νά στα­ θούμε σέ μερικά πράγματα που δέν είναι αντι-ψυχιατρική. Παράδειγμα: μέ κάλεσαν πρόσφατα στό Μ εξικό νά πώ τή γνώμη μου πάνω σ' ένα "αντι-ψ υχιατρικό" πρό­ γραμμα ενός νοσοκομείου όπου, χρησιμοποιώντας πρό­ τυπα διαφ ημιστικώ ν μεθόδων που είχαν εισαχθεί από τις ΗΠΑ, μοίρασαν στούς ασθενείς μπλουζάκια μέ τήν επι­ γραφή "Ε ίμ α ι άνθρωπος, ό χι πράγμα!" Μέ κοίταξαν μέ αμήχανη έκπληξη όταν τούς ρώτησα άν είχε εφοδιαστεί καί τό προσω πικό μέ τά ίδια μπλουζάκια. Ίσ ω ς η αντιψυχιατρική ν ’ αρχίσει όταν τό προσωπικό θά προτιμάει νά κλέβει τά μπλουζάκια τών ασθενών αντί γιά τήν "ψ υ ­ χή " τους. Ύ στερα υπάρχουν οι ψυχο-τεχνικοί που διευ­ θύνουν συμβατικά ψυχιατρικά ιδρύματα, προσθέτοντας μερικά στοιχεία πρωτοποριακής αντι-ψυχιατρικής φ ιλ ο ­ λογίας, στοιχεία ψυχανάλυσης, ακόμα καί στοιχεία ραϊχικής ψυχανάλυσης. Μέ όλο τό σεβασμό που τρέφουμε στις ικανότητες τού Βίλχελμ Ράιχ, ο ύ τ ε κ ι α υ τ ό είναι αντι-ψυχιατρική. Υπάρχουν κατόπιν οι "κοινότητες" που βρίσκονται έξω από τις κρατικές ψυχιατρικές υπηρεσίες. Αυτές που ιδρύθηκαν στήν Α γγλία είναι αρκετά σοβαρή υπόθεση, αλλά μέ όλα εκείνα τά "εσωτερικά ταξίδια" νά συνεχίζο­ νται, αναρωτιέται κανείς άν η υποτίμηση τής στερλίνας, η μαζική ανεργία καί η αυξανόμενη φασιστοποίηση τού λαού αναφορικά μέ τό θέμα τών μαύρων μεταναστών (15 εκατομμύρια εργάτες μετανάστες σ ’ όλη τή Δυτική Ευρώπη — περισσότεροι απ’ τούς Εβραίους τής Γερμα­ νίας τό 1938), έχουν καμιά σχέση μέ τήν πρακτική δρα­

134

στηριότητα εκείνου τού κόσμου (γιά νά μήν αναφέρουμε τούς τζαναμπέτηδες Ιρλανδούς που επιμένουν νά διεκδικούν αποφασιστικά τήν ελευθερία τους — παράλληλα μέ τούς αυτονομιστές τής Σκωτίας, τής Ουαλίας, τής Κορνουάλης καί τώρα τής Βρεττάνης που θέλουν κι αυτοί τή δική τους — παρόλο που σέ ορισμένες περιπτώσεις η προβληματική τους ήταν πολύ παρωχημένη ενώ σέ ά λ ­ λες πολύ προχωρημένη, απ' τήν άποψη τής ταξικής πά­ λης). Οι κοινότητες τής Βόρειας Αμερικής φαίνονται μερι­ κές φορές τραγικά αστείες. Σέ μιά απ' αυτές υπάρχει έ­ νας κανόνας που απαγορεύει σέ δυό ανθρώπους νά κο ι­ μούνται μαζί δυό νύχτες συνέχεια γιατί αυτό δήθεν δέν θά ήταν απελευθέρωση, δέν θά ήταν έρωτας — δηλ. δέν θά υπήρχε έρωτας γιά τούς υπόλοιπους τής ομάδας. (Η ατομική ιδιοκτησία είναι εκείνη που επινόησε τήν παρα­ βίαση τής ιδιωτικότητας (privacy): δέν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η κοινότητα αυτή, ανεξάρτητα απ’ τήν εσωτε­ ρική της δουλειά, επιβιώνει από τήν εκμετάλλευση δυό εστιατορίων που κάνουν χρυσές δουλειές, σερβίροντας υγιεινές τροφές "που εξασφαλίζουν μακροβιότητα"). Σέ μιά άλλη που επισκέφθηκα, ένας ψυχίατρος εξήντα χρό­ νων είχε περιορίσει τόν πληθυσμό τής κοινότητας σέ έξι νεαρά κορίτσια καί στόν εαυτό του: ήταν πολύ π ιό έντι­ μος άνθρωπος σίγουρα. Ναι, αλλά; Υπάρχουν επίσης οι ομάδες που σχηματίζουν δίκτυα γιά νά προλάβουν τήν ψυχιατροποίηση, συγκαλώντας ε­ πείγουσες συνελεύσεις πριν συμβεί τό φοβερό γεγονός. Υπάρχουν αρκετές τέτοιες ομάδες στήν Ευρώπη καί η διαδικασία τής οικογενειοποίησης που ακολουθούν εί­ ναι η ίδια: υπάρχει πάντα κάποιος μέσα σ ' αυτό τό μικροοιδιπόδειο πλαίσιο που ο φ είλει νά παριστάνει τόν χρόνιο τρελό ή τόν χρόνιο αυτόχειρα — διαφορετικά οι υπόλοι­ π οι τής ομάδας είτε θά διαλυθούν, είτε θά τρελαθούν, εί­ τε θ ' αυτοκτονήσουν. Τά περισσότερα θύματα τών "αντιψ υχιατρικώ ν" αυτών παρεμβάσεων θά προτιμούσαν τή σιγουριά ενός ελαφρά φιλελευθεροποιημένου, συνηθι­ σμένου "εξοχικού νο ικοκυριού". Τό ίδιο κι εγ ώ ' κι αυτό ισχύει καί γιά όλες τις "κοινοβιακές εμπειρίες". Μέ λίγα λόγια, σέ ό,τι αφορά τή δραστηριότητα τών 135

κοινοτήτων που βρίσκονται έξω απ’ τό επίσημο ψυχιατρι­ κό σύστημα, μπορούμε νά διατυπώσουμε ορισμένα συμπε­ ράσματα: — Δέν μπορεί κανείς νά συντρίψει τή μακρο-πολιτική πραγματικότητα τής καταπίεσης καί τής καταστολής μέ ενδοσκοπούμενες μικρο-ομάδες προνομιούχων παι­ διών τής αστικής τάξης (τελικά πληρώνουν οι γονείς άν δέν πληρώ σει η κοινωνική ασφάλεια). — Μπορεί κανείς νά πολλαπλασιάζει αυτές τις εμπει­ ρίες απεριόριστα φτιάχνοντας "νο ικο κυ ρ ιά ", χωρίς νά καταφέρνει νά αποφύγει τήν αφομοίωση από τό σύστημα(10). — Δέν μπορεί κανείς νά μεταβάλλει τούς "κακούς" ψυχίατρους σέ "κα λούς" ψυχίατρους — ηθικά, πνευμα­ τικά, κ.ο.κ. — Δέν υπάρχουν μεσαίες καί, όσο γιά τούς προφή­ τες, ένα μάθημα απομένει νά μάθουν: τό μάθημα τής σε­ μνής καί έντιμης σιωπής. — Τό "σύστημα" δέν θά καταστραφεί μέ μιά έκρη­ ξη ή μέ θρήνους αλλά μέ τόν ζω ικό δυναμισμό που φ έρ­ νουμε μέσα μας — τό μόνο που μάς απομένει γιά νά κατα­ στρέψουμε τό έργο ενός πολιτισμού που μάς αποσυνθέ­ τει (όπως ο μυθικός αλλά αποτελεσματικός φροϋδικός πολιτισμός που "χρειάζεται" τήν καταπίεση, όπως ο θάνα­ τος καί ο δεύτερος νόμος τής θερμοδυναμικής). Ό λ ο ι ο ι τ ρ ε λ ο ί ε ί ν α ι π ο λ ι τ ι κ ά δι αφ ω ν ο ύ ν τ ε ς . Κ α θ ε μ ι ά απ' τ ι ς τ ρ έ λ ε ς μ α ς ε ί ν α ι π ο λ ι τ ι κ ή δ ι α φ ω ν ί α . Τόν περασμένο χρόνο ήρθε στό Παρίσι ένας τίμιος άνθρωπος, ο Λεονίντ Πλιούτς. Είχε υποστεί στήν Ε.Σ.Σ.Δ. τήν καθιερωμένη ψυχιατρική διαδικασία που προορίζεται γιά τούς διαφωνούντες φιλελεύθερους κομμουνιστές καί τά άλλα είδη διαφωνούντων. Είπε τήν ιστορία του στούς δημοσιογρά­ φους προσθέτοντας ότι είναι μαρξιστής καί κομμουνιστής (η ιστορία δημοσιεύτηκε στόν αμερικάνικο τύπο αλλά παραλείφθηκαν εντελώς οι δυό τελευταίες του ιδιότητες). Ο Πλιούτς είχε δοκιμάσει όλα τά στάδια τής ψυχιατρικής βίας (θεραπεία μέ ινσουλινικό κώμα, αλοπεριντόλ, κλπ.) καί είχε υποστεί τούς εξευτελισμούς τής ψυχιατρικής ανάκρισης(11). Η θεραπεία αυτή, πολύ λιγότερο αναπτυγ­

136

μένη καί τελειοποιημένη απ' όσο στόν καπιταλιστικό κό­ σμο, πρέπει νά καταγγελθεί, αλλά αυτό μπορεί νά γίνει μόνο από πολιτικές ομάδες τού καπιταλιστικού κόσμου που νιώθουν αλληλέγγυες μέ μιά αυθεντικά σοσιαλιστι­ κή αντιπολίτευση στήν Ε.Σ.Σ.Δ. καί που γνωρίζουν πολύ καλά, ότι η ψυχιατρική αυτή βία ενάντια στήν πολιτική διαφω νία εφαρμόζεται σ' ολόκληρο τόν καπιταλιστικό κόσμο σέ χιλιάδες καί χιλιάδες ανθρώπους καί ό χι σέ 90 ή 900 ανθρώπους όπως συμβαίνει στήν Ε.Σ.Σ.Δ. — γιά νά μήν αναφέρουμε τά ψυχιατρικά βασανιστήρια που υφίστανται οι π ο λ ιτ ικ ο ί αγωνιστές στήν Ουρουγουάη καί σέ πολλές άλλες χώρες, καθώς καί τά βασανιστήρια αι­ σθητηριακής αποστέρησης που εφαρμόζονται από τούς Ά γ γ λ ο υ ς στή Βόρεια Ιρλανδία καί από τό κράτος τής Δυτικής Γερμανίας. Δέν υπάρχει σίγουρα δικαιολογία γιά ό,τι συμβαίνει από ψυχιατρική άποψη στήν Ε.Σ.Σ.Δ. — όπου σημειωτέον η ψυχιατρική δέν έχει δικαίω μα ύπαρξης. Ωστόσο, τό Ιν­ στιτούτο Σέρμπσκι φαίνεται νά είναι ένοχο γιά λιγότερο φοβερά εγκλήματα κατά τής ανθρωπότητας σέ σχέση μέ εκείνα που διαπράττονται από τις ψυχιατρικές ενώσεις τού καπιταλιστικού κόσμου, ο ι οποίες μάλιστα έχουν τήν υποκριτική αναίδεια νά κατηγορούν τούς σοβιετικούς συ­ ναδέλφους τους απλώς καί μόνο επειδή χρησιμοποιούν μερικές από τις συνηθισμένες μεθόδους τους — μιά αναί­ δεια που δέν μπορεί νά είναι τόσο αφελής όσο φαίνεται. Οι ΗΠΑ καί η Ε.Σ.Σ.Δ. έχουν πολλά ακόμα νά μάθουν η μιά από τήν ιστορία τής άλλης, άν καί η Σ.Ε. γνωρίζει ασφαλώς καλύτερα από τις ΗΠΑ ότι ο καπιταλισμός δέν έχει μέλλον. Η έκβαση τού αγώνα θά εξαρτηθεί από τό θάνατο χιλιά δω ν ανταρτών στή Ζιμπάμπουε καί αναρίθ­ μητων χ ιλιά δ ω ν σέ όλο τόν υπόλοιπο κόσμο. Τό ερώτημα που μπαίνει είναι: γιατί οι δυό ψευδοηγεμονικές δυνάμεις είναι ανάγκη νά μάχονται η μιά τήν άλλη μέχρι θανάτου — θανάτου χιλιάδω ν ά λ λ ω ν ανθρώπων — μέ αλλεπά λ­ ληλους τοπικούς πολέμους, διαπράττοντας ταυτόχρονα ένα πλήθος ψυχιατρικές δολοφονίες; Η αιτία τού αντα­ γωνισμού τους έχει εκλείψει, αλλά αυτές συνεχίζουν τόν πόλεμο — καί θά συνεχίζουν ώσπου νά τις σταματήσουμε. Ο ιμπεριαλισμός έχει πραγματικά χάσει τά λογικά του.

137

Τό ίδιο συμβαίνει τόσο μέ τούς ψυχιατρικούς πράκτορες τού καπιταλισμού όσο καί μέ τις γραφειοκρατικές μορ­ φές τού σοσιαλισμού{12). Α ντί γ ι' αυτό, θά μπορούσαν νά τρελαθούν λιγ ά κ ι προκειμένου νά γίνουν κάπως αν­ θρωπινότερες. Σ ' όλο αυτό τό διάστημα συνέβαιναν διάφορα πράγ­ ματα στά άλλα μέρη τού κόσμου. Τό βιβλίο τού Μισέλ Φ ουκώ Τ ρ έ λ α κ α ί Π ο λ ι τ ι σ μ ό ς(13) (που δη­ μοσιεύτηκε στό Παρίσι μέ τόν περισσότερο ακριβή τίτλο Histoire de la Folie a Γ Age classique) γράφτηκε τό 1961 καί αποτελεί μιά αληθινή ιστορία τής τρέλας που ξεκι­ νάει από τή μεσαιωνική ιερότητα τής τρέλας (προσέγγι­ ση σέ μιά υψηλότερη τάξη πραγματικότητας μέ τήν έν­ νοια ότι είναι κανείς ικανός νά μιλάει τουλάχιστον στόν εαυτό του) καί φτάνει μέχρι τήν κλινική της δολοφονία από τόν δέκατο έβδομο αιώνα καί δώθε. Τό βιβλίο αυτό ακολούθησε — ύστερα από ένα τεράστιο φ ιλο σ ο φ ικό tour de force σέ άλλα βιβλία — η μοναδική σέ βάθος α­ νάλυση τών συγκεκριμένων μεθόδων καταπιεστικής ε­ ξουσίας στό Ε π ι τ ή ρ η σ η κ α ί Τ ι μ ω ρ ί α τού 1975 καί στόν πρώτο τόμο τού Η Β ο ύ λ η σ η γ ι ά Γ ν ώ σ η (Sexualite) τού 1976, όπου απομυθοποιείται μιά ολόκληρη σειρά από "αριστερές" προκαταλήψεις. Μέσα απ' όλο αυτό τό συγκεχυμένο πλήθος αναφο­ ρών, ένα πράγμα παραμένει καθαρό γιά μένα: ότι η εξαι­ ρετικά πολυσύνθετη προσωπικότητα τού Μισέλ Φ ουκώ, μέσα από μιά σειρά έργων που ξεκινούν καί συνεχίζουν τό βιβλίο του Η γ έ ν ε σ η τ ή ς Κ λ ι ν ι κ ή ς , αποκά­ λυψε τις δομές εξουσίας τών "ιδ εολο γ ικώ ν συστημάτων" σκέψης. Δέν μπορούμε ν' αντιληφθούμε τούς τρόπους δόμησης τής εξουσίας μέσα στήν οποία η ύπαρξή μας συνυφαίνεται όχι σάν άτομο αλλά σάν δομικό στοιχείο ε­ νός κατοπινού οικοδομήματος. Ο Φ ουκώ τοποθέτησε μέ τά έργα του μιά "εγκαιροφ λεγή βόμβα" που η στιγ­ μή τής έκρηξής της εξαρτάται από τή συγκεκριμένη στιγ­ μή που εμείς ο ι ίδ ιο ι θά πατήσουμε τό κουμπί της. Πιθα­ νόν ο ίδιος ν' απεχθάνεται τή μεταφορική αυτή έκφ ρα­ ση (ο Μισέλ Φ ουκώ είναι ένας εξαιρετικά μετριόφρων άνθρωπος), αλλά είναι βέβαιο ότι θά χρειαστούμε πολύ χρόνο γιά τή διερεύνηση φ ιλο σ ο φ ικώ ν εννοιών, όπως η

πολλαπλότητα τών αναλύσεων τής εξουσίας, ξεκινώντας απ’ όλες τις καταστάσεις τις οποίες υφιστάμεθα τώρα καί φτάνοντας μέχρι τήν πολλαπλότητα τών εξουσιών — έν­ νοιες που δύσκολα μπορούν νά διαπεράσουν τά από ιδεο­ λογική άποψη σκληρυμένα κρανία μας. 0 Ζ ά κ Λακάν ασχολούνταν δραστήρια μέ τά Κ ε ίμ ε ν α καί τά Σ ε μ ι ν ά ρ ι ά του, που αντιμετωπίζουν μέ ειρωνεία τήν ψ υχαναλυτική πρακτική, πράγμα που εί­ χε σάν αποτέλεσμα νά βρεθεί απομονωμένος μέσα στις ορδές τών μαθητών του οι οποίοι δέν μπορούσαν ν' αντιληφθούν ό ϊι τό "ασυνείδητο" τού ασθενή αντιτίθεται στό ασυνείδητο τού αναλυτή ο οποίος κατευθύνεται τελι­ κά ή ξεστρατίζει από μιά σειρά άλλα ασυνείδητα (τή φ α ι ν ο μ ε ν ο λ ο γ ι κ ά αληθινή συμβολική τάξη, που δέν προέρχεται από κανένα θεό αλλά από μάς τούς ί ­ διους). Συνάδελφοι ή μαθητές τού Λακάν δημιούργησαν καί άλλες συγκεκριμένες καταστάσεις δουλειάς: ο Ζάν Ουρί (μαζί μέ τόν Φ ελίξ Γκουατταρί καί τόν Ζάν-Κλώντ Πολλάκ) στό νοσοκομείο τής La Borde ("ιδρυματική θε­ ραπεία" βασισμένη πάνω σ' ένα λακανικό μοντέλο) καί η Μώντ Μαννονί, στήν Μπουνέιγ, ένα νοσοκομείο γιά π αι­ διά (Un Lieu pour Vivre, εκ b.Seuil, 1976). Η Γαλλία βρίσκεται πολύ μπροστά στή θεωρία. Στή Γαλλία τό ενδιαφέρον συγκεντρώνεται στό θέμα τής "ε ­ πιθυμίας", ενώ στήν Ιταλία στό θέμα τών "α ναγκώ ν". Η λύση αυτής τής διαφοράς πρέπει νά προέλθει από έναν άλλο χώ ρ ο ’ από τό χώ ρο εκείνο όπου επεκτείνει κανείς τήν επιθυμία του σέ στοιχειωμένες σφαίρες όπως είναι λ.χ. η τρέλα, ο οργασμός, ή ο θάνατος σάν επανάκτηση χαμένων αγαθών. Ά λ λ ω σ τ ε , τά πράγματα αυτά τά χ ρ ε ι α ζ ό μ α σ τ ε εξίσου ζωτικά όσο καί τόν αέρα που αναπνέουμε. Πρόκειται γιά μιά ουσιαστική επιθυμία που αποσκοπεί στήν ολοκλήρω ση τού τρόμου — στή με­ ταβολή του δηλαδή σέ χώ ρο κατοικήσιμο. Ο Ρομπέρ Καστέλ έγραψε στό βιβλίο Le Psychanalysme (εκδ. Maspero, Παρίσι, 1973), που αποτελεί μιά κριτική τής διείσδυσης τής οικογενειοκρατικής ψ υ χ α ­ ναλυτικής ιδεολογίας σέ όλους τούς θεσμούς τής αστι­ κής κοινωνίας. Πρόκειται γιά τήν πιό αυθεντική καί π λή ­ ρη κριτική τής ψυχανάλυσης από τήν πλευρά μιάς πέρα

139

γιά πέρα πολιτικά συνειδητής κοινωνιολογίας. Θάπρεπε κανείς ν’ αναφέρει εδώ καί τό βιβλίο τού Μπερνάρ ντε Φρεμινβίλ {La Raison du Plus Fort, εκδ. Seuil, 1977), στό οποίο η εξέλιξη τών θεραπευτικών μεθόδων στήν ψυχιατρική, από τόν δέκατο έννατο αιώνα μέχρι σήμερα, αναλύεται μέσα από τούς όρους τής καθυπόταξης τού σ ώ μ α τ ο ς τών ασθενών (καί επεκτείνεται κατά τής ψυχιατρικής στόν πρώτο τόμο τού έργου L ’ Ordre Psychiatrique, Παρίσι, 1977). Τ ό 1972 εκδόθηκε ο Α ν τ ι - Ο ί δ ί π ο υ ς ( 1 4 ) τών Ζύλ Ντελέζ καί Φ ελίξ Γκουατταρί. Πρόκειται γιά μιά θαυμάσια θεώρηση τής τρέλας σάν επαναστατικής δύνα­ μης, γιά ένα είδος αποκωδικοποιημένης, απεδαφικοποιημένης άρνησης τού νά δέχεται κανείς τις αντιλήψεις τού συστήματος καί τόν καθορισμό του απ’ αυτές, πράγμα που πετυχαίνεται διαμέσου τής σχιζοφρένειας (οι συγ­ γραφείς επιμένουν σ ' αυτό τόν όρο) σάν αντίθεσης στόν παρανοϊκό, καπιταλιστικό άξονα αναφοράς καί σάν υπέρ­ βαση τής οιδιπόδειας, οικογενειακής νευρωτικής κατά­ στασης τής μή-ύπαρξης (η φασιστική παράνοια σάν αντί­ θεση στήν επαναστατική σχιζοφρένεια, χωρίς αυτό νά ση­ μαίνει — πράγμα που δείχνεται καθαρά στό έργο — ότι "ο σχιζοφρενής" είναι υποχρεωτικά "ο επαναστάτης" ή ότι ο επαναστάτης είναι σχιζοειδές άτομο. Οι δυό συγ­ γραφείς χρησιμοποίησαν αποτελεσματικά τήν ψυχανα­ λυτική γλώσσα καί τή φρασεολογία τού Σωσσύρ (καί τών διαδόχων του): η γλωσσολογία που στρέφεται ενά­ ντια στόν εαυτό της, πράγμα που αποδείχνει ότι αποτελεί μιά ιστορική πράξη υπέρβασης(15). Τά πρακτικά καί θεωρητικά κινήματα άνθισαν στή Γαλλία μετά τό 1968. Δ ημιουργήθηκαν ομάδες όπως η Le Vouvray (που συνεργαζόταν μέ τόν Pierre Gay), η La Breche (που συνεργαζόταν μέ τούς A xel Horst, Mar­ cos Einis καί τούς συντρόφους τους), καθώς καί περισ­ σότερο πολιτικές ενώσεις όπως η Ο μ ά δ α Π λ η ρ ο ­ φ ό ρ η σ η ς γ ύ ρ ω α π ό τ ά Ά σ υ λ α (Groupe d ’ Information sur les Asiles),o\. Gardes Fousx] οργανώσεις ψ υχιατρικώ ν νοσοκόμων όπως η A.E.R.L.I.P.P. Επίσης, ο Ρότζερ Τζέντις που συνεχίζει νά παλεύει ενάντια σέ όλες τις αντιξοότητες ενός μεγάλου φρενοκομείου, δημόσιε -

140

ψε μιά σειρά από λαμπρά άρθρα πολεμικής ενάντια στήν ψυχιατρική, όπως τό Ο ι τ ο ί χ ο ι τ ο ύ α σ ύ λ ο υ κ α ίτ ό Ν ά θ ε ρ α π ε ύ σ ο υ μ ε τ ή ζ ω ή. Ωστόσο, μονάχα τό Γενάρη τού 1975 ο ι περισσότεροι α π ’ αυτούς τούς κλάδους θεωρίας καί πρακτικής άρχισαν νά ενώνο­ νται στις Βρυξέλλες, δημιουργώντας ένα "Διεθνές Δ ί­ κτυο — εναλλακτική λύση στήν ψ υχιατρική" {ή, όπως θά τό προτιμούσα εγώ, ενάντια στήν ψυχιατρική καί ό λ ε ς τις μορφές θεσμοποιημένης καταπίεσης). Κινήματα όπως τό La Gerbe στό Βέλγιο, μερικά από τά γ αλλικά κινήμα­ τα που ανάφερα παραπάνω, τό πολύ ισχυρό ιταλικό κίνη­ μα ενάντια στήν ψυχιατρική καταπίεση, που οργανώθηκε βασικά γύρω από τό Psichiatria Democmtica, ομάδες ερ­ γατών από τήν Ισπανία καί τήν Πορτογαλία (καί αργότε­ ρα άτομα καί ομάδες από τή Δυτική Γερμανία καί τήν Ελβετία), ενώθηκαν γιά νά συντονίσουν τις προσπάθειές τους σέ μιά αποκεντρωτική αντι-οργάνωση μέ μιά γραμ­ ματεία που διαρκώς αλλάζει(16) — όσον αφορά τό προ­ σω πικό καί τή διεθνοποίηση τών τόπων συγκέντρωσης τού δικτύου. Σάν αντι-οργάνωση, είναι δύσκολο νά γνω­ ρίζουμε πού θά καταλήξει αυτό τό δίκτυο. Δέν αποκλείε­ ται νά μετατραπεί σέ κάποια από τις πολλές καί διάφορες ενώσεις που ξεπήδησαν μέσα από τις συγκεντρώσεις εκεί­ νων που εργάζονται ενάντια στήν ψυχιατρική καταπίεση σέ πολλές χώρες, πράγμα που θά ενταθεί κατά τήν π ο ­ ρεία τής αυξανόμενης κρίσης τού καπιταλισμού. Ό λ ο ι διατρέχουμε συνεχώς τόν κίνδυνο νά μάς κάνουν ανάπη­ ρους, αλλά προφανώς μερικοί περισσότερο απ’ τούς άλ­ λους, όπως λ.χ. ο Ραμόν Γκαρθία που εργάζεται στό Σαντιάγκο ντε Κομποστέλα στήν Ισπανία καί ο Βόλφανγκ Χούμπερ στό S.P.K. (Κ ολλεκτίβα Σοσιαλιστών Ασθε­ νών) τής Χαϊδελβέργης. Στόχος τού S.P.K., στό οποίο αναφερθήκαμε ήδη, ήταν νά χρησιμοποιήσει τήν "α ρρ ώ ­ στια" σάν όπλο ενάντια στήν παράνοια τού καπιταλιστι­ κού συστήματος. Τ ελικά, κάπου πεντακόσιοι ασθενείς καί μερικοί γιατροί δημιούργησαν ένα αυτοδιευθυνόμενο κέντρο όπου οι ασθενείς είχαν τόν έλεγχο τής ασθένειάς τους, απαιτώντας παράλληλα τόν έλεγχο τής ψ υχιατρι­ κής κλινικής από τήν αντιδραστική ιατρική εξουσία. Ο τωρινός γραμματέας τού Διεθνούς Δ ικτύου είναι 1 41

ένας μαροκινός ψυχίατρος, ο Μόνυ Ελκαίμ, που εργάζε­ ται στις Βρυξέλλες. Η δουλειά του στηρίζεται στις προη­ γούμενες εμπειρίες του από τό Νότιο Μπρόνξ τής Νέας Υόρκης τό 1970, όταν ορισμένοι αγωνιστές κατέλαβαν έ­ ναν όροφο τού Νοσοκομείου "Λ ίν κ ο λ ν " καί εγκαινίασαν τό πρόγραμμα αποτοξίνωσης γιά τούς ηρωϊνομανείς (τό "Lincoln Detox")·, στέρηση μεθαδόνης πάνω από δέκα μέρες μέ παράλληλα πολιτικά σεμινάρια εκπαίδευσης καί, στή συνέχεια, ενσωμάτωση στήν πορτορικανή (κυρίως) κοινότητα, όπου ομάδες μέ υψηλή πολιτική συνείδηση, όπως ο "Σύνδεσμος Γονέων τού Μπρόνξ", είχαν αναλάβει από τό 1966 ήδη τήν αυτοδιεύθυνση π ολλώ ν πλευρών τής καθημερινής ζωής, μεταξύ τών οποίων καί τής υ­ γείας. Αυτό που κάνει ο Μόνυ Ελκαίμ είναι κατ’ εξοχήν μή-ψυχιατρικό, μιά που ο ίδιος καί οι φ ίλ ο ι του κάνουν απλώς πολιτική παρέμβαση χωρίς νά καταφεύγουν στήν ιατρική εξουσία ή σέ θεραπευτικές τεχνικές. Ο Ελκαίμ αρνιέται τή θεωρητική επεξεργασία τής δουλειάς του, μέ­ σα σ ' έναν υπο-προλεταριακό χώρο μέ πολλούς μετανά­ στες στήν περιοχή Σκάαρμπεκ τών Βρυξελλών, καί λέει ότι λειτουργεί απλώς σάν καταλύτης, δημιουργώντας ε­ φικτές μορφές συγκέντρωσης ανθρώπων που διαφορε­ τικά δέν θά μπορούσαν νά επιτευχθούν μέσα σέ μιά ατο­ μοκεντρική κοινότητα. Γιά παράδειγμα, ένας έφηβος απο­ βάλλεται από τό σχολείο του καί αμέσως βρίσκεται σέ μπελάδες μέ τήν αστυνομία. Συγκαλείται μιά συγκέντρω­ ση στήν οποία παίρνουν μέρος τό παιδί μέ τήν οικογένειά του, τούς φίλους του, τις οικογένειές τους, αλλά καί 5-6 ά λ λ α αποβληθέντα παιδιά, οι οικογένειές τους καί οι φ ίλ ο ι τους, καθώς καί οι διευθυντές τών σχολείων. Τό πρόβλημα δέν αντιμετωπίζεται σάν ατομική περίπτωση ή σάν περίπτωση οικογενειακής "ψ υχοπαθολογίας" (α­ πών πατέρας, κλπ.), μέ αποτέλεσμα η ομάδα ν ’ αποχτάει γρήγορα μιά πολιτική αλληλεγγύη: ο διευθυντής τού σχολείου μιλάει γιά υπερφορτωμένες τάξεις, γιά έλλει­ ψη χρημάτων, γιά πιέσεις νά περιοριστεί ο αριθμός τών μαθητών. Στή συνέχεια, σχηματίζεται μιά ομάδα δράσης ή, τό λιγότερο, ένας πυρήνας, που στοχεύει στή διεύρυν­ ση τής πολιτικής συνειδητοποίησης μέ φ υσικό τρόπο καί χωρίς νά "χρειάζεται" οδηγίες εκ τών άνω. Έ τσ ι, οι άν­ 142

θρωποι, μέσα από τήν κοινότητα τών προβλημάτων τους, αποχτούν συνείδηση ό χ ι μόνο τής καταπίεσής τους αλλά καί τού τ ρ ό π ο υ μέ τόν οποίο καταπιέζονται. Παρόλο που ο Ελκαΐμ δέν θέλει νά βγάλει θεωρητικά συμπεράσματα από τή δουλειά του, διαπιστώνω ότι μέσα στις διάφορες ομάδες που συναντώ, όπως στούς φ ο ιτη ­ τές τής ψ υχολογίας στό πανεπιστήμιο τής Βενσέν(17), τούς κοινωνικούς λειτουργούς, τούς πολιτικούς ακτιβιστές, υπάρχει μιά διαρκώς αυξανόμενη τάση γιά σ υμφ ω ­ νία πάνω σέ μιά ορισμένη στρατηγική που νά εντάσσεται σ’ ένα θεωρητικό πλαίσιο. Η καταπιεστική εξουσία τού κράτους παραμένει άθικτη καί ανώνυμη στό καταπιεζόμενο άτομο στό μέτρο που, τό τελευταίο αυτό, δέν συνει­ δητοποιεί μέ ποιό συγκεκριμένο τρόπο η καταπίεση μετα­ βιβάζεται σ ' αυτό διαμέσου τών θεσμών που καθορίζουν τή ζωή του. Έ τ σ ι οι άνθρωποι ξαναπαίρνουν τήν εξουσία που έχει ανατεθεί σ ' ένα αφηρημένο σύστημα (κλεμμένη από τούς φορείς του) καί, αυξάνοντας τή δύναμή τους, συνειδητοποιούν τήν αδυναμία τού συστήματος. Σέ μιά ο­ ρισμένη περιοχή μιάς πόλης, λ.χ., προβάλλει ένα πρόβλη­ μα "παρέκκλισης" (τρέλα ή παρανομία). Δημιουργείται τότε ένα δίκτυο που αρνιέται ν' αντιμετωπίσει τήν περί­ πτωση σάν προσω πικό ή οικογενειακό πρόβλημα τού ατό­ μου. Τό δίκτυο που μπορεί ν ' αποτελείται από σαράντα, πενήντα ή εξήντα ανθρώπους, σχηματίζεται από τήν ο ικο ­ γένεια τού εν λό γω ατόμου, τούς φ ίλους, τούς συναδέλ­ φους στή δουλειά, τόν συνδικαλιστικό αντιπρόσωπο, τό δάσκαλο ή πιθανόν τό γιατρό, καθώς καί από τήν αστυνο­ μία — ευκολότερο σέ πόλεις μέ "κό κκινες " τοπικές αρ­ χές — (πράγμα που είναι όλο καί περισσότερο πιθανό σέ πολλά μέρη τής Ευρώπης όπου οι αστυνομικοί είναι σέ θέση νά συνειδητοποιήσουν τήν ταξική τους καταγωγή). Τό προσωπικό πρόβλημα εξετάζεται μέσα στό πλαίσιο τών π ολιτικώ ν αντιφάσεων που εμπεριέχει. Κατόπιν προ­ βάλλει ένα ά λλο πρόβλημα, οπότε σχηματίζεται ένα ακό ­ μα δίκτυο, μέ αποτέλεσμα νά υπάρχουν μιά σειρά από δ ί­ κτυα που λειτουργούν σάν αυτοδιευθυντικοί πυρήνες πολιτικής εκπαίδευσης στή συγκεκριμένη εκείνη περιοχή καί, στή συνέχεια σέ άλλες περιοχές τής πόλης. Στό μέ­ τρο που η οικονομική κρίση θά βαθαίνει καί στό μέτρο

που θά δημιουργούνται επαναστατικές καταστάσεις όπως τό 1968, μπορούμε νά προσβλέπουμε μ' αισιοδοξία στή δημιουργία αρκετών "απελευθερωμένων ζω νώ ν" π ο λιτι­ κής συνειδητοποίησης στις μεγάλες πόλεις, έτσι ώστε νά επιταχύνουμε τήν κρίση τού καπιταλισμού. Ά ν οι δυ­ νατότητες γιά τέτοιες μορφές δράσης έχουν γίνει πολύ περισσότερο εμφανείς στις λατινο-ευρωπαϊκές χώρες, δέν υπάρχει καμιά "τ ε λική " αιτία γιά τό ότι δέν συμβαίνει τό ίδιο καί στις άλλες καπιταλιστικές χώρες (άν καί υ­ πάρχουν πολλές άλλες "αιτίες" που εξηγούν γιατί δέ λαβαίνεται επαρκώς υπόψη η γενική κατάρρευση τού καπι­ ταλισμού). *

Αυτό μάς φέρνει στήν "ιτ α ^ κ ή εμπειρία". Πρόκειται γιά μιά περίεργη σύνθεση που αποτελείται: 1) από ψ υχιατρι­ κές διαδικασίες ολοφάνερα φιλελεύθερης υφής, όπως λ.χ. τό μή δέσιμο τών ασθενών, οι "ανοιχτές πόρτες" τού ψυχιατρικού νοσοκομείου, τό σταμάτημα τών ηλεκτρο­ σόκ καί η ύπαρξη, τουλάχιστον, τύψεων σέ ό,τι αφορά ψυχιατρικές διαστροφές όπως ο αναγκαστικός εγκλει­ σμός ασθενών' 2) από αντι-ψυχιατρικές πρακτικές όπως η άρνηση τού ψυχιατρικού θεσμού καί, αργότερα, η κα­ ταστροφή τού ψυχιατρικού θεσμού εκ τών έσω ’ 3) από μή-ψυχιατρικά ανοίγματα ενάντια στήν ιατρική εξουσία καί πέρα απ' αυτή, που οδηγούν στήν κοινωνική επανάκτηση-επανεύρεση τής τρέλας σάν μέρους τού ανθρώπι­ νου πολιτισμού, σάν μέρους μιάς περισσότερο ολικής ανατροπής τού αστικού πνεύματος. Στά πρώτα χρόνια τής δεκαετίας τού '6 0 , οι Φράνκο Μπαζάλια, Φράνκα Μπαζάλια-Ονγκάρο, Νίκο Καζαγκράντε, Τζιοβάνι Τζέρβις, Πιρέλλα, Σλάβις καί άλλοι, δη­ μιούργησαν έναν πειραματικό χώρο στό πίσω μέρος τού ψυχιατρικού νοσοκομείου τής Κορίτζια, κοντά στά γιου­ γκοσλάβικα σύνορα τής βορειοανατολικής Ιταλίας. Εκεί άρχισαν νά εφαρμόζουν προγράμματα που στόχευαν ταυ­ τόχρονα στή φιλελευθεροποίηση καί τήν καταστροφή, μέ αντιψυχιατρικές μεθόδους, τού κλασικού φρενοκο­ μείου εκ τών έσω. Τό 1968 η αρχική ομάδα διασπάστηκε. 144

Ο Τζέρβις πήγε στήν περιοχή τής Α ιμ ιλ ία καί ο Πιρέλλα ατό Αρέτσο. Η συνειδητοποίηση τών φ οιτητικώ ν καί εργατο-φοιτητικών κινημάτων τό 1968-9 ήταν ένας ανα­ γκαίος καταλύτης που έδρασε αμφίδρομα: οι φοιτητές εμπνεύσθηκαν από τή νέα πολιτική ψυχιατρική καί τήν ενέπνευσαν μέ τή σειρά τους. Η Κορίτζια απόμεινε μ' έ­ ναν πυρήνα από έτοιμους γιά πόλεμο, αλλά συνειδητούς εργαζόμενους. Ο Μπαζάλια δούλεψε στήν Πάρμα, από τό Νοέμβρη τού 1970 καί γιά ένα χρόνο, κάτω από μιά "κ ό κ κ ιν η " επαρχιακή διοίκηση. Στή συνέχεια κατέλαβε τή θέση τού Ιατρικού Διευθυντή στήν Τεργέστη, καί τό μεγαλύτερο μέρος τού ιατρικού καί άλλου προσω πικού τής Πάρμας μεταφέρθηκε εκεί, σ' ένα "ίδ ρ υ μ α " μέ χριστιανοδημοκρατική διοίκηση, η οποία ωστόσο απέδειξε μιά αξιοσημείωτη πολιτική κινητικότητα στό θέμα τών εργαζόμενων στόν τομέα τής "ψ υχική ς υγείας" στήν Ιτα­ λία. Έ τσ ι, ο πληθυσμός τού ψ υχιατρικού νοσοκομείου τής Τεργέστης έπεσε στό μισό καί στή συνέχεια ελαττώ­ θηκε ακόμη περισσότερο. Γιά τά θύματα όμως τής ψυχιατρικής έγιναν πράγμα­ τα που ήταν πιό σημαντικά: Συγκεντρώσεις — όσο δυσ­ νόητες κι άν ήταν μερικές φορές ή υπερβολικά φ ορτω ­ μένες θεωρητικά — μέ θέμα τήν ανάλυση τών αναγκών ("ποιός χρειάζεται τί;" καί κυρίως τί χρειάζονται οι "θ ε­ ραπευτές"). Ασθενείς, νοσοκόμοι καί γιατροί που συζη­ τούν ιδιαίτερα (πάντοτε μέ ακροατήριο) καί ανοιχτά τις αντιφάσεις τής δουλειάς τους σ έ σ χ έ σ η μ έ τις αντι­ φάσεις τής καπιταλιστικής κοινωνίας καί σέ σχέση μ έ καί π ρ ό ς τά τοπικά όργανα τής πολιτικής εξουσίας. Α ­ σθενείς που ακούνε τούς γιατρούς νά κάνουν αυτοκριτι­ κή γύρω από τή χρησιμοποίηση κάποιας μεθόδου γιά τήν καταστροφή τής τεχνικής (αναγκαιότητα τήν οποία οι α­ σθενείς γνώριζαν ασφαλώς, αλλά γιά τήν οποία άρχιζαν κ ι α υ τ ο ί νά εκφράζουν τώρα τή γνώμη τους). Ά ν ­ θρωποι που κάνουν συγκεντρώσεις σέ κάθε "επίπεδο" μέ σκοπό νά δημιουργήσουν μιά ολοένα μεγαλύτερη δυ­ σπιστία απέναντι στό πολιτικό σύστημα τής ταξικής κυ­ ριαρχίας καί τής έκφρασής της στήν ψ υχιατρική. Α πό δώ καί πέρα, ο τρελός καί ο περιθωριακός θά μπορούν νά δη­ μιουργήσουν μιά αλληλεγγύη μέ τήν ιταλική εργατική τά­ 145

ξη καί μέ όλους τούς καταπιεζόμενους λαούς. Κ ι ακόμα, μέσα απ' τις συζητήσεις διαπιστώθηκε πως δέν ήταν πιά αρκετό γιά τις τοπικές διοικήσεις νά έχουν τήν ετικέτα "κόκκινες" — τό θέμα ήταν νά γ ί ν ο υ ν α ρ κ ε τ ά κόκ­ κινες. Οι συνθήκες δουλειάς τών νοσοκόμων συζητήθηκαν κ ι αυτές (οι νοσοκόμοι σάν κεντρικά σκηνικά πρόσωπα σ’ αυτό τό ιδιότυπο σενάριο), αλλά συζητήθηκαν μέσα στό πλαίσιο τής απο-ιεράρχησης τής εξουσίας καί τής αυτο­ διεύθυνσης. Τό κυριότερο όμως είναι ότι τά συνδικάτα τών νοσοκόμων πήραν μέρος σέ κάθε επίπεδο συζήτησης καθώς καί στά πρακτικά θέματα, ενώ τά εργατικά συνδι­ κάτα γενικά άρχισαν ν' αναγνωρίζουν τά προβλήματα τής ψυχιατρικής καταπίεσης καί περιθωριοποίησης! 18). Στήν Τεργέστη υπήρχε ένα οικοτροφείο γιά πρώην ψυχοπαθείς καί "παρεκκλίνοντες" κάθε είδους στό Gaspare Gozzi (κάθε είδους άνθρωποι που η "δ ο υλειά " τους δέν θεωρούνταν επικερδής γιά τό σύστημα: τό υπο­ προλεταριάτο μέ τό οποίο τά βάζει ό χ ι μονάχα η άρχουσα τάξη αλλά καί ο ι πραγματικοί προλετάριοι). Μέ τή διά­ λυση τού ψυχιατρείου τής Τεργέστης, η εξουσία στό Gaspare Gozzi πέρασε προοδευτικά από τά χέρια τών γιατρών καί τών νοσοκόμων στά χέρια ανθρώπων που δέν είχαν σχέση μέ τήν ιατρική — νεαρών κοινωνιολόγων, πολιτικώ ν ακτιβιστών, κλπ. — ώσπου τελικά έφτασε στά χέρια τού λαού ο οποίος καί διεξάγει τις διαπραγματεύ­ σεις κατευθείαν μέ τις τοπικές αρχές. Γιατροί καλούνται μόνο στήν περίπτωση που είναι (πράγμα σπάνιο) ι α τ ρ ικ ά καί ό χ ι ψυχιατρικά αναγκαίοι. Απομένει ωστόσο νά διαπιστωθεί κατά πόσο καί σέ ποιά έκταση εξαρθρώθηκε καί ξεπεράστηκε αληθινά τό ιατρικό πρότυπο μέσα στις δομές που πήραν τή θέση του μετά τό κλείσιμο τού ψ υ­ χιατρείου. Έ χ ε ι κανείς λόγους νά φοβάται ότι ο "εθισμός" τών ψυχιάτρων στό ρόλο τους δέν πρόκειται νά "θεραπευτεί" ποτέ μέ τήν αυτοθεραπεία. Καί τούτο για ­ τί η κατάργηση τού ρόλου είναι θέμα που εντάσσεται στό γενικότερο πολιτικό πρόβλημα. Ο Τζιοβάννι Τζέρβις προσκλήθηκε τό 1969 από μιά "κ ό κ κ ιν η " διοίκηση στό Ρέτζιο Α ιμ ιλία — μιά περιοχή ό­ που η αντι-φασιστική παράδοση ήταν πολύ ισχυρή — γιά 146

ν ’ αναλάβει τή διεύθυνση μιάς προληπτικής Υπηρεσίας Πνευματικής Υγείας. Αυτό που έκανε στήν πραγματικό­ τητα ήταν νά συναντιέται μέ ομάδες χω ρ ικώ ν καί εργα­ τών στούς οποίους έδωσε μιά εντελώς ανορθόδοξη σειρά μαθημάτων περίθαλψης, μέ βάση ένα π ο λιτικό πλαίσιο εκπαίδευσης, διδάσκοντάς τους ταυτόχρονα καί τήν ψ υ ­ χιατρική γλώσσα. Ο ι άνθρωποι από τά γύρω χω ριά κατέ­ βηκαν καί ξαναπήραν τούς δικούς τους από τά ψ υχιατρ ι­ κά ιδρύματα. Οι νοσοκόμοι σέ κάθε μέρος μιλούν τήν ί­ δια ταξική καί σωματική γλώσσα μέ τούς ασθενείς, κι αυ­ τή η πάντα λανθάνουσα αλληλεγγύη σπάζει μονάχα μέ τήν τακτική τού "δ ιαιρεί καί βασίλευε" τής άρχουσας τά­ ξης, πράγμα που δυσκολεύει τούς εργάτες νά συνειδητο­ ποιήσουν τήν αλληλεγγύη τους, ιδιαίτερα μάλιστα στό κρίσιμο θέμα τής τρέλας. Τό βιβλίο τού Τζέρβις Manuale critico di psichiatria (εκδ. Φ ελτρινέλλι, 197E) παρουσιά­ ζει τό πρόγραμμά του γιά τήν πολιτική εκπαίδευση τών εργαζόμενων στόν τομέα τής ψυχικής υγείας οι οποίοι πρέπει νά μάθουν επίσης τις αστικές κατηγορίες τής ψυχο-τεχνολογίας γιά νά τις ανατρέψουν πιό αποτελεσμα­ τικά. Η μόνη μου διάσταση μέ τόν Τζέρβις (αλλά είναι θέ­ μα διαφοράς αρχής) βρίσκεται στό σημείο όπου εκείνος διαπιστώνει έλλειψη αυτονομίας στόν "τρ ελό " (τόν οποίο εξακολουθεί ν’ αποκαλεί "σ χιζοφ ρ ενή", παρόλο που χρη­ σιμοποιεί τόν όρο μέ έντονη ειρωνική απόχρω ση): δέν υ­ πάρχει καθαρή υπέρβαση τής "ψ ύχω σ ης" από τήν τρέλα. Η τρέλα αναζητεί καί θά βρει τή δική "της" καθολική αυ­ τονομία. Η "ψ ύ χω σ η " θά καταποντιστεί μαζί μέ τήν ψ υ ­ χιατρική. Δέν έχει πλέον περιθώρια χρόνου(19). Δέν αναφέρθηκα στήν πολύ σημαντική δουλειά που έγινε καί συνεχίζει νά γίνεται στήν Ιταλία, πέρα από τά ήδη πολύ γνωστά δοκίμια τής ομάδας τού Μπαζάλια καί τού Τζέρβις, ούτε στά δημοσιεύματα τής Psichiatria Democratica ή τής Magistratura Democratica : τά από π ολιτι­ κή άποψη συνειδητά καί εν δράσει όργανα τών επαγγελ­ ματικών ομάδων τών εργαζόμενων στόν τομέα τής ψ υ χ ι­ κής υγείας καί τών δικηγόρων. Δέν ανάφερα επίσης τή δουλειά στό Αρέτσο (μέ τόν Π ιρέλλα), στή Ρώμη, τήν Περούτζια, τή Νάπολη κ.ο.κ. Πολλή απ' αυτή τή δουλειά εκφράζεται από ανθρώπους που δέν διαθέτουν δημοσιο147

γραφ ικά προσόντα στό "Fogli di informazione" (Εκδοτι­ κό Κέντρο Ντοκουμέντων τής Πιστόγια). Π ολλή α π ’ αυ­ τή τή δουλειά δέ χρειάζεται παρά απλώς νά βιω θεί από ανθρώπους που είναι επαρκώς προετοιμασμένοι νά κου­ νήσουν τόν πισινό τους γιά νά κάνουν κάτι μέσα σ' έναν κόσμο όπου συμβαίνουν τόσα πράγματα. Ό π ω ς στή Νάπολη, όπου οι άνθρω ποι προσπαθούν νά ενωθούν σέ "ν ο ι­ κοκυριά", ό χι γιά νά κάνουν τό περίφημο "τα ξίδι διαμέ­ σου τής τρέλας", αλλά γιά νά προσφέρουν τις υπηρεσίες τους γιά τήν υγεία καί νά βοηθήσουν τόν αγώνα ενάντια στήν κατεστημένη καταστροφική εξουσία. Τ ελικά , ορι­ σμένες οικογένειες μεταβάλλονται σέ ανοιχτές μικρο-ομάδες που δρούν κατά ζεύγη ή μέ άλλους τρόπους ενάντια σ' αυτή τήν εξουσία. Ο Μάριο Τομαζίνι καί μερικοί άλλοι σύντροφοι δη­ μιούργησαν μιά ομάδα στήν Πάρμα τό 1965. Πριν απ' αυ­ τό ο Τομαζίνι ήταν μαχητικό μέλος τού Κομμουνιστικού Κόμματος τής Ιταλίας γιά δεκαπέντε χρόνια καί δούλευε σάν κατώτερος υπάλληλος στήν υπηρεσία γκαζιού. Στή συνέχεια, μέ τή βοήθεια τής αριστερής επαρχιακής δ ιο ί­ κησης που αυτός καί οι σύντροφοί του είχαν συμβάλλει στήν εκλογή της, κατάφεραν νά καταλάβουν τό ψ υχια­ τρικό νοσοκομείο τής Πάρμας. Στή διάρκεια τών σαράντα ημερών τής κατάληψης, οι σύντροφοι αυτοί έφεραν σέ πέρας ένα μεγάλο μέρος από τήν πολιτική εκπαίδευση τών "τ ρ ο φ ίμ ω ν " γύρω από τά πραγματικά δεδομένα τής τρέλας. Οι τρελοί ήταν σύντροφοί μας, ο αγώνας τους ήταν καί δικός μας αγώνας. Εμείς, σάν εργαζόμενοι, εί­ μαστε μαζί τους όπως είμαστε καί μέ τούς άλλους καταπιεζόμενους εργάτες. Τά πρακτικά αποτελέσματα αυτής τής ιστορίας ήταν η εκκένωση ενός ιδρύματος γιά ορφανά παιδιά, η εκκέ­ νωση ενός αναμορφωτήριου, η σύσταση τεσσάρων αυτοδιευθυνόμενων χώ ρων εργασίας γιά πρώην ψυχοπαθείς καί η δημιουργία π ολλώ ν άλλω ν δυνατοτήτων που έμε­ ναν κρυμμένες γιά τούς ανθρώπους λό γω τής μυθοποίη­ σης τών παραγόντων τής εκμετάλλευσής τους. Ο Φρόυντ δέν ήξερε τίποτα γ ι’ αυτές τις δυνατότητες, ούτε κι ο Τ ο ­ μαζίνι πριν αναλάβει δράση. Δρώντας μέ βάση τά αληθινά μας ένστικτα, φτάνουμε σέ άλλες δυνατότητες. Πρόκειται 148

γιά δυνατότητες που στηρίζονται στή δική μας δύναμη, ιή δύναμη που αρχίζουμε τώρα νά τήν ανακαλύπτουμε καθώς προσπαθεί ν' αποφύγει τις παγίδες τού συστή­ ματος καί νά βαδίσει πρός τήν ελευθερία. Αυτή τή δύνα­ μη παίρνουμε σά βάση τής θεωρίας μας — τής μεθόδου δηλ. μέ τήν οποία κάνουμε τήν αποδόμησή μας πρώτα, μετά τήν αναδόμησή μας καί στή συνέχεια τήν αναδόμη­ ση τής κοινωνίας. Τ ελικά μπορούμε νά πούμε ότι αντι- καί μή-ψυχιατρικά κινήματα υπάρχουν, αλλά αντι- καί μή-ψυχίατροι δέν υπάρχουν, όπως δέν υπάρχουν καί "σχιζοφρενείς", "εθ ι­ σμένοι" [addicts), "ανώ μ αλο ι" ή οποιαδήποτε άλλη ψ υ­ χοδια γνω στική κατηγορία. Εκείνοι που π ρ α γ μ α τ ι κ ά υπάρχουν είναι οι ψυχίατροι, οι ψ υχολόγοι καί όλα τά άλλα είδη ψυχο-τεχνολόγων. Οι τελευταίοι υπάρχουν μόνο προσω ρινά’ όταν δέν θ ' απομένουν πλέον ρόλοι γιά νά παίξουν, η καλοβολεμένη τους ζωούλα κινδυνεύει: θά τούς περάσουμε στή σούβλα καί θά τούς ψήσουμε. Οι ψυχίατροι καί η κλίκα τών συνεταίρων τους μάς έχουν φερθεί σάν κανίβαλοι γιά μεγάλο διάστημα μέ τή διε­ στραμμένη τους μέθοδο νά μάς παχαίνουν γιά νά μάς στείλουν στό σφαγείο, ταίζοντάς μας μ ' ένα πλήθος χά­ πια, ενέσεις, ηλεκτροσόκ, ερμηνείες που υπαγορεύονται από τή φωνή τού κυρίου τους, καθώς καί μέ τις διάφορες άλλες προβολές τους: τό φόβο τους γιά τή δική τους τρέλα, τό φθόνο τους γιά τήν τρέλα τών άλλω ν καί τό μίσος τους γιά τήν πραγματικότητα τής ανθρώπινης δια­ φοράς, τής αυτονομίας. Υπάρχουν δυό πράγματα που πρέπει νά γίνουν: πρώ ­ τον, η τελική εξαφάνιση τού καπιταλισμού καί τού μυθοποιητικού ήθους τής ατομικής ιδιοκτησίας' δεύτερον, η κοινωνική επανάσταση ενάντια σέ κάθε μορφή καταστο­ λής, σέ κάθε παραβίαση τής αυτονομίας, σέ κάθε μορφή επιτήρησης καί σέ κάθε τεχνική χειραγώγησης τού νού — η κοινωνική εκείνη επανάσταση που πρέπει νά γίνεται πριν, κατά τή διάρκεια καί συνέχεια μετά τήν πολιτική ε­ πανάσταση που θά δημιουργήσει τήν αταξική κοινωνία. Ά ν αυτά τά πράγματα δέν λάβουν χώρα μέσα στά ό ­ ρια τού τωρινού αιώνα, μέσα στά όρια τής ζωής τών πε­ ρισσότερων από μάς που ζούμε τώρα, τό είδος μας είναι 149

καταδικασμένο σέ γρήγορη εξαφάνιση. Μέ τις σημερινές προϋποθέσεις, εάν τό είδος μας δέν εξαφανιστεί, θά πρέ­ πει νά τό εξαφανίσουμε, γιατί δέν θά είναι πλέον ανθρώ­ πινο είδος. Δέν είναι αλήθεια ότι "τό τρομερό έχει ήδη συμβεί", όπως λένε οι φ ιλ ό σ ο φ ο ι τού πεσιμισμού (Χ άιντεγκερ)' είναι όμως αλήθεια ότι μάς καταδιώ κει τό τρομερό καί ότι δέν υπάρχει ελπίδα. Υ πάρχει μόνο συνεχής, αδυσώπητος αγώνας, κι α υτ ό ς ο αγώνας είναι η διαρκής δημιουργία εκείνου που ελπίσαμε... η ξεχασμένη μας βούληση κι αποφασιστικό­ τητα. Μετά τήν καταστροφή τής "ψ ύχω σ ης" καί τήν υπέρ­ βαση τών δομών που τήν εφεύραν γιά νά στηρίξουν τό σύστημα, μπορούμε τώρα νά εξετάσουμε τήν κατάργηση τής τρέλας καί τής λέξης "τρέλα". Πρώτα όμως άς δούμε πώς έχουν τά πράγματα. Ο τρελός, στήν ψυχιατρική διαδικασία, βρίσκεται εν ολίγοις μπροστά σ ' ένα τρίπτυχο αδυνατότητας: 1. Ά ν π ε ι ψ έ μ α τ α , μπαίνει σέ μιά συμπαιγνιακή σχέση προσποίησης μέ τόν ψυχίατρο, προδίνει τήν ί ­ δια του τήν εμπειρία, σκοτώνει τήν ίδια του τήν πραγμα­ τικότητα καί δέν έχει καμιά πιθανότητα συνεργασίας σέ μιά κατάσταση όπου ο άλλος (σεβαστός εξ ορισμού) κα­ θορίζεται από τό ρόλο του σάν κάποιος που βρίσκεται πάντα "αποπάνω " σέ σχέση μέ τήν πραγματικότητα. 2. Ά ν π ε ι τ ή ν α λ ή θ ε ι α , καταστρέφεται α­ πό όλες τις διαθέσιμες ψυχιατρικές τεχνικές, γιατί πώς μπορεί κανείς νά τολμάει νά λέει πράγματα που ξεπερ­ νούν τ’ αξιοθρήνητα όρια τής κανονικής γλώσσας, που επιβάλλει η άρχουσα τάξη καί οι ψυχο-πράκτορές της; Πρέπει λοιπόν νά προστατέψει τόν εαυτό του από μιά ώθηση στήν αυτοκτονία, καί γιά νά διασωθεί λο γικά α­ πό μιά τέτοια αυτοκτονία τού απομένει η απλή πράξη τού φόνου. 3. Ά ν π α ρ α μ ε ί ν ε ι σ ι ω π η λ ό ς , θ ' ανα­ γκαστεί νά μιλήσει λέγοντας αποδεκτές ανοησίες (η από­ συρσή του θά θεωρηθεί κατατονικής ή παρανοϊκής υφής, λές καί είναι κάτι παράλογο νά νιώθεις δυσπιστία απένα­ ντι στήν ψυχιατρική ή όλες τις άλλες καταπιεστικές κα­

150

ταστάσεις που τήν περιβάλλουν). Η σχιζοφρένεια δέν υπάρχει παρά μονάχα σάν εκμεταλλεύσιμος μύθος. Η τ ρ έ λ α υ π ά ρ χ ε ι σάν ένα εί δος π α ρ α ­ λ η ρ ή μ α τ ο ς π ο υ σ υ ν ί σ τ α τ α ι σ τ ό νά ε κ ­ φ ρ ά ζ ε ι ς μ ι ά α ν ε ί π ω τ η α λ ή θ ε ι α σέ μ ι ά απερίγραπτη κατάσταση. Η τρέλα στήν εποχή μας αποτελεί μιά καθολική α­ νταρσία που καταδιώκεται απελπισμένα από τά διαρκώς επεκτεινόμενα συστήματα ελέγχου καί επιτήρησης. Θά βρει τή λύση της μέ τή νίκη όλων τών μορφών ανατρεπτι­ κής πάλης ενάντια στόν καπιταλισμό, τό φασισμό καί τόν ιμπεριαλισμό, καθώς καί ενάντια στήν καταπίεση που υ­ πάρχει στόν γραφειοκρατικό σοσιαλισμό, ο οποίος περι­ μένει ακόμα τήν κοινω νική επανάσταση που παραμελήθη­ κε κάτω από τήν πιεστική ανάγκη τής πολιτικής επανά­ στασης, πράγμα κατανοητό ίσως αλλά καθόλου συγχωρητέο. Τό μέλλον τής τρέλας είναι τό τέλος της, ο μετασχη­ ματισμός της σέ μιά παγκόσμια δύναμη δημιουργικότη­ τας, η οποία αποτελεί τό χαμένο σημείο απ’ όπου αρχικά ξεκίνησε. Τά φ ιλ ο σ ο φ ικ ά συστήματα αποτελούνται από σπείρες λέξεων που κατεβαίνουν πρός τά κάτω σέ διαρκώς μικρό­ τερες σπείρες ώσπου νά φτάσουν σέ μιά συγκεκριμένη περιοχή που είναι πραγματική αλλά ασύλληπτη (πέρα α­ πό έννοιες), αδύνατο νά εκφραστεί κατευθείαν μέ λέξεις, παρόλο που αποτελείται από λέξεις, καί που οι τελευ­ ταίες αυτές, λιγοστεύοντας διαρκώς κατά τήν κάθοδο τής σπείρας, μπορούν νά τείνουν σ ' αυτή. Στήν "περίμετρο" τής τελευταίας σπείρας, πριν από τό ανέκφραστο, βρίσκονται οι μόλις διαρθρωμένες λέξεις τής γλώσσας τής τρέλας, καθώς καί ο ι μόλις περισσότερο διαρθρωμένες λέξεις τής ποίησης. Κατόπιν ακολουθεί τό βύθισμα στό τίποτα που έχει κι αυτό μιά θέση καί που μπορεί ν’ αρχίσει νά τή βρίσκει μόνο μέσα σ' ένα μετα­ σχηματισμένο κόσμο. Στήν τελευταία περίμετρο τής σπεί­ ρας η ιδεαλιστική φ ιλο σ ο φ ία σωπαίνει τελικά γιατί δέν μπορεί νά υποφέρει αυτό που δέ γίνεται νά εκφραστεί: δέν μπορεί νά κάνει τίποτα από ένα τίποτα που δέν υπάρ151

χει πουθενά "α λ λ ο ύ ". Η υλιστική φ ιλο σ οφ ία ασχολείται μέ ό,τι βρίσκεται πέρα από τις λέξεις τής σπείρας τού φλυαρούντος λόγου. Στηριζόμενοι στήν τελευταία λέξη τής τελευταίας σπείρας μαθαίνουμε τελικά τί σημαίνει νά λές: Δέν υπάρχει τίποτα που νά φοβάμαι Ιδιαίτερα τό Τίποτα.

Σ Υ Μ Π Λ Η Ρ Ω Μ Α Τ Ι Κ Ε Σ

ΣΚΕΨΕΙΣ

Κοιτάζοντας γύρω μου, όπως κάνω αυτή τή στιγμή, κα­ θώς στέκομαι στή γωνιά δυό δρόμων τής 15ης διοικητι­ κής περιφέρειας τού Παρισιού, ρωτώ τόν εαυτό μου καί σένα, τόν μικρό άλλο που βρίσκεται μέσα μου σάν ανε­ ξάρτητος από τόν μεγάλο Ά λ λ ο — τόν άλλο που υποθέ­ τω πως έχει αρχίσει ήδη νά μπαίνει στό νόημα. Βλέπω γέ­ ρους ανθρώπους νά πεθαίνουν γιατί δέν τρώνε αρκετό κρέας, πρωτεΐνες, ανθρώπους που δέν έχουν δουλειά, νέους ανθρώπους που τούς λείπει μιά δουλειά που νά δί νει κάποιο νόημα στή ζωή τους, καί σάς ρω τώ: τί νόμιζε τε γιά όλα αυτά; Καταπιεζόμαστε ό λο ι από δυνάμεις μέ πολλαπλές ι 152

διαμορφίες. Αττοχτάμε συνείδηση αυτών τών δυνάμεων ό ­ ταν βρίσκουμε τόν εαυτό μας καί όταν κάνουμε τις σ υ λ­ λογικές μας αναλύσεις γύρω απ' αυτές — δηλ. όταν εξε­ τάζουμε τό πώς νιώθουμε καρφωμένοι πάνω στόν πίνακα τών αστών εντομολόγων. Παίρνοντας γιά παράδειγμα τό Παρίσι, υπάρχουν δυό πράγματα που θά μπορούσαμε νά κάνουμε αυτή τή στιγ­ μή: 1. Νά πάμε σέ μιά οποιαδήποτε διοικητική π ερ ιφ έ­ ρεια τού Παρισιού καί νά συνεργαστούμε μέ όσους δ ια ­ φω νούν στό θέμα τής πνευματικής υγείας μέσα στά άσυ­ λα καί τούς τομείς (secteurs) που καλύπτουν αυτή τήν πε­ ριοχή τής πόλης (ιατρεία γιά εξωτερικούς ασθενείς, φ άρ­ μακα κλπ.). Η δραστηριότητα αυτή δέν θά προκαλεί ά­ μεσα τόν τομέα αλλά θά εκμεταλλεύεται τις εσωτερικές του αντιφάσεις καί θά συνεργάζεται μέ τούς διαφωνούντες — τόσο τούς ασθενείς όσο καί τό επαγγελματικό προσωπικό. Πέρα απ' αυτό, υπάρχει τό θέμα τής ευαισθητοποίη­ σης τής κοινότητας ως πρός τις δυνατότητές της νά χρη­ σιμοποιήσει τό δικό της ανθρώπινο δυναμικό γιά νά πετύχει μιά μή ιατρική, αποεπαγγελματοποιημένη, αυτο­ διεύθυνση στό πεδίο τής τρέλας καί τών "συναισθηματι­ κώ ν προβλημάτων". Από κάθε στοιχείο τρέλας που απαι­ τεί τήν έκφρασή του, περνάμε στήν πολιτική πραγματικό­ τητα τού πώς η τρέλα τού κάθε ατόμου αποκλίνει από τήν αρχική της αυθόρμητη ώθηση μπαίνοντας στόν εξω­ τερικό κόσμο. Μέσα σ ' αυτόν τόν εξωτερικό κόσμο θά βρούμε τό νόημα αυτής τής τρέλας. Γνωρίζοντας τό σημείο που βρισκόσαστε, μπορείτε νά κινηθείτε πρός όποιο άλλο σημείο θέλετε. Γνωρίζοντας επαρκώς τό σύστημα καί τά δεδομένα τής καταπίεσής σας, μπορείτε ν' απαλλαγείτε απ' αυτή μέσα στήν εποχή σας καί τήν εποχή τών συντρόφων σας. Α κριβώ ς όπως έκανε ο Τομαζίνι καί ο ι σύντροφοί του στήν Πάρμα. Δέν πρέπει ν' αφήσουμε πλέον κρυσφήγετα στούς προνομιού­ χους νά παίζουν μέ τήν τρέλα. 2. Νά πάρουμε έναν οποιοδήποτε νομό τής Γαλλίας ή ένα δεδομένο πειραματικό πεδίο, νά εξετάσουμε τούς συγκεκριμένους τρόπους αποτυχίας τής κατάταξης σέ

153

τομείς (secteurization ) — δηλ. τήν ίδρυση όλων εκείνων τών ασύλων που χρησιμοποιούν νευροληπτικά φάρμα­ κα — καί νά βρούμε τρόπους νά κινητοποιήσουμε π ολιτι­ κά τό φυσικό ανθρώπινο δυναμικό. Ό τ α ν ασχολείται κανείς μέ τήν τρέλα δέν έχει άλλο όπλο από τό όπλο τής ίδιας του τής τρέλας. Τά επαγγελ­ ματικά προσόντα γίνονται κατάφωρα ανόητα από τις ίδιες τις αξιώσεις τους. Δέν πρέπει νά πολλαπλασιάσουμε τά εκπαιδευτικά προγράμματα διδασκαλίας που αφορούν τήν Ψυχιατρική. Περιμένουμε τήν έκβαση τής πολιτικής μας μοίρας, αλλά περιμένουμε χωρίς ελπίδα, γιατί γνωρίζουμε ότι η ελπίδα είναι η τελική πάλη καί la lutte finale est la lutte sans fin ( 20).

154

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΙ ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑ*!)

Μιά που ό λ ο ι σας περιμένετε νά τό πώ , μπορώ ν' αρχίσω τήν ομιλία μου μέ τή δήλωση ότι η σχιζοφρένεια δέν υ­ πάρχει. Ο ακριβής τρόπος τής μή ύπαρξής της, ωστόσο, δημιουργεί πολλά σημασιολογικά καί φ ιλο σ ο φ ικ ά ερω­ τήματα, καθώς κι έναν αριθμό από κοινωνικο-ιστορικά προβλήματα. Η "μή-ύπαρξη" τής σχιζοφρένειας αναφέρεται απλά στή μή αναγνώριση μιάς ασθένειας-οντότητας μέ τή συ­ νηθισμένη ιατρο-νοσολογική έννοια: δηλαδή, σέ μιά (πε­ ρισσότερο ή λιγότερο) ενοποιημένη συλλογή αντικειμε­ νικώ ν σημείων καί εξαντικειμενοποιημένων συμπτωμά­ των γιά τά οποία υπάρχουν — ή θά πρέπει νά βρεθούν — μιά ή περισσότερες αιτίες. Εκείνο που αμφισβητείται εδώ είναι η ορθότητα αυτού τού τρόπου σκέψης σέ σχέ­ ση μέ ορισμένες μορφές ανθρώπινης εμπειρίας καί συ­ μπεριφοράς: η ταξινομοποιητική δηλαδή προσέγγιση καί η τυχαιότητα τού επιστημολογικού μοντέλου. Έ τσι, κάθε φορά που θ ' αναφέρομαι στή σχιζοφρένεια, η λέ'ξη θά πρέπει νά νοείται πάντα μέσα σέ εισαγωγικά. Δέν πρόκειται φυσικά .νά επιχειρηματολογήσω υπο­ στηρίζοντας τήν εκδοχή μιάς κοινωνικής ή κοινωνιο-

155

ψ υχολογικής αιτιολογίας τής σχιζοφρένειας σέ αντίθε­ ση μέ μιά οργανική αιτιολογία, ούτε νά τήν θεωρήσω σάν μέρος μιάς πιό σύνθετης αιτιολογίας που περιλαμβάνει ό ­ λους τούς παράγοντες σέ π ο ικίλο βαθμό. Θά ήταν μάλλον μάταιο νά συγκεντρώσουμε τήν προσοχή μας σέ μιά "ο ­ ντότητα" που δέν υπήρξε ποτέ στήν πραγματικότητα. Ά ν όμως η σχιζοφρένεια δέν υπάρχει, η τ ρ έ λ α σ ί γ ο υ ρ α υ π ά ρ χ ε ι . Σ ' ένα είδος ημι-απόκρυφης, εσωτερικής ιατρικής γλώσσας, η ετικέτα τής σχιζοφρέ­ νειας αποδίδεται στή μεγάλη πλειονότητα τών ατόμων που θεωρούνται, από κοινωνική άποψη, σάν τρελοί. Η τρέλα βρίσκεται σέ λανθάνουσα κατάσταση μέσα στόν καθένα από μάς σάν δυνατότητα γιά μιά ολική σχεδόν αποδόμηση τών κανονικών (normal ) δομών τής ύπαρξής μας καί αποβλέπει στήν αναδόμηση μιάς λιγότερο α λλο ­ τριωμένης (δηλ. κυβερνώμενης από τις εσωτερικευμένες δυνάμεις τής "ετερότητας") μορφής ύπαρξης σέ μιά και­ νούρια προσωπική διάσταση. Πρόκειται δηλαδή γιά ένα είδος αποσύνθεσης-ανασύνθεσης, θανάτου-αναγέννησης. Έ να άτομο θεωρείται κοινωνικά τρελό μόνο όταν, σέ κά­ ποια δεδομένη στιγμή, παύει νά συμμορφώνεται επαρκώς μέ τις κοινωνικές συμβάσεις, καί σ' αυτή ακριβώς τή στιγμή μπαίνει σέ λειτουργία ο ιατρικός μηχανισμός τής αστικής κοινωνίας στήν εποχή μας. Ά ν η παρεκκλίνουσα συμπεριφορά είναι αρκετά ασαφής, αρκετά ακατανόητη καί συνεπώς εκφοβιστική γιά τούς "κανονικούς" ανθρώ­ πους ε π ε ι δ ή α π η χ ε ί τ ι ς τ ρ ο μ α κ τ ι κ έ ς δ υ ­ ν α τ ό τ η τ ε ς θ ανά το υ -αν αγ ένν ησ ης π ο υ β ρ ί σ κ ο ν τ α ι μ έ σ α σ έ κ ά θ ε ά τ ο μ ο , τότε επι­ στρατεύεται συνήθως η ρετσινιά τής σχιζοφρένειας. Τά πράγματα διαφέρουν στήν περίπτωση τής "μανιοκατά­ θλιψ ης", γιατί από καιρό σέ καιρό όλοι είμαστε λ ιγ ά κι "μ α νια κοί" ή σέ κατάσταση κατάθλιψης καί συνεπώς υ­ πάρχει μιά σχετική κατανόηση. Διαφορετική επίσης είναι η περίπτωση εκείνου που έχει κάποιον όγκο στόν εγκέ­ φ α λο ή εκείνου που έχει πάρει κάποιο ναρκωτικό. Στήν περίπτωση τής σχιζοφρένειας μοιάζει σά νά βρισκόμαστε μπροστά στήν ριζικά ακατανόητη τρέλα. Δέν ήταν όμως πάντα έτσι τά πράγματα. Ό π ω ς έδειξε ο Μισέλ Φ ουκώ (στό βιβλίο του Ι σ τ ο ρ ί α τ ή ς Τ ρ έ -

156

λ α ς), στήν Ευρώπη τού Μεσαίωνα η τρέλα ήταν σεβαστή σάν ένας διαφορετικός τρόπος ύπαρξης καί γνώσης, ίσως μάλιστα σάν ένας προνομιακός δρόμος που οδηγούσε πιό άμεσα στόν παράδεισο. Μονάχα μετά τήν επονομαζόμενη ευρωπαϊκή αναγέννηση, μέ τήν άνθηση τής εμποριοκρατίας καί τις απαρχές τού καπιταλισμού, αρχίζει νά εμφα­ νίζεται, κατά τή διάρκεια τού 17ου καί 18ου αιώνα, η δια­ δικασία τού α π ο κ λ ε ι σ μ ο ύ τού τρελού από τήν κοι­ νωνία. Στήν αρχή υπήρχαν τά πλοία τών τρελών που τα­ ξίδευαν ατελεύτητα στά κανάλια τής Ευρώπης, γιά ν ' α­ κολουθήσει στή συνέχεια ο εγκλεισμός τών τρελών στά λεπροκομεία που είχαν αδειάσει στό μεταξύ απ' τούς τρο­ φίμους τους. Ο αποκλεισμός αυτός τού τρελού συμβάδι­ ζε μέ τόν ακραίο περιορισμό τής Λ ογικής στά υ λικά συμ­ φέροντα τής αναδυόμενης αστικής τάξης. Θά πρέπει νομί­ ζω νά κάνουμε μιά διάκριση ανάμεσα στή Λ ο γ ική καί τή Γνώση. Λογική καί Παράλογο αποτελούν καί τά δυό τρό­ πους γνώσης. Η τρέλα είναι κι αυτή ένας τρόπος γνώσης, μιά άλλη μέθοδος εξερεύνησης τόσο τού "εσ ω τερικού" όσο καί τού "εξω τερικού" κόσμου. Η αιτία τού αποκλει­ σμού καί τής μ ή ε γ κ υ ρ ό τ η τ α ς (invalidation) τής τρέλας δέν είναι καθαρά ιατρική ούτε στενά κοινωνική. Είναι — όπως θά προσπαθήσω νά δείξω — πολιτική. Στόν 19ο αιώνα, μέ τήν πλήρη ανάπτυξη τού ευρωπαϊ­ κού καπιταλισμού, ο αποκλεισμός καί ο έλεγχος τού τρε­ λού πήραν απόλυτο χαρακτήρα, ενώ η ψυχιατρική εξε­ λίχθηκε σέ κλάδο τής Ιατρικής, διατηρώντας όλη τήν ε­ κτίμηση, όλη τή μυστικότητα καί όλες τις ειδικές εξου­ σίες τής Ιατρικής Συντεχνίας, μέ σκοπό νά ελέγχει τόν τρελό πρός όφελος τού νέου αστικού κράτους. Στόν 20ό αιώνα, μέσα από τό πλήθος τών μυθοποιήσεων τής "φ ιλελεύθερης προόδου", αυτός ο έλεγχος εντάθηκε καί απλώ θηκε όσο ποτέ άλλοτε, ιδιαίτερα γιά πολλούς "α ­ σθενείς" που ζούνε έξω από τά ιδρύματα. Στή διάρκεια τής δεκαετίας τού '5 0 καί στις αρχές τής δεκαετίας τού '6 0 δημοσιεύτηκαν ένα πλήθος εργα­ σίες που αμφισβητούσαν τήν παραδοσιακή ιατρική αντί­ ληψη τής σχιζοφρένειας, η οποία είχε παραμείνει σχεδόν αμετάβλητη από τήν εποχή τού Κρέπλιν καί τού Μπλόυλερ — καθώς μάλιστα ο ι ψυχαναλυτικές απόψεις δέν εί­

157

χαν γιά πολύ καιρό παρά ελάχιστα συμβάλλει στήν πρα­ κτική καί διαγνωστική προσέγγιση τής κλινικής ψ υ χια ­ τρικής. Δέν θ' αναφερθώ εδώ στό κλασικό απομυθοποιη­ τικό έργο τού δρ. Σάζ, ούτε θά επιχειρήσω νά συνοψίσω τή δουλειά που έκανε ο Λίτζ, ο Γουίν καί ά λλο ι πάνω στις οικογένειες τών σχιζοφρενών, μιά που η δουλειά αυτή εί­ ναι ευρύτατα γνωστή καί κριτικά τουλάχιστον αναγνωρι­ σμένη. Ίσ ω ς , η πιό άμεσα σημαντική από πρακτική άπο­ ψη δουλειά, ήταν αυτή που δημοσιεύτηκε τό 1956 από τόν Γκρέγκορυ Μπέιτσον καί τήν ομάδα τού Πάλο Ά λ τ ο , στήν οποία προωθείται μιά πειραματική θεωρία τής σχι­ ζοφρένειας που βασίζεται στήν παθολογία τής επικο ινω ­ νίας. Η εργασία αυτή δέν αμφισβήτησε καθόλου τήν έννοια τής σχιζοφρένειας σάν πραγματικής ασθένειας καί παρέμεινε μέσα στό εννοιολογικό ιατρικό πλαίσιο, ή μάλλον δέν ήρθε σέ αντίθεση μαζί του. Ωστόσο, η θεωρία τής διπλο-σύνδεσης μετατόπισε τήν έμφαση από τή μηχανιστι­ κή οργανική προσέγγιση πρός μιά μικρο-κοινωνική προ­ σέγγιση αλληλοεπιδράσεων. Η διπλο-σύνδεση είναι βέ­ βαια μιά τριπλο-σύνδεση* μόνο που η τρίτη προσταγή — που δέν δέχεται νά εγκαταλείψει τό πεδίο τής αντίθε­ σης που δημιουργείται από τις δυό πρώτες — δέν είναι πάντα καθαρά αντιληπτή. Στήν πραγματικότητα, τό θύ­ μα τής διπλο-σύνδεσης δέν μπορεί νά κάνει τήν κρίσιμη μετα-επικοινωνία πάνω στήν παρουσιαζόμενη αντίθεση, εξαιτίας τής εγγενούς προσταγής τού νά είναι υπάκουο, δηλαδή νά μή λέει " Ό χ ι" στούς γονείς του. Κατά τή γνώμη μου, ο μ ε λ λ ο ν τ ι κ ό ς α σ θ ε ν ή ς ε ι σ έ ρ ­ χ ε τ α ι σ τ ή ν ψ υ χ ι α τ ρ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α , που φέρνει τήν ετικέτα σχιζοφρένεια, α π ό τ ή σ τ ι γ μ ή π ο υ α ρ χ ί ζ ε ι ν ά λ έ ε ι " Ό χ ι " σ τ ή ν π ρ ωτ α ρ χ ι κ ή ά ρ ν η σ η που αντιπροσωπεύε­ τ α ι α π ό τήν ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ή δομή υ π ο τ α ­ γ ή ς (η οποία λειτουργεί απλώς σάν μεσολαβητής τού αλλοτριω τικού συστήματος συμβιβασμού-υποταγής τής αστικής κοινωνίας γενικά) ’ κ ι α υ τ ό σ υ μ β α ί ν ε ι α κ ρ ι β ώ ς γ ι α τ ί π ρ ο σ π α θ ε ί νά ε π ι β ε ­ β α ι ώ σ ε ι τήν α υ τ ο ν ο μ ί α τής ύπαρξ ή ς τ ο υ ε ν ά ν τ ι α σ' έ ν α σ ύ σ τ η μ α π ν ε υ μ α τ ι ­

158

κ ο ύ ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ο ύ , που διοχετεύεται σ ’ αυτόν από τή συμπαιγνία τού κλειστού συστήματος τής οικογέ­ νειας του καί τής συμβατικής ψυχιατρικής, καθώς καί α­ πό όλα τά άλλα συστήματα μεσολάβησης. Τό έργο που συντελέστηκε στις ΗΠΑ άνοιξε τό δρόμο σέ μιά άποψη σύμφωνα μέ τήν οποία η σχιζοφρένεια δέν είναι μιά νοσηρή διαδικασία που αναπτύσσεται σ’ ένα μό­ νο άτομο, αλλά μάλλον κάτι που συμβαίνει μ ε τ α ξ ύ τών ανθρώπων. Καθώς η στάση τής ιατρικής συνίσταται πάντα στήν αναζήτηση τού συγκεκριμένου, τού ουσιαστι­ κού, τού εντοπίσιμου, η ιδέα τής ανεύρεσης υποτιθέμε­ νων παθολογικώ ν διαδικασιών, διαδικασιώ ν που ανα­ πτύσσονται δηλαδή στό κενό διάστημα τών πραγματικών στοιχείων, δημιουργεί σύγχυση στήν ιατρική συνείδηση. Ξαφνικά, τά πάντα στό πεδίο τής έρευνας γίνονται ρευ­ στά, αντιφατικά, άρνηση τής άρνησης κι ένας ιλιγγιώ δης σπειροειδής διαλογισμός ατελεύτητων "μετα-επιπέδων". Η αντικειμενική προοπτική χάνεται μέσα σ’ ένα πεδίο διυποκειμενικότητας, θαρρείς καί η μέθοδος μελέτης τού πεδίου τής τρέλας νά πρέπει νά περιληφ θεί κι αυτή μέσα στήν ίδια τήν τρέλα. Δέν πρόκειται δηλαδή γιά μιά μέθο­ δο στό χώ ρο τής τρέλας, αλλά γιά μιά μέθοδο τρέλας. Ο αναλυτικός ορθολογισμός ο οποίος αποτελεί μιά λογική τής εξωτερικότητας, λειτουργεί μέ ένα επιστημολογικό μοντέλο που χαρακτηρίζεται από μιά διπλή παθητικότητα: ο παρατηρητής, κατά τή διάρκεια τής παρατήρησης, δέν επηρεάζει τό πεδίο τού παρατηρούμενου ούτε επη­ ρεάζεται απ’ αυτό τό πεδίο. Πρόκειται γιά ένα μοντέλο που χρησιμοποιείται στις φυσικές επιστήμες — στήν κλα ­ σική φυσική π.χ. Σ ’ ένα πεδίο όμως μικρο-κοινωνικής αλληλεπίδρασης είναι αναγκαίος ένας διαλεκτικός τρό­ πος σκέψης: ο παρατηρητής συμμετέχει στό παρατηρού­ μενο πεδίο καί επηρεάζεται αναπόφευκτα απ' αυτό. Τό γεγονός ακριβώς αυτής τής "επίδρασης" είναι που συνιστά καί τή βάση τής έρευνας. ’ Αν κοιτάξουμε τή συγκε­ κριμένη κατάσταση τού ψυχίατρου καί τού ασθενή, όπου ο πρώτος υποτίθεται ότι κάνει διάγνωση τής ψ υ χο λογι­ κής κατάστασης τού δεύτερου, η κατάσταση αυτή διαφ έ­ ρει από εκείνη ενός γιατρού που εξετάζει τό κεντρικό νευρικό σύστημα τού ασθενή (τό οποίο υπάρχει σαφώς 159

σάν αντικείμενο που επιδέχεται αντικειμενική εξέταση) κατά τό εξής: ο ασθενής είναι ένα υποκείμενο που βιώνει τόν κόσμο καί δρά επάνω του, κι αυτός ο κόσμος περι­ λαμβάνει καί τό γιατρό μέ τόν οποίο έχει τή δυνατότητα νά δημιουργήσει μιά σχέση αμοιβαιότητας (διυποκειμενική), εκτός άν ο γιατρός αντικειμενοποιήσει τήν υποκειμε­ νικότητα τού άλλου. Γιά νά μιλήσουμε διαφορετικά, ο γιατρός σχηματίζει μιά εντύπωση γιά τόν ασθενή ή τόν "αποτιμάει", αλλά τήν ίδια στιγμή ο ασθενής σχηματίζει κι αυτός μιά εντύπωση γιά τό γιατρό καί αποτιμάει μέ τή σειρά του εκείνον που τόν αποτίμησε. Στή συνέχεια όμως ο γιατρός πρέπει ν ' αποτιμήσει πάλι τό άτομο που τόν αποτιμά γιά νά περιλάβει στήν εικόνα του τήν αποτί­ μηση που τού έκανε τό άλλο πρόσωπο, τό οποίο μέ τή σειρά του αποτιμά τό γιατρό μαζί μέ τήν αποτίμηση που τού έκανε γιά νά διαπιστώσει τί είδους αποτίμηση τού έ­ κανε. Καί έτσι συνέχεια καί μέσα από πολλαπλά μετα-επίπεδα. Ά ν ο γιατρός αντικειμενοποιήσει τόν άλλο γιά νά τού κάνει διάγνωση, αλλοιώ νει ολοκληρω τικά τό πραγ­ ματικό πεδίο τής εμπειρίας καί τής συμπεριφοράς, πράγ­ μα που αποτελεί μιά μορφή βίας που βιώ νεταισάν τέτοια από τό άλλο πρόσωπο, τό οποίο ενδεχομένως αντιμετω­ πίζει μέ πολύ δέος καί υποτακτικότητα τήν ιατρική εξου­ σία ώστε νά τού είναι αδύνατο νά επιβεβαιώσει τόν εαυτό του σάν αληθινό, υπαρκτό υποκείμενο. Η διαγνωστική πράξη στήν ψυχιατρική δέν αποτελεί συνεπώς μιά ιατρική ενέργεια όπως τήν εννοούμε συνήθως' είναι μάλλον μιά μικρό-πολιτική παρέμβαση που μεταβιβάζει, μέ τόν ίδιο τρόπο που μεταβιβάζει καί η οικογένεια, τις λεπτά επε­ ξεργασμένες μορφές κατασταλτικής βίας που χαρακτηρί­ ζει τό μακρο-σύστημα μιάς καταπιεστικής κοινωνίας. Παρόλο που μπορεί κανείς ν ’ αντιμετωπίζει μέ πολύ σκεπτικισμό τήν ύπαρξη τής σχιζοφρένειας σάν νοσολο­ γικής οντότητας, ο ίδιος ο όρος περικλείει μιά σημαίνουσα πραγματικότητα καί αποτελεί επίσης μιά ετικέτα γιά έναν ορισμένο κοινωνικό ρόλο. Ο προσωρινός αντι-νοσολογικός ορισμός που είχα διατυπώσει τό 1967 είχε ως ε­ ξής: "Η σχιζοφρένεια είναι μιά μικρο-κοινωνική κρίση-κατάσταση στήν οποία οι πράξεις καί η εμπειρία ενός συγκε­ κριμένου ατόμου ακυρώνονται από τούς άλλους, γιά ορι­

160

σμένους εμφανείς πολιτιστικούς καί μικρο-πολιτιστικούς (συνήθως οικογενειακούς) λόγους, σέ σημείο ώστε τό ά ­ τομο αυτό νά θεωρείται καί νά ορίζεται σάν "ψ υχα σθε­ νής" κατά κάποιο τρόπο, γιά νά καταγραφεί στή συνέ­ χεια (μέσα από μιά καθορίσιμη αλλά πέρα γιά πέρα αυ­ θαίρετη διαδικασία ταξινόμησης) στή λίστα τών ασθενών καί νά τού αποδοθεί η ταυτότητα τού "Σ χιζοφ ρ ενή " από τούς ιατρικούς ή οιονεί ιατρικούς φορείς." Αυτή η πρόταση αναφέρεται σέ ακραίες διαταραχές μέσα σέ μιά ομάδα ανθρώπων. Η διαταραχή είναι κατα­ νοητή, αλλά εκείνο που προκαλεί τόν αποκλεισμό κά ­ ποιου προσώπου από τήν ομάδα είναι η εξωτερική παρέμ­ βαση που προσπαθεί απεγνωσμένα νά πετύχει η ίδια η ο­ μάδα, καθώς καί η διαδικασία κατανομής ρόλων που ακο­ λουθεί. Στήν πραγματικότητα ο αποκλεισμός αποσκοπεί στό ν' ανακουφίσει τήν ομάδα από τήν αφόρητη ένταση. Δέ γίνεται καμιά μνεία γιά διαταραχή σ ’ ένα σχιζοφρενικό άτομο, στήν πραγματικότητα όμως τό άτομο αυτό έ­ χει καταστεί ήδη ευπαθές (ίσως μέσα απ’ όλη του τή ζωή) στή διαδικασία αναπήρωσης τής ύπαρξής του. Α υ ­ τή η "ευπάθεια", όταν κανείς γνωρίσει καλύτερα τήν ο ι­ κογένεια, είναι τόσο καθαρά ευνόητη μέσα στό πλαίσιο μιάς ιστορίας καθολικής σχεδόν έλλειψης τής περίφημης "ομόφω νης εγκυρότητας" τών αντιλήψεων που έχει τό άτομο γιά τόν εαυτό του καί γιά τούς άλλους, ώστε δέν χρειάζεται νά υποθέσουμε άλλους παράγοντες σάν υπεύ­ θυνους γιά τήν κατάστασή του. Συνεπώς, στό σημείο αυτό, έχουμε νά κάνουμε μέ μιά κοινωνική κατάσταση όπου ένα άτομο σταμπάρεται μέ τή ρετσινιά τής σχιζοφρένειας. Κι εδώ μπαίνει τό θέ­ μα τής ορθότητας τών ποικίλω ν πιθανών παραμέτρων τής έρευνάς μας. Μιά που δέν υπάρχει μιά πραγματική ασθένεια, αλλά μόνο ένα σύστημα διαδικασιών "ετικεταρίσματος", δέ νομίζω πως είναι σωστό νά σκεφτόμαστε μέ όρους γενετικής, βιοχημικής ή βακτηριδιολογικής κλπ. αιτιολογίας. Α ιτιολογία γιά τί πράγμα; Αυτό που π ρ α γ μ α τ ι κ ά υπάρχει είναι ένα σύνολο εμπειριών καί πράξεων τού ατόμου που έχει σταμπαριστεί σάν "σ χ ι­ ζοφρενής" καί η σχέση του μέ τούς άλλους. Αυτές οι πράξεις καί οι εμπειρίες ενοποιούνται σ' ένα είδος κώ ­

161

δικα, αλλά πρόκειται γιά έναν κώδικα που είναι βαθύ­ τατα διαφορετικός από εκείνον που εκφράζεται μέ τά "φ υ σ ιο λ ο γ ικ ά " σύνολα εμπειρίας καί συμπεριφοράς. Τό μή φ υσ ιολο γικό σύνολο είναι σχετικά αποκω δικοποιημένο καί υφίσταται συχνές εσωτερικές μεταπτώσεις που έρχονται σέ αντίθεση μέ τήν ακαμψία τού φ υ σ ιο λο ­ γικού συνόλου. Αυτές οι διαφορές αντανακλούν αναμ­ φ ίβολα κώδικές διαφορές ενός εντελώς διαφορετικού αντιληπτικού επιπέδου, πάνω στό οποίο ο επιστήμονας τής γενετικής μελετά τά "καθαρά" αντικειμενικά φ α ινό ­ μενα, υποθέτοντας πως μιά τέτοια επιστημολογική καθα­ ρότητα είναι λογικά δυνατή. Είναι εύκολο νά μιλάμε γιά ένα αντιληπτικό πεδίο που "αντανακλά" ένα ά λλο καί γιά τό πόσο διαφέρει μιά αντανακλαστική σχέση από μιά συμπτωματική σχέση. Οι διαφορές όμως ανάμεσα στά α­ ντικείμενα μελέτης τού επιστήμονα τής γενετικής καί στά υποκείμενα που υπάγονται στήν οικογενειακή αλληλεπί­ δραση καί στό π αιχνίδι τού διαγνώστη-διαγνωστούμενου προχωρούν βαθύτερα απ' αυτό. Η διαφορά ανάμεσα σ' ένα αντικείμενο καί σέ ένα αντικειμενοποιημένο υποκεί­ μενο είναι μιά διαφορά οντολογικής τάξης. Γ ι ά ν ά δ ώ σ ο υ μ ε ν ό η μ α σ τ ή σ κ η ν ή τής Σχι ζοφ ρ ε ν ι κ ή ς Μύησης αυτό που χ ρ ε ι α ζ ό μ α ­ στε δέν ε ί ν α ι ένα νέο είδος μεθόδου α λ λ ά μ ι ά ν έ α μ ο ρ φ ή σ κ έ ψ η ς . Η σκέψη μας διαμορφώνεται από τήν πράξη που αναλαμβάνουμε' συ­ νεπώς, μονάχα άν δράσουμε διαφορετικά σέ σχέση μέ τούς ανθρώπους που έχουν χαρακτηριστεί σχιζοφρε­ νείς, θά μπορέσουμε πιθανόν ν' απομορφοποιήσουμε επαρκώς τή "φ υ σ ιο λ ο γ ική " μας σκέψη γιά νά τήν ανα­ μορφώσουμε κατόπιν μέ τέτοιο τρόπο ώστε η ομιλία ν’ αντικαταστήσει τήν κατάτμηση (dissection) καί ο διάλο­ γος τή διάγνωση. Νά χρησιμοποιήσουμε τή γλώσσα τής τρέλας σάν κοινή γλώσσα. Ά ς ξαναγυρίσουμε όμως στή βιοχημεία. Υπάρχουν βιοχημικές αντιστοιχίες σέ κάθε ανθρώπινο σύνολο εμπει­ ρίας καί συμπεριφοράς, αλλά οι αντιστοιχίες δέν είναι βέ­ βαια αιτίες. 'Α ν ξέραμε αρκετά πράγματα πάνω στό θέμα, θά μπορούσαμε πιθανόν νά βρούμε σημαντικές μορφές βιοχημικού συσχετισμού στό ρόλο ενός κλινικού ψ υχία­ 162

τρου ο ’ ένα ίδρυμα ή στό συνολικό πλαίσιο εμπειρίας καί συμπεριφοράς που χαρακτηρίζει αρκετούς προέδρους τών ΗΠΑ. Τό γεγονός όμως ότι υπάρχει μιά κοινή "σ υ μ ­ πτω ματολογία" μέσα στό καθένα από τά δύο αυτά σύνο­ λα ή συμπλέγματα ρόλων, δέν μάς υποχρεώνει, γιά τόν ένα ή τόν άλλο λόγο, νά σκεφτούμε ότι οι ψυχίατροι ή οι πρόεδροι (τών ΗΠΑ) πάσχουν από κάποια νέα μορφή α­ σθένειας, άν καί ίσως θά είμαστε δικαιολογημένοι νά τό κάνουμε. Η βιοχημική έρευνα στή "σφ αίρα τής σχιζοφρένειας" έχει νομίζω μεγάλη σπουδαιότητα (όχι όμως μέ στόχο νά βρούμε φάρμακα γ ιά ν ά σ τ α μ α τ ή σ ο υ μ ε κάποια υποτιθέμενη σχιζοφρενική διαδικασία), προκειμένου νά βρούμε πιθανόν χημικές ουσίες που διευκολύνουν μιά θε­ τική τρέλα, μιά τρέλα που ν' αποτελεί ανάκτηση τής χα­ μένης εμπειρίας, μιά αναγέννηση. Στήν πραγματικότητα όμως πιστεύω πως ο δρόμος γιά μιά τέτοια προσωπική α­ ναγέννηση περνάει μέσα από κοινωνικές αλλαγές, καί α­ κριβώς επειδή αλλάζει τό περιεχόμενο τής εμπειρίας μας, αλλάζει καί η χημεία τού σώματός μας. Ό π ω ς έχω πει ή­ δη, η αρχική "σχιζοφρενική κρίση" είναι ένας τρόπος γιά ν ’ αρχίσει κανείς νά λέει " Ό χ ι" σέ μιά προηγούμενη άρ­ νηση στό πλαίσιο τού αλλοτριωμένου μικρόκοσμου τού ατόμου καί συνεπώς αποτελεί κάτι δυνητικά πολύτιμο. Ξαφνικά όμως η διαδικασία αυτή διακόπτεται από τή συμβατική ψυχιατρική θεραπεία καί από τις προσπάθειες επανομαλοποίησης τού ατόμου. Η βαθύτερη εξέταση τού " Ό χ ι" τής σχιζοφρενικής κρίσης μάς οδηγεί σέ μιά αναθεώρηση τής σχιζοφρενικής συμπτωματολογίας. Τό άτομο λέει " Ό χ ι" στις μυθοποιητικές ραδιουργίες που θά τού στερήσουν γιά πάντα μιά αυτόνομη ύπαρξη, ανεξάρτητη από τό έρεβος τής οικογε­ νειακής συμβίωσης καί από τό δίχτυ που απλώνει αργότε­ ρα πάνω του τό ψυχιατρικό ίδρυμα καί τά παρακλάδια του. Τό " Ό χ ι" ωστόσο δέν γίνεται ακουστό, οπότε η μό­ νη δυνατότητα που απομένει στό άτομο είναι νά εκφ ρα­ στεί μέ κάποια άλλα μέσα. Τά "ά λλα μέσα" μπορεί, γιά παράδειγμα, νά είναι μιά αναδίπλωση στις δικές του σκέ­ ψεις μέ τρόπο ώστε τά λόγια που απευθύνει στούς άλ­ λους ανθρώπους νά φαίνονται δισταχτικά, αποσπασματι­

163

κά καί χωρίς συνοχή (στήν κλινική γλώσσα αυτό θά θεω­ ρηθεί σάν "μπλοκάρισμα σκέψ ης"). Στήν περίπτωση τού εν-εξελίξει-σχιζοφρενή, αυτός μπορεί νά γελάει, νά χαμο­ γελάει ή νά κλαίει μπροστά στόν παραλογισμό μιάς επι­ κοινωνίας στενής, πτωχευμένης, ακατανόητης που έχει καταντήσει η μόνη δυνατή ανάμεσα σ' αυτόν καί τούς γο­ νείς του ή τούς γιατρούς (κλινικά αυτό θ ' αποτελούσε "συναισθηματική δυσαρμονία"). Υ πάρχει ακόμα η περί­ πτωση όπου ο υποψ ήφιος τρελός, προκειμένου νά δώσει κάποιο νόημα στήν εμπειρία του καί νά εκφράσει μιά α­ λήθεια που είναι δύσκολο νά διατυπωθεί άμεσα, καί γιά τήν οποία γνωρίζει ότι δέν θά γινόταν καταληπτή από τούς άλλους ακόμα κι άν μπορούσε νά διατυπωθεί άμεσα, λέει τήν αλήθεια αναφορικά μέ τόν οικογενειακό μικρόκοσμο (καί αργότερα τόν ψυχιατρικό μικρόκοσμο), συνυφαίνοντάς την μέ αλήθειες γύρω από τόν μακρόκοσμο, σέ μιά γλώσσα μεταφορική (κλινικά ονομαζόμενη "παρα­ λήρημα"). Κ ι εδώ προβάλλει τό ερώτημα: γιατί νά μήν αντιμετωπίσουμε αυτό τόν παραληρηματικό λόγο σάν α­ πόπειρα επαναπραγμάτωσης ή απο-μεταφορικοποίησης τών ξεθωριασμένων καί ανεπαρκών μεταφορών τής φυσιολογικότητας; Η μεταφορική γλώσσα (ή μάλλον τώρα η αντι-μεταφορική γλώσσα στήν οποία οι μεταφορές ε­ κτοπίζουν τις μεταφορές) μπορεί πράγματι νά είναι πε­ ρισσότερο κατάλληλη σ’ ένα λόγο που αφορά τά παράξε­ να συμβάντα τού "φ υ σ ιο λο γ ικο ύ " κόσμου από μιά γλώ σ ­ σα πιό κυριολεκτική στις σημασίες της. Ά ν συμβαίνει κάτι τέτοιο, τότε είναι επιτακτική ανάγκη γιά τόν ψ υχία­ τρο νά ξεχάσει τήν εκπαίδευσή του καί ν ’ απο-φυσιολογοποιήσει επαρκώς τήν ιατρική του συνείδηση γιά νά μπορέσει νά λάβει μέρος σ ’ αυτό τό λόγο, πράγμα που εξυπονοεί τήν αυτοκτονία του σάν ψυχίατρου. Ά ν δέν τό κάνει, η "έλλειψ η επαφής" πιθανόν νά μήν είναι ελάττω­ μα μόνο τού ασθενή. Προσωπικά δέν αντιμετώπισα ποτέ δυσκολίες επαφής μ’ ένα άτομο που γινόταν δεκτό στό νοσοκομείο σάν σχιζοφρενής. Αντίθετα, τέτοιες δυσκο­ λίες είχα συχνά μέ τούς ψυχίατρους, τών οποίων οι τρό­ π οι επικοινωνίας μού φαίνονται συχνά αλλόκοτοι, ακα­ τάλληλοι καί, εν ολίγοις, ανίκανοι νά συλλάβουν ό,τι βρί­ σκεται κάτω απ’ τή μύτη τους. Αυτό σημαίνει υποθέτω

164

πως ή εγώ έχω προχωρήσει πολύ στό χώ ρο τής δικής μου τρέλας ή πως οι εν λό γω ψυχίατροι έχουν μείνει π ο ­ λύ έξω από τη δ ι κ ή τ ο υ ς . Ί σως νά είναι παθολογικά φ υσιολογικοί. Εν τοιαύτη περιπτώσει όμως, δέν βρίσκω καμιά ιδιαίτερη αρετή στή στατιστική φυσιολογικότητα που είναι κάτι σάν θάνατος-μέσα-στή-ζωή, ένα είδος αρτηριοσκλήρωσης τής ύπαρξης όπου οι άνθρωποι ταυ­ τίζονται ολοκληρω τικά μέ τά στερεότυπα τών κοινω νι­ κών τους ρόλων. Η ψ υχική υγεία, εξάλλου, σχετίζεται πιό στενά μέ τήν τρέλα καί είναι διαμετρικά αντίθετη μέ τή φυσιολογικότητα. Η διαφορά ανάμεσα στόν πνευματικά υγιή άν­ θρωπο καί τόν τρελό που γίνεται νοσηλευόμενος σχιζο­ φρενής, βρίσκεται απλώς στό γεγονός ότι ο ψ υχικά υγιής διαθέτει μιά επαρκή στρατηγική ώστε ν' αποφεύγει — μό ­ νο ν' αποφεύγει — τις παγίδες τής αναπήρωτ ής του μέσα στό "φ υ σ ιο λ ο γ ικ ό " κόσμο. Γιό νά βρούμε τό νόημα τής τρέλας σ ' αυτό τό ιστορι­ κό στάδιο, οφείλουμε ν' αναλάβουμε μιά π ολιτικά συνει­ δητή μορφή κοινωνικής δράσης καί ταυτόχρονα νά στο­ χαστούμε πάνω σ' αυτή τή δράση. Α πό τό στοχασμό αυτό θά προκύψ ει μιά γνώση που πάει πέρα από τήν τεχνική. Μιά λογική τού παράλογου που δέν β ρ ί σ κ ε ι νοήμα­ τα αλλά δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί νοήματα γιά έναν κόσμο που θάναι λιγότερο δίχως νόημα από τόν δικό μας.

165

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II

ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ

ΓΙΑ ΤΟΥΣ

ΔΙΕΘΝΟΥΣ

ΣΤΟΧΟΥΣ

Δ ΙΚ Τ Υ Ο Υ

Εναλλακτική λύση γιά τήν Ψυχιατρική (1)

Τά άτομα καί οι ομάδες που έλαβαν μέρος στή συγκέν­ τρωση "Μ ιά εναλλακτική λύση γιά τήν ψυχιατρική τού Τομέα", που έγινε στις Βρυξέλλες στις 24, 25 καί 26 Ια­ νουάριου 1975, καί στήν οποία συμμετείχαν ομάδες εργα­ ζόμενων σέ ψυχιατρικά ιδρύματα, νοσοκόμοι, ψυχιατριζόμενοι, δικηγόροι, μέλη κοινοβίων κλπ., αποφάσισαν νά ιδρύσουν ένα Ευρωπαϊκό Δ ίκτυο που θά χρησιμεύσει σάν συντονιστικό όργανο τών π ο ικίλω ν αυτών ομάδων καί α­ τόμων καί θά συμβάλλει στή σύνδεσή τους μέ άλλες ομά­ δες ή πρόσωπα που θά ήθελαν νά συνδεθούν μέ τό δίκτυο(2), μέ βάση τήν παρούσα έκθεση στόχων. Τό δίκτυο αυτό συνενώνει τούς παρακάτω ανθρώ­ πους: — Πρώτα απ' όλα τόν ψυχιατριζόμενο πληθυσμό, κα­ θώς καί κάθε ομάδα που είναι αποφασισμένη νά παλέψει ενάντια στήν καταπίεση που υφίσταται αυτός ο πληθυ-

166

σμός. — Ό λ ο υ ς εκείνους που προάγουν ή οργανώνουν τις ψ υ­ χιατρικές ή μή-ψυχιατρικές συλλογικές εμπειρίες, δη­ μιουργώντας έτσι εναλλακτικές λύσεις γιά τούς επίση­ μους διαχωρισμούς τών ψυχιατριζόμενων σέ ζώνες απορ­ ροής ή περιφέρειας, ή εκείνους που προσπαθούν νά κα­ ταργήσουν τό ψυχιατρικό ίδρυμα. — Τέλος, όλους εκείνους — είτε αυτοί εργάζονται στό πεδίο τής ψυχικής υγείας είτε όχι — που αρνούνται ν ' α­ ναλάβουν τή θέση τών φορέω ν ενός κατασταλτικού ψ υ ­ χιατρικού κατεστημένου καί οι οποίοι απαιτούν έναν δια­ φορετικό τρόπο γιά τήν επίλυση τών πραγματικών προ­ βλημάτων υγείας, απορρίπτοντας τό ιατρο-τεχνοκρατικό μοντέλο. Δ υό τρία άτομα ανά κάθε χώρα θά αναλάβουν αυτό τό συντονισμό σέ ευρωπαϊκή κλίμακα. Ο συντονισμός συνίσταται στά ακόλουθα στοιχεία: — Ανταλλαγή πληροφ οριώ ν σχετικά μέ τις εμπειρίες καί τούς αγώνες εκείνων που συμμετέχουν σ ’ αυτούς. — Αγώνες ενάντια στήν καταπίεση. — Ισχυροποίηση τής κοινής δράσης. Τή θέση τού Γραμματέα Ευρώπης τού δικτύου θά κα­ ταλάβει Βέλγος υπήκοος μέχρι τήν επόμενη γενική συνέ­ λευση τής ομάδας. Από τή χρονολογία τής συνέλευσης αυτής, που θά γίνει σέ έξι περίπου μήνες, τή θέση τού γραμματέα τού Ευρωπαϊκού Γραφείου θά καταλάβει ένα άτομο από τή χώ ρα όπου θά γίνει η συνέλευση.

Προοίμιο

Έ χο υ με τή γνώμη ότι ο ι αγώνες στό χώρο τής ψυχικής υγείας πρέπει νά υπαχθούν στό συνολικό πλαίσιο τών α­ γώνων τών εργαζόμενων γιά τήν υπεράσπιση τής υγείας τους καί νά συνδυαστούν μέ όλους τούς αγώνες τών κο ι­ νω νικώ ν καί πολιτικώ ν δυνάμεων γιά τό μετασχηματισμό τής κοινωνίας. Γιά μάς, τό θέμα δέν είναι νά πετύχουμε ένα είδος ανοχής γιά τήν τρέλα, αλλά νά δώσουμε στούς ανθρώπους νά καταλάβουν ότι η τρέλα αποτελεί έκφ ρα­ ση τών κοινω νικώ ν αντιθέσεων ενάντια στις οποίες ο φ εί­

167

λουμε νά παλέψουμε. Χωρίς μετασχηματισμό τής κοινω ­ νίας δέν πρόκειται νά υπάρξει ποτέ "καλύτερη ψυχιατρική "(3 ), αλλά θάναι πάντα μιά καταπιεστική ψυχιατρική. Αρνούμαστε νά περιορίσουμε τά προβλήματα τής αλ­ λοτρίωσης καί τής περιθωριοποίησης, που δημιουργούνται από τό πολιτικο-κοινω νικό σύστημα, μέσα σέ μιά ψυ­ χιατρική ορολογία. Απαιτούμε νά εγκαταλειφθεί η παθητική στάση απέ­ ναντι σ' ένα καταπιεστικό σύστημα που στήν ουσία κατα­ πιέζει περιθωριακές ομάδες κάτω απ’ τή μάσκα τής θε­ ραπείας καί τής αναπροσαρμογής. Τό δίκτυο βάζει γιά τόν εαυτό του τούς ακόλουθους αντικειμενικούς στόχους: — Τήν ευρύτερη δυνατή κυκλοφ ορία πληροφ οριώ ν που αφορούν τά μή-ψυχιατρικά ιδρύματα καί τή δημιουργία εναλλακτικώ ν λύσεων στό θέμα τού "τομέα" (sector) (4), τά κοινοβιακά προγράμματα, τήν υποστήριξη καί τήν υ­ περάσπιση αυτών τών εμπειριών μέ κάθε δυνατό μέσο (τύπος, οικονομική καί νομική βοήθεια, κλπ.). — Τή συλλογική πολιτική ανάλυση τών τοπικών κατα­ στάσεων καί τών κατεστημένων ιδρυμάτων μ ' ένα είδος αποσυναρμολόγησης τών οικονομικώ ν καί π ολιτικώ ν μη­ χανισμών οι οποίοι δικαιολογούν καί διαιω νίζουν τά κα­ ταπιεστικά ιδρύματα, διατηρώντας ταυτόχρονα τις δ ια ­ δικασίες τής περιθωριοποίησης. — Τήν υποστήριξη τών αγώνων που βρίσκονται εν εξε­ λίξει στό πεδίο τών ψυχιατρικών ιδρυμάτων καί συνεπώς είναι αξεχώριστοι από τούς άλλους αγώνες που έχουν αναλάβει οι ίδιες οι περιθωριοποιημένες ομάδες καί οι καταπιεζόμενες κοινωνικές τάξεις. — Τή δραστική έρευνα γιά τήν ανεύρεση τών μέσων που θά συμβάλλουν στήν κατάργηση τού μονοπώλιου τής ψ υ­ χιατρικής εξουσίας, πρός όφελος ενός αγώνα που θ ' αναληφ θεί από κείνους που τούς αφορά άμεσα μέσα στό πλαίσιο τών κοινω νικώ ν αγώνων που αρχίζουν στό σχο­ λείο, στήν κοινότητα, στό χώρο δουλειάς καί στόν ευρύ­ τερο κοινωνικό περίγυρο. — Τό αίτημα γιά μιά συγκεκριμένη σχέση ανάμεσα στις θεωρητικές καί πρακτικές εργασίες πρός όφελος αμφότερων.

168

Τό Ψ υ χιατρ είο

Τό ψυχιατρείο αποτελεί τή σπονδυλική στήλη τού ψ υχια­ τρικού τομέα. Κάθε εγχείρημα γιά τομεοποίηση, ή γιά ψυχιατρική μέσα στην "κοινότητα", θά οδηγήσει απλώς σ' ένα είδος μικρογραφιοποίησης τού νοσοκομείου άν δέ σπάσει η λογική τού νοσοκομείου. Αυτό τό σπάσιμο — που αποτελεί ένα από τά θεμελιακά στοιχεία τού διε­ θνούς δικτύου που έχουμε ιδρύσει — επιζητεί καταρχήν νά βάλει τέρμα στήν ιατρική άποψη τής θεραπείας καί τής "ψ υχική ς υγείας", καθώς καί στις επιταγές τού κέρ­ δους που αποτελούν συστηματικά τμήμα αυτής τής άπο­ ψης (π.χ. η έννοια τής αμοιβής γιά ιατρικές συμβουλές καί υπηρεσίες, τό ημερήσιο κόστος στό νοσοκομείο, ο α ­ ριθμός τών κρεβατιών, κλπ.). Η ύπαρξη χώρων γιά τή θεραπεία τής τρέλας (ψυχίατροι, νοσοκόμοι, παιδαγω ­ γοί, κλπ.), αποτελεί τμήμα τού γενικού συστήματος ε­ λέγχου, ομαλοποίησης καί καταστολής. Η τρέλα γεννάει ερωτήματα που η απάντησή τους πρέπει νά αναζητηθεί σέ ένα εντελώς διαφορετικό επίπεδο από εκείνο όπου οι απαντήσεις εκφέρονται από διαφορετικά σώματα τοποθε­ τημένα σέ ειδικά επίπεδα τό καθένα. Τό γεγονός ότι υ­ πάρχει πόνος κάπου, δέ σημαίνει ότι πρέπει κανείς νά υ­ ποταχθεί αυτόματα στόν ιατρικό μηχανισμό. Εν πάση περιπτώσει, δέν υπάρχει αμφιβολία ότι στό άμεσο μέλλον είναι ανάγκη: 1) Νά σταματήσει η κατασκευή νέων ψυχιατρείων καί ειδικώ ν υπηρεσιών. Σέ χώρες όπου βρίθει αυτού τού είδους ο καταπιεστικός εξοπλισμός καί όπου η αποτελεσματικότητα τών "νοσηλευτικώ ν ιδρυμάτων" μειώνεται ολοένα καί περισσότερο, γιατί θά πρέπει νά επιδιώ κου­ με νά τά γεμίσουμε μέ τή βία; Σέ χώρες όπου αυτού τού είδους ο εξοπλισμός καί οι δομές έχουν "μείνει π ίσ ω ", έχει κυριαρχική σημασία ν' αγωνιστούμε ενάντια στήν κα­ τασκευή τους καί στό αδιέξοδο που συνεπάγονται. 2) Νά θέσουμε αμέσως σέ κίνηση μιά διαδικασία με­ τατροπής τών υπαρχόντων ψυχιατρείων. Αυτό δέ σημαί­ νει καθόλου ένα είδος γραφειοκρατικής εκκαθάρισης ό ­ πως εκείνη που έλαβε χώ ρα στήν Καλιφόρνια. Τό θέμα δέν είναι νά υπονομεύσουμε μιά βαθμίδα εργαζόμενων

169

καί νά πετάξουμε τούς ασθενείς στό δρόμο. Η δ ια δ ικα ­ σία τής μετατροπής θά πρέπει ν’ αναληφθεί από ο λ ό κ λ η ­ ρο τό φάσμα τών ανθρώπων που ζούν τήν τρέλα, που ζούν μέ τήν τρέλα καί που συντηρούνται από τήν τρέλα, σέ συνεργασία μέ τις διάφορες κοινωνικές ομάδες που ενδιαφέρονται γ ι' αυτή τή μετατροπή καί που δέν συνδέο­ νται αναγκαστικά μέ τήν τρέλα.

Παιδική ηλικία

Σέ μιά προχωρημένη νεαρή η λικία τά παιδιά περιθω ριο­ ποιούνται καί αποκλείονται από τό σχολείο γιά νά οδηγη­ θούν στή συνέχεια σέ ψυχιατρικά ή ψυχο παιδαγω γικά ιδρύματα. Συνεπώς, η παιδική ηλικία αποτελεί ένα ουσια­ στικό μέτωπο αγώνα γιά τό δίκτυό μας. Ο "τομέας" (ή ζώνη) καί τά παράλληλα ιδρύματά του αποτελούν τήν εγγύηση καί τό προνομιούχο όργανο αυτού τού αποκλει­ σμού, μιά που οι δομές αυτές παρέχουν στά παιδιά, τούς ενήλικες καί τούς δασκάλους περιορισμένες δυνατότη­ τες γιά ανάληψη ευθυνών, δυνατότητες που προτείνονται σάν ατομικές τεχνικές λύσεις γιά προβλήματα που η φ ύ ­ ση τους είναι π ο λιτική .'Η ψυχαναλυτική ιδεολογία απο­ τελεί σήμερα μιά από τις πιό επεξεργασμένες μορφές γιά τή διατήρηση αυτού τού συστήματος. Η τωρινή λειτουργία τής παιδικής ψυχιατρικής συνίσταται στήν ιατρική θεραπεία τών παιδιώ ν εκείνων που δείχνουν καθυστέρηση στό σχολείο ή δέν προσαρμόζο­ νται στή σχολική δομή. Στό πλαίσιο τού αγώνα μας, τό σχολείο έχει μιά ουσιαστική στρατηγική σημασία. Προτείνουμε τή σύσταση πολλαπλώ ν διεθνών ομάδων εργασίας στό πλαίσιο τού Δικτύου. Οι ομάδες αυτές θά έ­ χουν σά σκοπό: — Νά αναλύσουν επακριβώς τήν κατάσταση τής π αιδι­ κής ψυχιατρικής καί τού σχολείου μέσα στά διάφορα ε­ θνικά, τοπικά καί άλλα πλαίσια. — Νά συνενώσουν τις διάφορες εμπειρίες οι οποίες, μέ­ νοντας απομονωμένες, αφομοιώνονται αμέσως από τό σύ­ στημα. — Νά βρούν τρόπους γιά ανάπτυξη στενών σχέσεων στό 170

επίπεδο τής κοινότητας μέ εργάτες, πολιτικές ομάδες, ο ­ μάδες δράσης, δασκάλους, κλπ., λαβαίνοντας υπόψη τήν έλλειψ η κατανόησης που πιθανόν νά προκύψ ει στις συν­ δικαλιστικές οργανώσεις. — Νά επεξεργαστούν μορφές αγώνα καί νά βρούν τρό­ πους γιά τή δημιουργία μιάς εναλλακτικής πρακτικής. — Νά επιτρέψουν, τέλος, στά παιδιά — που είναι οι πιό άμεσα ενδιαφερόμενοι — νά εκφραστούν ελεύθερα.

Ν όμος καί Ψυχιατρική

Ο νόμος καί η ψυχιατρική αποτελούν δυό συμπληρωματι­ κούς τρόπους παρέμβασης ενάντια στήν παρέκκλιση. Ο έ­ λεγχος τής εγκληματικότητας καί η ψ υχική υγεία γίνο­ νται ισοδύναμα μεγέθη. Ενάντια στή συμμαχία τού ποινι­ κού νόμου καί τής ψυχιατρικής, θέλουμε νά δημιουργή­ σουμε τή συμμαχία τών εργαζόμενων στό χώρο τής ψ υ­ χικής υγείας, τών δικηγόρων, "τής αριστερός" καί τών δικαστών. Τό ζήτημα είναι οι δυνάμεις όλω ν αυτών νά χρησιμοποιηθούν όχι γιά τήν καταπίεση τών παρεκκλινόντων, αλλά γιά νά συμβάλλουν στήν έκρηξη τών κοινω νι­ κών αντιθέσεων που βρίσκονται στή βάση τής π αρ έκκλι­ σης. Γιά τό λόγο αυτό οφείλουμε: 1. Νά παίρνουμε μέρος στήν υπεράσπιση τών φ υ λα ­ κισμένων καί τών εγκλείστων στά ψυχιατρεία, προκειμένου νά εξασφαλίσουμε τό σεβασμό τών δικαιω μάτω ν που εγγυώνται τά συντάγματα γιά όλους τούς πολίτες — τά στοιχειώδη δικαιώ ματα τού ατόμου. 2. Ν' αγωνιστούμε κυρίως γιά τό δικαίω μα αυτών τών ομάδων νά πληροφορούνται γιά ό,τι συμβαίνει στά ιδρύματα όπου βρίσκονται περιορισμένες. Τό δίκτυο πρέ­ πει νά πιέσει τόν τύπο ν' ασχοληθεί μ' αυτά τά θέματα. Πρέπει ο τύπος νά επιτρέψει τήν αμοιβαία ανταλλαγή πληροφ οριώ ν γιά τούς αγώνες που έχει αναλάβει η κάθε χώρα ενάντια στήν ψυχιατρική καταπίεση. 3. Ν’ αρχίσουμε αμέσως νά δημοσιεύουμε σέ ευρεία κλίμακα ντοκουμέντα μέ πληροφορίες γύρω από τήν ψ υ­ χιατρική. Μπορούμε ακόμα νά δημιουργήσουμε ομάδες α­

171

πό ψυχίατρους που νά βρίσκονται στή διάθεση τών κατη­ γ ορ ού μ ενω ν^). 4. Ν ' απαιτήσουμε την κατάργηση τών νόμων περί ύπαρξης ψυχιατρικώ ν νοσοκομείων καί κέντρων στις φ υ ­ λακές, περί εθισμού σέ ναρκωτικές ουσίες, τήν κατάργη­ ση τού νόμου περί "επικινδύνων α λκο ο λικώ ν" ή περί υ­ ποχρεωτικού εγκλεισμού σέ ψυχιατρείο. 5. Νά καταγγείλουμε τή διαρκώς αυξανόμενη π α ­ ρέμβαση τών ψυχιάτρων στις φυλακές καί τή χρήση ηρεμιστικών στούς κρατούμενους γιά τή διατήρηση τής τά­ ξης. 6. Ν ' αμφισβητήσουμε τις μορφές επιτήρησης τών φ υ λα κώ ν στις οποίες συμμετέχουν ψυχίατροι (οι οποίοι, χάρη στήν ολοένα αυξανόμενη εξουσία τους, εξουσιοδο­ τούνται από τά δικαστήρια). Απορρίπτουμε τις νομικές εξουσίες τού ψ υχιατρικού τομέα (φ άκελοι, αναγκαστική θεραπεία, κλπ.). 7. Τό δίκτυο που ιδρύουμε είναι ανοιχτό γιά όλες τις ομάδες δικαστών, δικηγόρων καί ομάδων νομικής συμπα­ ράστασης, καθώς καί γιά όλους τούς κρατούμενους που αγωνίζονται πρός τήν ίδια κατεύθυνση. Τό συντονιστικό όργανο τού δικτύου θά.βρίσκεται σέ στενή επαφή μέ τά διεθνή κινήματα γιά μιά δημοκρατική δικαιοσύνη.

Οι Ψ υχιατριξόμενοι

Οι ψυχιατριζόμενοι καί οι έγκλειστοι δέν είναι καθαρά περιθω ριακοί μιά που είναι εργαζόμενοι (ή εκτός εργα­ σίας, πράγμα που οφείλεται στήν εκμετάλλευση ή τήν καταπίεση τής καπιταλιστικής κοινωνίας). Μονάχα ένας μετασχηματισμός τής κοινωνίας, μιά τα­ ξική αντιπαράθεση, μ έ τ ή σ υ μ μ ε τ ο χ ή α υ τ ο ύ τ ο ύ π λ η θ υ σ μ ο ύ , θά μπορέσει νά συντρίψει τό ψυ­ χιατρικό κατεστημένο μέ τούς πολυάριθμους κλάδους του. Πρέπει νά παλέψουμε ενάντια στήν ψυχαναλυτική ιδεολογία που απαλλοτριώνει τό λόγο αυτού τού πληθυ σμού καί αγωνίζεται νά διατηρήσει τήν εξουσία της μέσα από ένα καινούργιο, λεπτά επεξεργασμένο πλαίσιο κατα­ πίεσης, αστυνομικής επιτήρησης καί ελέγχου σέ όλο τόν

172

τομέα που λειτουργεί σάν πέρασμα από τό ψυχιατρείο στήν κοινότητα. Πρέπει επίσης νά καταργήσουμε τις σχέσεις ανάμεσα σ' εκείνους που επιβάλλουν τή θεραπεία, τούς υπηρέτες τού συστήματος, καί σ ' εκείνους που τή δέχονται, πράγ­ μα που αναπαράγει τήν ταξική κυριαρχία. Απαιτούμε γιά τά κινήματα τών εγκλείστων καί ψυχιατριζόμενων ατόμων τό δικαίω μα γιά πληροφόρηση, οργάνωση καί ελευθερία έκφρασης, τό δικα ίω μα νά συμ­ βουλεύονται καί ν' αποσύρουν υλικό από τούς φακέλους, τό δικαίω μα γιά ιατρική πληροφόρηση καί γιά άρνηση θεραπείας, καθώς καί τήν κατάργηση όλων τών νόμων που αφορούν τήν αναγκαστική κράτηση καί ταξινόμηση(6).

ΓΡΑΜΜΑ

ΠΡΟΣ ΤΟ Δ Ι Ε Θ Ν Ε Σ

Δ Ι Κ Τ Υ Ο (7)

Εξουσία καί Διαφορά Segismundo: Pues te dare, Porque no sepas que se que sabes flazequas mias A sela

(Καλντερόν: Η ζωή είναι όνειρο) (8)

Γιά μένα ο πλούτος τού Διεθνούς Δικτύου θά πρέπει νά έγκειται σέ δυό βασικές αρχές διαφοράς. Κατά πρώτο λόγο, όσον αφορά τό πλαίσιο τού δικτύου, υπάρχει η δια­ φορά ανάμεσα στούς ανίκανους που κρατούν τήν κρατική εξουσία, από τή μιά μεριά (η ανικανότητά τους όντας τό αποτέλεσμα τής αιμορραγίας τής προσωπικής τους πραγ­ ματικότητας που διοχετεύεται μέσα στούς αφηρημένους αλλά μηχανιστικά αποτελεσματικούς θεσμούς που "α υ ­ τοί" ελέγχουν), καί από τήν άλλη, οι ισχυροί αντίπαλοί τους που δέν διαθέτουν καμιά άλλη εξουσία εκτός από τήν επίγνωση τής διαφοράς τους πρός ένα ανώνυμο σύ­ στημα καί εκτός από τήν αυτόνομη εκλογή τους νά παλέ­ ψουν αυτό τό σύστημα μέ όλες τις δυνάμεις τής ατομικής τους ύπαρξης. Κατά δεύτερο λόγο, η διαφορά ανάμεσα σέ κάθε πρό-

173

σαιπο που συμμετέχει στό δίκτυο (τό οποίο δέν έχει "μ έ­ λ η " γιατί δέν είναι "σ ώ μα ", δέν είναι οργάνωση) καί μετα­ ξύ τους. Η ιδεώδης μορφή ανταγωνισμού που υπάρχει, είναι αυτή που βρίσκεται ανάμεσα στό κάθε άτομο καί τόν εαυτό του. Ο ι παράμετροι τού ανταγωνισμού είναι ο φ θ ό ­ νος, η ζήλια, η κτητικότητα καί ο ι οικογενειακές "ο ιδ ιπ ό ­ δειες" μορφές σχέσης που δέν έχουν άλλη διέξοδο από τήν αδύναμη εξουσία ή τήν ηλίθια διαίρεση. 0 ανταγωνι­ σμός είναι ζω τικά σημαντικός, αλλά ο μόνος ανταγωνι­ σμός που έχει νόημα είναι ο ανταγωνισμός μ έ τ ό ν ε α υ τ ό μ α ς — τό νά κάνουμε δηλαδή "αυτό-που-έχουμε-νά-κάνου με" καλύτερα απ' όσο θά μπορούσαμε ποτέ νά φανταστούμε. Αυτό τό είδος αυτο-ανταγωνισμού δέν είναι μόνο σύμφωνο μέ τό νά συνεργάζεσαι μέ τούς ά λ­ λους, αλλά αποτελεί προϋπόθεση τής συνεργασίας. Έ τ σ ι τό δίκτυο, σάν αντι-οργάνωση, είναι ένα πραγ­ ματικό σύνολο από αυτόνομα αυτοδιευθυντικά σχέδια σέ διάφορα μέρη τής Ευρώπης καί τού κόσμου που συ­ ναντιέται ό χ ι μόνο μιά ή δυό φορές τό χρόνο αλλά, μ' ένα περισσότερο προσωπικό καί φαινομενικά τυχαίο καί αποσπασματικό τρόπο, πολύ πιό συχνά. Μ' αυτό τόν τρό­ πο, τά τελευταία δύο χρόνια, έχει δημιουργηθεί μιά μορ­ φή αλληλεγγύης που είναι τόσο περισσότερο εκπ ληκτι­ κή άν θυμηθεί κανείς (εγώ τουλάχιστον θυμάμαι) πόσο α­ πομονωμένοι νιώθαμε στόν αγώνα κατά τής ψυχιατρικής καταπίεσης μόλις λίγα χρόνια πριν. Τώρα αποχτάμε ολοέ­ να καί μεγαλύτερη μαζικότητα άν καί δέν είμαστε ό λοι ε­ λεύθεροι νά συναντιόμαστε στις ετήσιες ή εξαμηνιαίες συ­ γκεντρώσεις που έχουμε προγραμματίσει. Παράλληλα δέ μ' αυτή τήν αλληλεγγύη καταφέραμε μέχρι τώρα νά δια­ τηρήσουμε μιά συνετή δυσπιστία απέναντι στις οργανωτι­ κές δομές που μάς εμπόδισε νά δημιουργήσουμε κάτι που νά μοιάζει μέ "κεντρική επιτροπή". Ο ι χαρισματικοί ηγέ­ τες μέ τή "φ υ σ ική αυθεντία" μάς τριγυρίζουν, αλλά εξα­ κολουθώ νά πιστεύω ότι η γνήσια τάση πρός τήν ελευθε­ ρία (βασισμένη σ ' ένα πλήθος πικρές εμπειρίες) που ήταν τόσο φανερή στις Βρυξέλλες, θά ανατρέψει κάθε εμφανι­ ζόμενο εκφ υλισμό τού κύρους (authority) σέ απολυταρ­ χ ικ ό . Μετά τήν κάπως πομπώδη καί φλύαρη αυτή εισαγω­ 174

γή, θάθελα νά προσθέσω o i l , κατά τ'ις συναντήσεις μου μέ ανθρώπους που εργάζονται στό δίκτυο, δοκίμασα π ο λ ­ λή χαρά, διασκέδασα αρκετά καί είχα μάλιστα τήν τύχη νά πάρω μιά μικρή γεύση τρέλας. Τονίζω τήν προσω πική πλευρά τής εμπειρίας γιατί αυτό είναι τό επίπεδο που έ­ χουμε θέσει λίγο πολύ σάν προϋπόθεση τής πραγματικής επικοινωνίας. Είναι ωστόσο φανερό ότι η χαρά, η διασκέ­ δαση κα ί η τρέλα δέ φτάνουν. Στην προσεχή μας συνά­ ντηση απομένει ακόμα, ύστερα από δυό χρόνια, νά καθο­ ρίσουμε τήν π ολιτική μας στράτευση — χωρίς αυτό νά συ­ νεπάγεται προφανώς προσχώρηση σέ συγκεκριμένο κόμ­ μα. Παρόλο που τό Δ ίκτυο γεννήθηκε στις καπιταλιστι­ κές χώρες τής Δυτικής Ευρώπης (λατινικές κυρίως), η αντίληψή μου γιά τό αρχικό του πνεύμα ήταν η εξής: ξε­ κινώντας από μιά βάση αγώνα ενάντια στήν ψυχιατρική καταπίεση, ο αγώνας θά στρεφόταν ουσιαστικά ενάντια στήν καταπίεση μεσολαβητικών θεσμών τής κοινωνίας σέ "πα γκόσμια " κλίμακα ("διεθνές δίκτυο"). Δ ια φ ο ρετι­ κά, τό δίκτυο, εννοούμενο απλώς σάν "εναλλακτική λ ύ ­ ση στήν ψ υχιατρ ική", θ ’ αντανακλούσε τό ίδιο χάσμα γιά τό οποίο καταδικάζει τήν ψυχιατρική: αυτό που βρί­ σκεται ανάμεσα στήν τρέλα καί τις άλλες όψεις τής ζωής. Α υτοί οι μεσολαβητικοί "θεσμοί" ("θεσμοί" που στήν κυ ­ ριολεξία σημαίνουν νά είσαι "τοποθετημένος στή σωστή θέση" — σωστή γιά τούς "ά λλο υς" — πρός τό συμφέρον τής άρχουσας τάξης(9) κάθε κράτους όσον αφορά τήν "ομαλοποίηση"), ξεκινούν από τήν οικογένεια (που περι­ λαμβάνει τή γενεαλογία, τις τελετουργίες τού φλέρτ, τό γάμο, τή φύση τής αναπαραγωγής, τήν προγεννητική κ λ ι­ νική παρακολούθηση καί τόν τρόπο τού τοκετού, τήν προσχολική ανατροφή, τά πρώτα βήματα τής κοινω νικο­ ποίησης στις οικογενειακές εκδηλώσεις που έχουν σχέση μέ τό θάνατο καί τό τυπικό τής κληρονομικής διαδοχής), περνούν από τό σχολείο, τήν επαγγελματική μαθητεία, τό εργοστάσιο, τό πανεπιστήμιο, τό δικαστήριο, τή φ υλακή, τό νοσοκομείο, τούς διαφημιστικούς (πάντα οικογενειοκρατικούς) οργανισμούς καί τά μέσα μαζικής ενημέρω­ σης, που ελέγχονται ολοκληρω τικά καί λίγο πολύ λογοκρίνονται επιδέξια πρός τό συμφέρον τού καπιταλισμού, 175

τή θεσμοποιημένη συνταξιοδότηση, ώσπου φτάνουμε στό μεθοδικά τακτοποιημένο, στρατικοποιημένο νεκροταφείο (τρόπος ταρίχευσης, μέγεθος φερέτρου, ποιότητα υλικού τού φερέτρου, κλπ.(10)). Ό τ α ν στοχαστούμε αυτούς τούς θεσμούς κα ί εξετά­ σουμε προσεχτικά μέσα σέ τί βρωμιές ζούμε, τί βρωμιές καταπίνουμε, βρωμίζοντας ταυτόχρονα ο ένας τόν άλλο, καταλήγουμε στό συμπέρασμα ότι, τουλάχιστον μέσα στήν αστική κοινωνία, τό μόνο είδος αγάπης που μπορεί νά υπάρξει μεταξύ μας είναι αυτό που έχει σάν προϋπόθε­ ση τό μίσος μας γιά τό (σκατο) σύστημα μέσα στό οποίο ζούμε. Δέν μπαίνει θέμα νά χτίσουμε μιά κοινωνία βασι­ σμένη στήν αγάπη κι ακόμα λιγότερο στήν "α δ ελφ ική αγάπη" ή "τήν αγάπη τού πλησίον". Γ ιά ν' αρχίσουμε ν ' αγαπάμε λ ιγ ά κι θ ά π ρ έ π ε ι νά μ ά θ ο υ μ ε π ώ ς νά μ ι σ ο ύ μ ε κ αλ ύτ ε ρ α (11). Αρχίζουμε — σάν πρώτο βήμα — μέ τό νά κοιτάζουμε απλώς τούς γείτονές μας καί κατόπιν κοιτάζουμε τούς εαυτούς μας μέσα σ ' εκείνο τόν καθρέφτη που υποτίθε­ ται o t l κουβαλάμε μέσα μας παντού από τόν πρώτο χρ ό ­ νο τής ζωής μας. Στή συνέχεια όμως θά πρέπει νά κοιτάξουμε όλους τούς θεσμούς μέσα από τό συνολικό πλαίσιο στό οποίο ζούμε, κι αυτό τό πλαίσιο είναι ένα διεθνές πλαίσιο που περιλαμβάνει τά συγκεκριμένα κράτη μέσα στά οποία εί­ μαστε γεω γραφ ικά τοποθετημένοι. Θυμάμαι που έγραφα κάποτε γιά τόν μυστικό τρίτο κόσμο που είναι κρυμμέ­ νος μέσα στήν καρδιά τού πρώτου κόσμου — όλους τούς περιθωριακούς τού Μαρκούζε, τούς μαύρους τών ΗΠΑ, τούς απόκληρους, τις σεξουαλικές μειονότητες, κλπ. — , αλλά επίσης καί τή μεγαλύτερη απ' όλες τις "μειονότη­ τες", τις γυναίκες, ο αγώνας τών οποίων αμφισβητεί τε­ λικά όλους τούς καταπιεστικούς θεσμούς, γιατί η διπλή καταπίεση προϋποθέτει διπλή συνειδητοποίηση — όλα αυτά σίγουρα, αλλά μαζί καί τό πιό περιθωριοποιημένο απ’ όλα: τήν περιθωριακότητα τών διάφορων μορφών τής τρέλας μας, καθώς καί τής τρέλας που πέφτει στά "δίχτυα" τής ψυχιατρικής. Δέν μπορούμε νά ξεχωρίσουμε τόν "εσ ω τερικό" τρί­

176

το κόσμο τής καταπίεσής μας από τόν καταπιεζόμενο "ε ­ ξωτερικό" τρίτο κόσμο τής Α φ ρικής, τής Ασίας καί τής Λατινικής Αμερικής. Πώς όμως συνδέονται αυτοί οι δυό κόσμοι; Υπάρχει μάλλον μιά λέξη που τούς συνδέει κ ι αυ­ τή η λέξη είναι η "αυτονομία". Η Κούβα, η νοτιοανατολι­ κή Ασία καί τώρα η Α γκόλα — καθώς καί άλλες χώρες — πάλεψαν γιά τήν αυτονομία τους δημιουργώντας αυτόνο­ μα επαναστατικά κινήματα, αλλά χρειάστηκαν τήν υπο­ στήριξη τής Σοβιετικής Έ νω σης, η οποία δέν παραβίασε στήν πραγματικότητα — ή δέν ήταν σέ θέση νά παραβιά­ σει — τήν αυτονομία τους. Χρειάστηκαν τή Σοβιετική Έ ­ νωση όπως ό λοι οι λαοί στήν υπόθεση τής επανάστασης ενάντια στόν καπιταλισμό τών χω ρώ ν τ ο υ ς , τό φ α σ ι­ σμό καί τόν ιμπεριαλισμό, χρειάζονται τις σοσιαλιστικές χώρες γιά τή συγκράτηση τών βίαιων ταλαντεύσεων τής θανατερής αγωνίας τού καπιταλισμού, ο οποίος απειλεί, όπως ο βιβλικός Σαμψών, νά γκρεμίσει τούς τοίχους τού ναού τού κόσμου γιά νά καταστρέψει τούς αντιπάλους του μαζί μέ τόν εαυτό του(12). Χρειάζονται όμως κ α ιν ά παραμείνουν ελεύθεροι απ' αυτές. Ύ στερα έχουμε τήν αντίφαση (μή-ανταγωνιστική, αλ­ λά σέ σημείο που νά εξαφανίζει τή μετάβαση από τόν α­ νταγωνισμό στόν μή-ανταγωνισμό) τής συνεχιζόμενης ύ­ παρξης τής καταπίεσης καί — γιά μάς ιδιαίτερα — τής ψ υ ­ χιατρικής καταπίεσης στή Σοβιετική Έ νω ση. Η Σοβιετική Έ νω ση είναι αρκετά ισχυρή ώστε νά μή τήν χρειάζεται (από μιά άποψη) καί οι λαϊκές οργανώσεις (όπως τό Δ ί­ κτυο;) στόν υπόλοιπο κόσμο σίγουρα δέν τή χρειάζονται. Πρόκειται γιά ένα υπόλειμμα καταπίεσης που αντικα­ τοπτρίζει τό ρήγμα ανάμεσα στή σχεδόν ολοκληρωμένη πολιτική επανάσταση καί τήν Κοινωνική Επανάσταση. Η εξαφάνισή του θά επιτευχθεί μέ τήν κατάρρευση όλων τών συστημάτων επιτήρησης καί ελέγχου που αποτελούν τόν ιστορικό πυρήνα κάθε επαναστατικού αγώνα. Ο Λεονίντ Πλιούτς μάς διηγήθηκε τήν ιστορία τής ψυχιατρικής του τιμωρίας σάν διαφωνούντος (είχε προ­ τείνει ένα είδος φιλελεύθερης κομμουνιστικής μεταρρύθ­ μισης τύπου Ντούμπτσεκ). Τού έκαναν "θεραπεία" μέ αλοπεριντόλ(13), σόκ ινσουλίνης καί τόν ταπείνωσαν υποβάλλοντάς τον σέ ψυχιατρική ανάκριση. Οι μορφές αυτές

177

θεραπείας εφαρμόζονται παγκόσμια σέ εκατοντάδες καί χιλιάδες θύματα σέ όλες τις καπιταλιστικές χώρες. Κάθε παραλήρημα αποτελεί πολιτική διαφωνία καί ανατροπή(14). Α ρκεί νά πει κανείς μιά αληθινή λέξη γιά τήν κο ι­ νωνία χωρίς λογοτεχνική, επιστημονική ή φ ιλο σ οφ ική διακριτικότητα (ή μεταμφίεση) καί τό μαθαίνει αμέσως. Σέ όλες τις χώρες τής ιμπεριαλιστικής καταπίεσης, αυτές οι μέθοδοι καταστολής εφαρμόζονται εύκολα καί ό χ ι μό­ νο στά εύκολα θύματά τους. Η λατινική Αμερική αποτε­ λ ε ί ένα πρόθυμα διαθέσιμο πεδίο γιά ψυχο-πειραματισμούς τής Βόρειας Αμερικής — ό χ ι μόνο η Ουρουγουάη καί η Χιλή όπου υπάρχει ένας ψυχαναλυτικός δικολαβισμός(15) (sophistication ), καθώς καί μιά μέθοδος τροπο­ ποίησης τής συμπεριφοράς τύπου Σκίννερ. Η "Μ εγάλη Βρετανία" (η αντι-κελτική Α γγλία) έχει χρησιμοποιήσει ψ υ χο τεχνικές αισθητηριακής αποστέρησης ενάντια στούς Ιρλανδούς αγωνιστές(ΙΘ), παραβιάζοντας τό άρ­ θρο 3 που αναφέρεται στήν Προστασία τών Δ ικα ιω μ ά ­ των τού Ανθρώπου καί τών θεμελιω δώ ν ελευθεριών που κατοχυρώνει: "κανένας δέν πρέπει νά υποβάλλεται σέ βασανιστήρια ή σέ απάνθρωπη καί εξευτελιστική μεταχ ε ίρ ισ η "(17). Προσθέστε τήν ίδια αυτή "προ-ανακριτική μεταχείριση" στό σοσιαλδημοκρατικό κράτος τής Δ υτι­ κής Γερμανίας καί τότε θ ' αρχίσετε νά καταλαβαίνετε τούς στόχους αυτού τού άχαρου παιχνιδιού. Ό λες οι προφάσεις τών μεγάλων, προηγμένων, φιλελεύθερων δημοκρατιών πέφτουν μέσα από τήν ελκυστική κωλοτρυπίδα τού καπιταλιστικού συστήματος' σκουπίστε τις μέ τις σελίδες τών δημοσιογραφικώ ν του εντύπων καί τρα­ βήξτε τό καζανάκι. Μ' ένα λόγο, μπορεί κανείς ν ' ασχοληθεί μέ τήν ψ υ­ χιατρική καταπίεση. Η αντι-ψυχιατρική(18) ήταν καί εί­ ναι ο αγώνας, μέσα απ' τούς κρατικούς θεσμούς τών νο­ σοκομείων καί τών τομέων, γιά τήν καταστροφή αυτού τού συστήματος εκ τών έσω. Τώρα υπάρχουν, πέρα απ’ τήν αντι-ψυχιατρική, τά μή-ψυχιατρικά κινήματα που δέν θά "περιλαμβάνουν" απλώς τήν τρέλα μέσα στήν κοινό­ τητα, αλλά θά τήν ενσωματώνουν σ ' αυτή καί θά τήν χρη­ σιμοποιούν σάν επαναστατική δύναμη, προσπαθώντας νά τήν μετασχηματίσουν σέ ατομική δημιουργικότητα (και­

178

νούρια πλέον καί μή επιδεχόμενη αναπήρωση). Η διαλεκτική που περιέχεται σ ' αυτό τό κίνημα αντιτίθεται στά ιδεαλιστικά κατασκευάσματα εναλλακτικών "κοινοτήτω ν" (άλλες μορφές οικογένειας), γιά δήθεν "κα λά ταξίδια" διαμέσου τής τρέλας, καί στήν ηθική, θρη­ σκευτική μεταστροφή τών "κ α κ ώ ν " ψυχιάτρων σέ "κ α ­ λούς". Αντιτίθεται ακόμα σέ όλες τις μορφές "εναλλακτι­ κής θεραπείας" (οικογένεια, συνάντηση, σεξολογία, ανα­ γέννηση τής γενετικής θεραπείας, κλπ.). Είναι μιά διαλε­ κτική που συνδέεται άρρηκτα μέ τόν ταξικό καί εθνικό αγώνα ενάντια στόν καπιταλισμό, ενάντια στούς γραφειο­ κρατικούς εκφυλισμούς τού σοσιαλισμού καί ενάντια στόν ιμπεριαλισμό σ' ολόκληρο τόν κόσμο. Ό λ α αυτά προϋποθέτουν μιά διπλή δραστηριότητα. Π ολλοί από μάς εργάζονται μέσα κι ενάντια στούς ψ υχια­ τρικούς θεσμούς’ π ο λλο ί από μάς έχουν ασχοληθεί μέ τήν ψ υχολογία μέ σκοπό νά καταπολεμήσουν τις κατα­ στροφικές επιπτώσεις τής ομαλοποιητικής διδασκαλίας (που καταστρέφει τούς δασκάλους ακόμα καί πριν από τή διδαχή τους) ή αγωνίζονται ενάντια στήν εισβολή τής οιδιπόδειας, οικογενειακής ψυχανάλυσης σέ πολλά είδη ιδρυμάτων. Ά λ λ ο ι πάλι γράφουμε βιβλία ή διδάσκουμε όλα αυτά τά πράγματα. Δέν υπάρχει ωστόσο τρόπος ν ’ αποφύγουμε — στή Γαλλία ή τή Δ υτική Γερμανία, στήν Ισπανία ή τή Μοζαμβίκη — τήν ανάγκη νά δράσουμε ενά­ ντια στά ισχυρά, άν καί ανίκανα, υπολείμματα τού καπι­ ταλισμού καί τού ιμπεριαλισμού. Ά ν η εξουσία είναι καθαρή ετερότητα, η δύναμη που φέρνουμε μέσα μας είναι η ενοποιημένη συνολική έκφ ρα­ ση τού οργανισμού που έχει πλήρη ελευθερία καί πλήρη επίγνωση. Η ανάκτηση τής δύναμής μας αποτελεί τήν προϋπόθεση γιά τήν καταστροφή τής ανίκανης εξουσίας τού αστικού κράτους — μιά Εξουσία-Ευνούχος — καί τού ελέγχου που μάς επιβάλλει μόνο καί μόνο γιατί δέν επαναστατούμε εναντίον του. Τ ελικά , αναγνωρίζοντας τήν ενότητα τών αναγκών, διεκδικούμε καί επιβεβαιώνουμε τή διαφορά μας. Σέ μιά πλήρως αναπτυγμένη καπιταλιστική κοινωνία, οι βασικές ανάγκες τής τροφής καί τής στέγης δέν είναι περισσότε­ ρο ζωτικές — όπως ο αέρας που αναπνέουμε — από τις

179

ριζικές ανάγκες! 19) γιά συνολική σωματική υγεία (όχι απλώς ένα ιατρικό επαγγελματικό πρόβλημα), γιά οργασμική σεξουαλικότητα (σάν κάτι που διακρίνεται από τήν ωφέλιμη αναπαραγωγική συνουσία), γιά τρέλα (σάν επα­ νασύνδεση ενός στοιχείου τής ανθρώπινης ύπαρξης που τό έχει εξοστρακίσει η ψ υχιατρική), μιά τρέλα που μετα­ μορφώνεται σέ καινούριες, μή στυλιζαρισμένες μορφές δημιουργικότητας, σέ τέχνη τής καθημερινής ζω ής' γιά μιά ελευθερία που δέν έχει ανάγκη από περισσότερη ε­ λευθερία (στό θέμα λογουχάρη τής τροφής καί τής στέ­ γης), γιά ελευθερία τού ατόμου νά εκφράζεται, μιά ελευ­ θερία που σέβεται τό δικα ίω μα τού άλλου νά λέει "ό χ ι", "αρκετά", "υπάρχουν άλλα πράγματα που θέλω νά κάνω τώρα". Η τελευταία αυτή ελευθερία είναι μιά αυτο-πειθαρχημένη ελευθερία που κάνει τήν εξής διάκριση (αρχι­ κά εκείνη τού Μάρξ) αλλά κ α ί τήν εξής ενοποίηση: κα­ ταφάσκουμε τήν πολιτική επανάσταση, αλλά προκειμένου ν' αποφύγουμε τό ρεφορμισμό τών "σταδίω ν" καί τή διαιώνιση όλων τών θεσμικών μορφών καταπίεσής μας, απαιτούμε τήν ικανοποίηση όλω ν τών "ά λλω ν ανα­ γ κώ ν" μας, τών ριζικώ ν αναγκών, τ ώ ρ α . Η κοινωνική επανάσταση, η "τ ε λ ικ ή " καί ο λο κλη ρ ω ­ μένη επανάσταση (στήν πορεία της πρός ένα μόνιμο αντικαθεστώς), η κομμουνιστική επανάσταση, δέν θ ' ακολου­ θήσει μέ αυτόματο τρόπο τήν πολιτική επανάσταση (εκεί­ νη που τό σταλινικό δόγμα θεμελίωσε πάνω στή μηχανι­ στική σχέση αιτίας/αποτελέσματος ανάμεσα στήν υποδο­ μή καί τό εποικοδόμημα). Ξεπερνώντας κάποια στοιχεία απαισιοδοξίας μέσα μου, που μέ κάνουν νά φ οβάμαι μήπως τό δίκτυο παραμείνει ένα ακόμα από τά αυτοσυγχαιρόμενα εκείνα απε­ λευθερωτικά κινήματα τής "άκρας αριστεράς" καί τίποτα περισσότερο, φέρνω στή μνήμη μου πολλές απ' τις ση­ μαντικές στιγμές όπου βρεθήκαμε σύμφ ω νοι σέ διάφορα θέματα (χωρίς νά παραλείπω φυσικά κι εκείνες όπου δ ια ­ φωνήσαμε κατά τήν ανταλλαγή τών εμπειριών μας),προκειμένου νά βρώ ό χ ι τήν εύκολη ελπίδα (τήν ελπίδα που εκφράζει η από καθέδρας στάση), αλλά τήν ά λ λ η ελπί­ δα που βρίσκει τήν έκφρασή της στήν λίγο-πολύ ασυντόνιστη πλήν επίμονη ενότητα τής δράσης μας. Ο μόνος 180

τρόπος γιά νά ξεπεράσουμε ιό ν συναισθηματισμό καί τις ουτοπίες μας είναι νά βυθιστούμε όσο γίνεται περισσότε­ ρο σ' αυτά. Τό δίκτυο, αντι-οικογενειακό από τήν ίδια του τή φ ύ ­ ση, δέν παρέχει στά μέλη του μιά παρηγορητική θεσμική μήτρα(20), κάποια μητρική αγκαλιά, αλλά κάτι άλλο που ο Φελίξ Γκουατταρί θά τό αποκαλούσε πιθανόν "ρ ιζω μ α ­ τικό". Ό λ ο ι εμείς που ζήσαμε γιά πολύ καιρό απομονω­ μένοι, καταφέραμε τελικά ν' ανακαλύψουμε συστήματα που βγάζουν μπουμπούκια κάτω απ’ τό έδαφος, μπου­ μπούκια που σπρώχνουν τό χώ μα γιά νά βγούν στήν επι­ φάνεια καί που εκφράζουν μιά νέα μορφή αλληλεγγύης. Τ ό τ ε είμαστε ο καθένας μας ένα άτομο που αγω νι­ ζόταν νά παραμείνει τουλάχιστον άτομο. Τ ώ ρ α είμαστε χιλιάδες καί όσο περνάει ο καιρός πληθαίνουμε. Καθώς δέ χρειαζόμαστε θρησκείες ή έστω καί τόν μή θρησκευτικό προσηλυτισμό (τις εναλλακτικές θεραπείες γιά τήν ατομική σωτηρία), καί δεδομένου ότι αναγνωρί­ ζουμε τήν ιστορική φύση τής καταπίεσης καί τής κατα­ στολής μας, μαθαίνουμε ν ’ αναγνωρίζουμε ποιοι είναι οι φ ίλ ο ι μας καί, μέ τό απλό αυτό γεγονός, αρχίζουμε νά θέ­ τουμε τούς εχθρούς μας σέ άτακτη, τελική φυγή. Μέ συγχωρείτε γιά τήν απολογία μου, Ο αγώνας συνεχίζεται, Ντέιβιντ.

Μιά σκέψη που μού ήρθε μετά απ’ αυτό τό γράμμα: Τή στιγμή που σάς γράφ ω , βρίσκομαι μπλεγμένος σ' ένα άλλο Συνέδριο (γιά τήν "Τ ρ έλα ", που θά γίνει στό Μ ι­ λάνο τήν 1η Δεκεμβρίου 1976). Θά ακουστούν καί π ά λι ένα σωρό λόγια καί θά μαζευ­ τούν ένα πλήθος άνθρωποι. Μάς βλέπω συναγμένους σέ μιά αίθουσα σάν ένα κοπάδι πρόβατα που φοράνε φράκο, καί φαντάζομαι τις εκφράσεις τών προσώπων μας καθώς θ ' ακούνε τούς ομιλητές: ά λλο ι μ ’ ευγενική προσήλωση, ά λλο ι μέ ανυπομονησία καί θυμό, ά λ λ ο ι μέ αμηχανία καί

181

σύγχυση καί ά λλο ι μέ έκσταση. Οι ψυχαναλυτές ξέρουν ν ' αρχίζουν τήν ο μιλία τους μέ μιά ψράση που νά έχει νόημα καί νά δικαιώ νει φ αινο­ μενικά τή θέση τους, αλλά ξέρουν επίσης καί νά τά κά­ νουν θάλασσα στό τέλος αραδιάζοντας ένα σωρό ανοη­ σίες. Ό λ ο ι μας φ υσικά είμαστε ενάντια στόν διανοητικό αυνανισμό, όπως είμαστε κι ενάντια στόν ηλίθιο αυνανι­ σμό. Στό κάτω-κάτω έχουμε τήν υποχρέωση νά σκεφ τό­ μαστε, πράγμα που μάς δίνει τουλάχιστον κάποια ικανο­ ποίηση. Α λλά αυτό που συμβαίνει στήν πραγματικότητα είναι ένα είδος διανοητικής δυσκοιλιότητας καί φαίνεται πως θά πρέπει νά περιμένουμε μέχρι που τά σκατά ν' ανέ­ βουν στήν άκρη τής γλώσσας μας. Δέν υπάρχει αλαζονεία σ' αυτό. Ό λ ο ι βρισκόμαστε στόν ίδιο βάλτο. Δέν ξέρω τί κάνετε εσείς, αλλά εγώ δέν ακούω πλέον αυτά που λένε οι άνθρωποι. Αξίζει ωστόσο νά παρακολουθεί κανείς καί νά επισημαίνει πως ό,τι οι άν­ θρω ποι εννοούν πραγματικά, σπάνια βγαίνει απ’ τό στόμα τους. Η κατάργηση τής ηγεμονίας τής γλώσσας καί τού αυτιού, μπορεί ν’ αποτελεί επαναστατική ενέργεια — ό ­ πως καί τό γράψιμο ατελών προτάσεων γιά τήν απο κω δ ι­ κοποίηση τής εμπειρίας. Τό μόνο θετικό στοιχείο που μπορώ νά δώ στό γράψ ι­ μο τώρα, είναι η δυνατότητα που μού παρέχει νά μολύνω τόν κόσμο μέ τά κύτταρα τής ίδιας του τής τρέλας. Μιά που η τρέλα αποτελεί δική του τρέλα, δέν θά πρέπει νά λειτουργήσει τό φαινόμενο τής απόρριψης. Α λλά ποιός ξέρει;

182

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Προειδοποίηση 1. Δυστυχώ ς ο συγγραφέας δέν έχει ακόμα ξεπεράσει τόν "Τ ριτο κοσμ ισ μό" του, κατάλοιπο τού μαοϊκού του παρελθόντος, που συνεχίζει νά τόν κά­ νει νά βλέπει μιά αναπτυγμένη κα π ιταλιστική χώ ρα (έστω κ ι άν έχει κρατικοκα πιταλιστική μορφή) σά δυνητικά επαναστατική κ ι η οποία είναι δυνατόν ν ' απελευθερώσει αποικιοκρατούμενες χώρες, ενώ ασκεί η ίδια αποικιοκρατικό ρόλο πάνω στόν ίδ ιο της τό λ α ό . Κ ι όλα αυτά ενώ καταλαβαίνει τέ­ λεια τί σημαίνει σοσιαλισμός κι ανθρώπινη απελευθέρωση, όπως θά δούμε παρακάτω . Αυτή τήν αντίφαση θά τή συναντήσουμε πάντως αρκετές φορές στις σελίδες αυτού τού βιβλίου. (Σ.τ.Ε.) 2. Χ ρη σ ιμ οπ ο ιώ τή λέξη "επανά κτησ η" (recuperation) μέ δυό έννοιες σ ’ αυτό τό β ιβ λίο : α) στήν ατομική εμπειρία σάν ανάκτηση στό παρόν, άν καί ό­ χ ι αναγκαστικά μέ τή μορφή μιάς σαφούς συγκεκριμένης γνώσης, "χαμέ­ νω ν" στοιχείω ν μιάς πρώ ιμης ατομικής κα ί προατομικής εμπειρίας ή ενός αρ­ χικο ύ σχεδίου εκλογής ενός συγκεκριμένου αυτόνομου τρόπου ύπαρξης (μέ τόν ίδιο περίπου τρόπο που ο Σάρτρ χρησιμοποιεί τόν όρο στή μελέτη του γιά τόν Μ πω ντλαίρ). β) Σάν κοινω νική ενέργεια: είτε σάν οικειοποϊηση, μέ τήν έννοια τής ομαλοποίησης, τής ουδετεροποίησης, τής καταστροφικής α­ φ ομοίω σης από τό κρατικό σύστημα σποιουδήποτε στοιχείου είναι επικίνδυ­ νο γ ι' αυτό, είτε σάν επανάκτηση από μέρους τών ανθρώπων όλω ν τών στοι­ χείω ν που τό σύστημα τούς έχει κλέψ ει.

I. Η γλώσσα τής τρέλας 1. Η τρέλα, βέβαια, είναι πάντοτε άμεσα πολιτική, αλλά αυτό δέν είναι α­ κόμα φανερό σέ όλους. Η "π ο λιτικο π ο ίη σ η " τής τρέλας πρέπει ν' αποδείξει τήν π ο λ ιτ ικ ή της φύση κα ί ταυτόχρονα νά εξάγει τά π ο λιτικά της συμπερά­ σματα. 2. 'Α ν αφ αιρέσει κανείς τήν ανταλλαγή μερικώ ν εξαιρετικά λειτουργικώ ν μηνυμάτων, πόσο αλήθεια, μιλάμε ο ένας στόν ά λλο ; Μ ιλάμε συνέχεια στόν εαυτό μας κα ί μερικές φορές θεωρούμε κομμάτια τού μονολόγου μας σάν "δ ιά λ ο γ ο " μέ τόν ά λ λ ο που είναι παρώ ν, ξεκινώντας α π ' ορισμένα σήματα που λαβαίνουμε κα ί που βρίσκονται πέρα από τό στενά σήματα τού προφ ο­ ρικού λόγου. 3. Π .χ.: π αίρνει κανείς τήν εξουσία γιατί η άρχουσα τάξη που ομαλοποιεί δέν παραχω ρεί ποτέ εξουσία παρά μέ τρόπους που κουφ αίνουν κα ί τυφ λώ ­ νουν τούς περισσότερους ανθρώπους. Γιά παράδειγμα, μέ τήν εκλογική κάλ­ πη, τή λυδία λ ίθο τής "δ ημ ο κρα τία ς", η οποία περιέχει απλώς (απόλυτα λογοκριμένο) ό,τι ο τύπος, τό ρα διόφ ω νο, η τηλεόραση, οι διάφορες εκκλη ­ σίες, τά σχολεία, οι οικογένειες, ο ι επιχειρήσεις αυτού τού συστήματος, θέ­ λουν νά βάλουν σ ' αυτή — ό χ ι πρός τό συμφέρον τών ψ ηφ ο φ ό ρω ν αλλά

183

πρός τό συμφέρον τού συστήματος που αυτοί, τά αφεντικά, φαντάζονται πως τό έχουν αγοράσει "τοίς μετρητοίς". 4. Δές τόν π ολύ σημαντικό ορισμό γιά μιά αντι-ψυχανάλυση από τόν Ζύλ ΙΜτελέζ: "R e la tio n introductive au Cong res de Psychanalyse de M ila n " — Μάης 1973, στό "Psicanalisi & P o litica ", Φ ελτρινέλλι, Μ ιλάνο 1973, 5. Αυτή είναι μιά από τις πολλές ετυμολογικές προφητικές εκδοχές τής λέξης. 6,7,8. Ο Λ ακά ν στήν προσπάθεια του νά κάνει τήν ψ υχανάλυση λόγια , θά συ­ σχετίσει τή μετωνυμία (σάν τήν υποκατάσταση τής αιτίας από τό αποτέλε­ σμα) μέ τή φ ρ ο ϋδ ική "μετάθεση" κα ί τή μεταφορά μέ τή φ ρ ο ϋδ ική "απ ώ θ η ­ ση". Η συνεκδοχή, επικαλύπτοντας κάπως τή μετωνυμία, θ ' αντικαταστήσει τό όλο μέ τό μέρος: "τό χω ρ ιό αναστατώθηκε α π ' αυτή τήν ενέργεια χουλιγγανισμού (= μερ ικοί άνθρω ποι ενοχλήθηκαν από κάποια πράξη ορισμένων ά λλω ν ενάντια στις νόρμες τους). Κανένας ψυχαναλυτής στήν ιστορία τού ψ υχαναλυτικού κινήματος δέν έχει δείξει πιό βαθιά κα ί πρακτική αντίληψη τής ευρωπαϊκής φ ιλο σ ο φ ικής παράδοσης από τόν Λακάν, κα ί τό έργο του είναι γεμάτο από ευρηματικές ιδέες. Ο ι ιδέες αυτές ω στόσο αποτελούν κρ ι­ τική μ άλλον παρά υπεράσπιση τής ψ υχαναλυτικής θεωρίας. (Δές τά βιβλία του " E c rits " κα ί "Sem inaires", εκδ. Seuil.) 9. Μ ερικοί ψυχαναλυτές θεωρούν τόν τρελό λόγο σάν ρήξη μέ τή "μητρική-γλώ σσα", που διαμορφ ώ νεται κατάλληλα από τήν οικογενειακή εμπειρία. Οι τρελοί, στήν πραγματικότητα, "κοροϊδεύουν" τή μητρική γλώ σσα γιά νά βρούν — κα ί νά νιώ σουν μέσα απ' αυτή τήν ανακάλυψη — τή δ ική τους γ λώ σ ­ σα, πράγμα που αποτελεί μιά υπέρβαση τής οικογενειοκρατίας κα ί στροφή πρός τήν αυτονομία. 10. Ο εργάτης π.χ. που σιωπηρά αποδέχεται τήν εκτίμηση τού αφ εντικού του (ή τού κράτους) σάν όντος που δέν έχει αλλά που ε ί ν α ι η τάδε παρα­ γ ω γ ική αξία κα ί η πηγή τής τάδε υπεραξίας. Ή ο καπιταλιστής στόν οποίο ο ι φ ίλ ο ι του λένε ότι "α ξ ίζ ε ι" 250.000 λίρες (σέ περιουσία κα ί ασφάλεια ζωής που θ ' άφηνε πίσ ω του σέ περίπτω ση που πέθαινε εκείνη τή στιγμή). Δέν αποκλείεται νά δεχόταν ευχαρίστως ό τι η ζω ή του είναι ίσης αξίας μέ τήν τιμή τού θανάτου του. 11. Βέβαια ορισμένοι άνθρω ποι που έχουν ήδη ταξινομηθεί σάν διανοητικά ασθενείς διαπράττουν βίαιες πράξεις’ π.χ. ένας σύζυγος που θεω ρείται ότι πάσχει από "παρανοϊκή ζηλοτυπία " σκοτώ νει τή γυναίκα του όντας σέ δ ο κι­ μαστική άδεια από τό ψυχιατρείο ή μετά τήν απόλυσή του (ο φ ιλελεύθερος ψ υχίατρος πιθανόν νά βρει τόν μπελά του σ ' αυτή τήν περίπτω ση). Αυτό ε­ ντάσσεται στό ίδιο πλα ίσ ιο μέ τά περισσότερα οικογενειακά εγκλήματα — συ­ μπεριλαμβανομένων κ α ί φ όνω ν ανθρώ πων που "αντιπροσω πεύουν" ο ικογε­ νειακά πρόσω πα — όπου ο δολοφόνος δέν έχει χαρακτηριστεί "δια νοητικά α­ σθενής". Οι οικογενειακοί αυτοί φ ό νο ι αποτελούν τήν π λειο ψ η φ ία τών φ ό ­ νων, εκτός από εκείνους που γίνονται γιά "καθαρό κέρδος" (γιά χρήματα), αναπαράγοντας έτσι τήν απληστία τού κα πιταλιστικού συστήματος, καί ε­ κτός από τις πολιτικές δολοφονίες. Οι φ ό νο ι αυτοί δέν έχουν καμιά σχέση μέ τήν τρέλα. Μ πορεί ακόμα νά υπάρξουν άνθρω ποι που έχουν τραύματα στό κ ε φ ά λι ή έλλειψ η λειτουργικής φαιάς ουσίας ("διανοητικά καθυστερημέ­ νο ι"), ο ι ο π ο ίο ι νά χάσουν κάποια στιγμή τήν εύθραυστη ισορροπία τους καί νά πετάξουν ένα μα χαίρ ι σέ κάποιον, αλλά κι αυτό δέν είναι τρέλα. Ά ς ανα­

184

φ ερθεί μέ τήν ευκαιρία, ότι τά περισσότερα άτομα π ο υ μπαίνουν στην κα τη­ γορία τών "εξαιρετικά καθυστερημένων", έχουν μ ά λ λ ο ν π ο λ ιτ ικ ά προβλήμα­ τα διάκρισης στά σχολεία παρά ελαττωματική λειτο υ ρ γ ία ε γ κεφ α λική ς ου­ σίας. Α λλά αυτό είνα ι θέμα μιάς άλλης μελέτης. 12. Η υπέρβαση είναι ένας όρος που, ε λλείψ ει ά λ λ ο υ , χρησ ιμ ο π ο ίη σα ατό β ιβ λίο μου Reason and Violence (μαζί μέ τόν Ρόλλαντ Λ α ίν γ κ , εκδ. Τάβιστοκ, 1964 — ελ. μετάφραση εκδ. "Π ρ ά ξη ", 1983) σάν μεταγραφ ή τού depassement τού Σάρτρ που αντιστοιχεί στό aufhebung τού Χέγγελ. Μιά υπάρχουσα ολότητα (π.χ. μιά λϊγο-πολύ ενοποιημένη ανθρώ πινη κατάστα­ ση πραγμάτων) τίθεται σέ α μ φ ιβ ο λία από μιά ά λ λ η ολότητα. Η πρώτη ο­ λότητα χάνει τήν απόλυτη αξία της καί, διατηρώ ντας μιά σχετική αξία, απορροφ άται από τή δεύτερη (άν είναι αρκετά π λα τιά ). Δ ή μ ιο υ ργείται έτσι μιά σύνθεση που θά απορροφ ηθεί από μιά ά λλη κα ί π ά ει λέγοντας. 13. Τό πο ιη τικό μέ τήν πιό π λατιά έννοια τής π ο ί η σ η ς (ελληνικά στό κείμενο. Σ.τ.Μ.) που σημαίνει δημιουργία. Επίσης η γλώ σσα στήν πιό πλα ­ τιά της έννοια σάν η ανείπωτη σημασία λέξεων κα ί χ ειρ ο νο μ ιώ ν' η άρθρωση τού τρόπου που ζούμε. Δείτε πόση ποίηση εξα κολουθεί νά υ π άρ χει στά ψ υ­ χιατρικά άσυλα παρά τήν ύπαρξη τής ψ υχιατρικής. Ο Κ ίρκεγκαρντ, δάσκα­ λος τού παράδοξου, έγραφ ε: "Θ έλω νά πάω σ ’ ένα τρελοκομείο γιά νά δώ μήπως η τρέλα, στήν πιό βαθιά της εκδοχή, μού προσφ έρει τή λύση τού αι­ νίγματος τής ζω ή ς ." Η ρομαντική αίσθηση τού παράδοξου που είχε ο Κίρκεγκαρντ τόν απατούσε εδώ : δέν θά έβρισκε "λύ σ εις " στήν τρέλα, αλλά πιθ α ­ νόν νά τού γεννιόνταν π ιό ριζικές απορίες.

2. Ποιες είναι οι ριζικές ανάγκες; 1. Ά ς θυμηθούμε τήν αμηχανία π ο λλώ ν αριστερών στήν Ιταλία όταν ο Πιέρ Πάολο Π αζολίνι έπεσε θύμα μιάς φ ασιστικής πολιτικής δολοφονίας. Ο Π αζολίνι ήταν ο μ ο φ υ λό φ ιλο ς κα ί η δολοφ ονία του αντιμετωπίστηκε σάν α­ ποτέλεσμα "π ρ ο σ ω π ικ ώ ν προ βλη μ ά τω ν" χω ρίς νά διευκρινιστεί ό τι όλα τά "π ρο σ ω π ικά προβλήματα" γίνονται αμέσως πολιτικά . Η εκλογή τού Παζολί­ νι νά διακινδυνεύει ορισμένα πράγματα ήταν στενά δεμένη μέ τήν εκλογή του νά συμβά λλει στή δημιουργία μιάς επανάστασης σέ όλα τά επίπεδα τής εμπει­ ρίας. Έ τ σ ι η δολοφ ονία του ήταν μιά πραγματικά πο λιτική δολοφ ονία. 2. Μιά μετρική, ποσοτική, μαθηματική μεθοδολογία χώρου (τοπολογία) θά έκλεινε τά κουτιά γιά λόγους ευκολίας καί ελέγχου' μιά μή-μετρική, ποιοτική τοπολογία θά επέμενε σέ μιά λιγότερο βολική καί λιγότερο ελέγχουσα διαλεκτική τού συνεχούς/ασυνεχούς όπου υπάρχουν κουτιά τά οποία είναι ανοιχτά από τή μιά ά κρη, οπότε τό πρόβλημα είναι νά ξεκαθαριστεί γιά π ο ι ά άκρη πρόκειται. 3. Μέθοδος εκπαίδευσης κατά τήν οποία ο μαθητής ανακαλύπτει κ ι αυτοδιδάσκεται. (Σ.τ.Ε.) 4. Η οντολογική διαφ ορά είναι βασική: η ουσία τού "έχειν" είναι "γίγνε­ σθαι στατικός" (όταν τό αντικείμενο α ποκτηθεί)' τό νά δράς γιά νά γ ί ν ε ι ς διαφ ορετικός συνεπάγεται συνεχή κα ί αέναη επανάσταση. Έ νας ψ υχαναλυτής στό Μ εξικό προσβλήθηκε κάπως όταν, σέ μιά πρό­ σφατη συζήτησή μας, αρνήθηκα νά παραδεχτώ τήν "απώ θηση" (τήν ψυχανα­ λυτική έννοιά της) σάν μιά ριζική ανάγκη. Τά περισσότερα απ' αυτά που τό

185

σύστημά του θεωρεί σάν απωθημένες επιθυμίες, αναγκαστικά απωθημένες γιά χάρη τού "π ο λ ιτ ισ μ ο ύ ", είναι καταδικαστέες επιθυμίες, καταδικασμένες νά υπαχθούν σ’ ένα σύστημα δομώ ν (που προορίζονται γιά τήν παροχή μιάς ψευδό-γνώσης γύρα» από τή ζω ή τών ανθρώπων, χρήσιμης γιά έναν π ρ α γ ­ μ α τ ι κ ά καταπιεστικό κονφ ορμισμό), που βασίζονται σέ υποθετικές αρχέγονες φαντασιώσεις ("π ρ ω ταρχική σ κη νή ", ευνουχισμός, κλπ . — δηλ. ο λ ό ­ κληρος ο οιδιπόδειος μηχανισμός). Αυτό που πρέπει ακριβώ ς νά ενεργοποιη­ θεί είναι οι "απω θημένες επιθυμίες” , προκειμένου νά επιτευχθεί μιά διαρκής πρ οσω πική καί μα κρο-κοινω νική επανάσταση ενάντια στις ολοφάνερες καί συγκεκριμένες μορφές θεσμικής καταπίεσης, πράγμα που αποτελεί π ο λιτικό πρόβλημα. 5. Ά ν καί ορισμένες "ψ υ χεδ ελικές " ουσίες όπως τό LSD, διαθέτουν μιά ισχυρή "α π ο δ ο μ η τική " ικανότητα, οι ριζικές ανάγκες δέν μπορούν ν ' αντιμε­ τω πιστούν μ ' ένα φ ια λ ίδ ιο ή μ ' ένα χά πι, αλλά τελικά μόνο μέ τήν πο λιτική δράση. Οι συνθήκες κα ί τό π λα ίσ ιο που έχω περιγ ρά φ ει παλιότερα (στό Η Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή τ ή ς Ζ ω ή ς ) γιά τή λή ψ η τού LSD είναι τόσο αυστη­ ρά ώστε δέν θά μπορούσε νά τό συστήσει κανείς — κα ί σίγουρα ό χ ι μέσα στό χάος τής ευρωπαϊκής πο λιτική ς κατάστασης. Υ πάρχουν ένα πλήθος ψ εύτι­ κες τρέλες γύρω μας, καί τό πρόβλημα είναι νά τις αποφύγουμε, νά κάνου­ με μ ά λλον έρωτα, οργασμικά, κα ί νά δημιουργήσουμε ενεργά τήν κο ινω νι­ κή επανάσταση. Ό σ ο ν αφορά τά μαλακά ναρκω τικά, θά πρέπει σίνουρα νά καταργηθούν οι νόμοι που στρέφονται ενάντια στήν κατοχή τους, αλλά θά πρέπει νά προσθέσουμε επίσης ότι ένα κομμάτι χασίς ή μαριχουάνα δέν αντιπροσω ­ πεύουν μεγάλη απελευθέρωση τής εμπειρίας, ιδιαίτερα άν λη φ θ εί υπόψη ότι τά πράγματα αυτά εξακολουθούν νά συνδέονται αξεδιάλυτα μέ τούς καπιτα­ λιστές τής μαφίας τών σ κλη ρώ ν ναρκωτικών. 6. Δέ λέω ότι υπάρχει μιά ριζική ανάγκη νά τρελαθεί κανείς, αλλά ότι η τρέλα είναι μιά απελπισμένη έκφ ραση μιάς ριζικής ανάγκης γιά αυτονομία καί αλλαγή. 7. Εκδόσεις Ε Ξ Α Ν ΤΑ Σ. (Σ.τ.Μ.) 8. Δές Π.Α. Ροβάττι, Ρ. Τομασίνι, Α. Β ιγ κορ έλλι: "Bisogni e Teoria M arxista", εκδ. M azzotta 1976. 9. Δές τήν παράγραφ ο γιά τήν Α λλοτρίω σ η, κεφ . 4. 10. Η λύση τού γ α λλικο ύ Υπουργείου Παιδείας, λογουχάρη, συνίσταται στό νά περιορίσει τις "επιστήμες τού α νθρώ που" πρός όφ ελος τής Νομικής, τής Ιατρικής κλπ., όπου κανένας φοιτητής δέν έχει ούτε τό χρόνο ούτε τό χώ ρ ο γιά κοινω νική σκέψη. 11. Ανεξάρτητα από τά επιστημολογικά επιχειρήματα σχετικά μέ τήν ουσια­ στικά π ο λιτική κατάχρηση τής γενετικής (δές Παράρτημα I). 12. Δές The I.Q. Controversy, εκδ. N.J. Block and Gerald D w orkin, 1976. 13. Σάν ένα "π λ ο ύ σ ιο " κα ί πιθανόν αναγκαίο αντίβαρο στήν επιχειρηματο­ λογία επί τών αναγκώ ν σ ' αυτό τό κεφ άλαιο, δές τό βιβ λίο τών Ζάν-Πιέρ Ντυπουί κα ί Ζάν Ρομπέρ: La Trahison de Γ Opulence, που εκδόθηκε τό 1976. 14. Θά μπορούσαν άραγε οι οικονομίες τών καπιταλιστικώ ν χω ρ ώ ν κα ί ι­ διαίτερα τών Η Π Α νά επιζήσουν ένα μήνα χω ρίς τήν εκμετάλλευση τού Τ ρ ί­ του Κόσμου διαμέσου τών π ο λυ εθνικώ ν εταιριών μέ τά διασταυρούμενα ο ι­ κονομικά συστήματα κα ί τήν παγκόσμια εξαπάτηση, που κλιμα κώ νεται από

186

τήν επιβολή φ ασιστικώ ν στρατιω τικώ ν καί πουλημένω ν καθεστώτων σ ' όλο τόν κόσμο, μέχρι τήν πιό επεξεργασμένη παραμόρφ ωση τών π ο λιτικώ ν γε­ γονότων κα ί τήν ατελεύτητη διαφ ήμιση άχρηστω ν καί ταυτόσημων μεταξύ τους εμπορευμάτων που ανταγωνίζονται τό ένα τ' ά λλο ; Π ό σ η ε ί ν α ι η π ρ α γ μ α τ ι κ ή π ο σ ό τ η τ α σ π α τ α λ η μ έ ν η ς εργασίας στόν κόσμο;

3. Οργασμική πολιτική 1. Θ εωρητικός τού Μ ουσολίνι, στό Critica Fascista, 1η Μάη 1933. 2. "Ο μιλίες στό Τσενγκτού: Κατά τής τυφλής πίστης στή Γνώση". 3. Αυτό δέ σημαίνει ότι πρέπει κανείς νά νιώ θει ένοχος ή νά κάνει τόν ά λ ­ λο νά νιώ θ ει ένοχος άν ο "νούς του" λειτουργεί σποραδικά μέ εικόνες ά λ­ λω ν ανθρώπων καί καταστάσεων κατά τή διάρκεια τής εμπειρίας που προη­ γείται κα ί έπεται τής μή-εμπειρίας. Μόνο κατά τή διάρκεια τής επιστροφής υπάρχει η δυνατότητα γιά "ελεύθερο συνειρμό" — ό λω ν τών εμπειριών του, όλης του τής ιστορίας — , προκειμένου νά είναι πραγματικά μόνος μέ τό ά λ­ λο πρόσωπο. Α κόμα κα ί στήν πιό ουδέτερη ψ υχανάλυση, η επίγνω ση που μπορεί νά έχει κανείς δομείται από τόν ά λλο — ειδικά από τήν "ουδετερό­ τητά" του. Υ πά ρ χει ένα πρόβλημα σχετικά μέ τήν ενοχή: πώς γίνεται νά τήν μεταμορφώ νουμε σέ π ικρ ία , κ ι αυτό μόνο γιά λίγ ο ; 4. Έ νας φ ίλο ς ηλικίας ονδόντα δύο ετών μού είπε ότι μετά τά ογδόντα η ερωτική πράξη γίνεται "κάπω ς λιγότερο συχνά, αλλά π ο λύ καλύτερα". Ί σ ω ς νά ήταν συμπτω ματικό που ο άνθρωπος αυτός υπήρξε ραϊχικός αναλυ­ τής καί αναλυόμενος τού Ράιχ. Περιττεύει νά πούμε ότι η περίπτωση δέν εί­ ναι μοναδική. 5. Ο τρόπος μέ τόν οποίο οι καπιταλιστές προσπάθησαν ν ' απο-σεξουαλικοποιήσουν τούς Α φ ρικανούς κα ί νά καταστρέψουν τήν κουλτούρα τους πριν ανακαλυφ θούν τά βαρέα όπλα. 6. Κάποιος ρώτησε γιατί ο πλούσιος αστός ή ο κληρονόμος μεγάλης πε­ ριουσίας, που κατά τά φαινόμενα διαθέτει π ολύ ελεύθερο χρόνο, δέν είναι ε­ παναστάτης κα ί οργασμικός. Μά ο χρόνος τού αστού είναι ο πιό δομημένος α π ' ό λους' είναι ο εσωτερικευμένος πτωματικός χρόνος, ο αφανισμένος χρό­ νος τώ ν ά λλω ν, όλος ο μόχθος που έχει παράγει αυτό τό φ τω χό πλούτο. 7. Στήν πράξη βέβαια σήμερα, άν κάποιος καταστρέψει πραγματικά τόν α­ στικό χρόνο κινδυνεύει νά π εριθω ρ ιοποιηθεί τελείως. Υ π ά ρ χει όμως καί μιά περιθω ριοποίηση που επ ιβ ά λλει αναπόφευκτα ο καπιταλισμός. Μιά γ α λλική εφημερίδα τών ανέργων δημοσίεψ ε πρόσφατα μιά έκθεση όπου διαπίστωνε σημαντική βελτίωση στή σεξουαλική ζω ή τους κατά τή διάρκεια τής ανερ­ γίας. Αυτό δέν είναι επιχείρημα υπέρ τής ανεργίας αλλά ακριβώ ς τό αντίθε­ το: έλεγχος τών εργατών πάνω στό χρόνο τ ο υ ς . Σέ αντίθεση μέ τόν περι­ βόητο επιχειρηματία από τήν Κ α λιφ όρ νια που εγκατέστησε πόρνες στήν τα­ ράτσα τού εργοστασίου γιά νά περιορίζει τήν υπερπαραγωγή. 8. Τό "κά νω έρω τα" σημαίνει σωματική αλληλεπίδραση που οδηγεί στήν οργασμική σεξουαλικότητα. Ο όρος "γ α μ ή σ ι" αφ ορά τήν αναπαραγω γική σεξουαλικότητα κα ί κατά συνέπεια (καί πολύ σωστά) είναι προσβλητικός. 9. 'Α ν κα ί ίσως νά είχε, κα ί ίσως νά ήταν αυτό α κριβώ ς που ο Παύλος δέν μπόρεσε νά δει π ίσ ω από τό σκοτεινό γυαλί.

187

10. Δ έν είναι ν' απορεί κανείς που ορισμένοι ψυχο-τεχνοκράτες μέ βρί­ σκουν ακατανόητο όταν λέω — μιλώ ντας από φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ή άποψ η — ότι οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερους φ α λλο ύ ς από τούς άντρες κ α ί ότι, άν κα ί ο οργασμός είναι σπάνιος στις γυναίκες (δές, μεταξύ ά λλω ν, τήν Έ κ θ ε ­ ση Χόιτ, συνταγμένη από τόν Shere Hite, Λ ονδίνο 1977), είναι ακόμα σπανιό­ τερος ατούς άντρες (δές επίσης τό βιβλίο μου "Η Γραμματική τής Ζ ω ής" — "Έ ν α Μ ανιφέστο τού Ο ργασμού"). Ό σ ο ν αφορά τό βιασμό, τέσσερις γυναίκες καταδικάστηκαν πρόσ φ α ­ τα στήν Α γ γ λ ία γιά βιασμό ενός άντρα. Ά ν κ ι αυτό μπορεί ν ' αποτελεί τό παραδείσιο όνειρο μερικώ ν αντρών, υπάρχει πάντα τό συγκεκριμένο π ρ ό βλη ­ μα τού βιασμού ενός κοριτσιού από έναν άντρα. Τ ό έγκλημ α αυτό, όπως κα ί όλες οι βίαιες πράξεις, βρίσκεται σέ συνάρτηση μέ τήν υπερ-ομαλοποίηση από τό αστικό σύστημα — τό σύστημα που ζητάει νόμιμα τό βιασμό τών γυ­ να ικώ ν από τούς άντρες. Τό π ο λιτικό αντικείμενο επίθεσης είναι ο αστικός νόμος. 11. Π λα ίσ ιο γιά τις συμπερασματικές αυτές παρατηρήσεις μου ήταν τό Δ ιε­ θνές Συνέδριο γιά τή Σ εξουαλικότητα κα ί τήν Π ολιτική που έγινε στό Μ ιλά­ νο τό Νοέμβρη τού 1975.

4. Συνδέσεις — καί μερικές αποσυνδέσεις 1. Στήν αρχή ήταν θ εο λο γική , μετά φ ιλ ο σ ο φ ικ ή , όπως στόν Φ ίχτε, πριν α π ' τόν Χ έγκελ. 2. Ό π ω ς σ ' ένα ά λ λ ο επίπεδο, ορισμένες "ιδ α νικές " ανθρώπινες σχέσεις είναι συμβιω τικές ή κυμαίνονται μέσα σέ μιά συμβίω ση μ ' ένα μή παρασιτικό τρόπο. 3. Ελ. μετάφραση εκδόσεις "Κ α σ τανιώ της" (Σ.τ.Μ .) 4. Eloges X V III. 5. Έ νας μουσικολόγος πρόσφατα, α φ ού κατέγραψε τις διανοητικές πα­ ρ εκκλίσεις ορισμένων μεγάλω ν συνθετών, κατέληξε στό συμπέρασμα ότι δέν ήταν ό λ ο ι παθολογικές περιπτώσεις κα ί έφ ερε σάν παράδειγμα τόν Ρίτσαρντ Στράους. Έ , λοιπόν, δέν έχετε παρά ν' ακούσετε τό Der Rosenkavalier! 6. Α κό μ α κ α ί τή μικρή ιδιοκτησία τού φ τω χ ο ύ . Τ ί κάνει ο γιός όταν η μη­ τέρα του τού δίνει τά ρούχα τού πρόσφατα πεθαμένου πατέρα του; Τά φ ο ­ ράει άν τού χω ρ άνε' κ ι άν τού πάνε. 7. Οι βιοχημικές αντιστοιχίες τών καταστάσεων τής εμπειρίας είναι ένα γε­ γονός' αυτό είναι επιστήμη. Τό νά τούς μετατρέπεις όμως σέ αιτίες "δ ια νο η ­ τικής ασθένειας" είναι κάτι ά λλο ; ψ υχιατρική. 8. Η λατινική κα ί ελληνική ετυμολογία τού όρου "μ νήμ η " περιλαμβάνει έν­ νοιες που σημαίνουν "προσεχτικός", "ανήσ υχος", "σ υλλο γ ίζο μ α ι, αναλογίζομαι σοβαρά, μέ ζ ή λ ο ", "φ ρο ντίδ α ", "σ κ έ ψ η ". Ί σ ω ς όλα αυτά νά σημαίνουν ένα είδος επανάκτησης; τό νά παίρνουμε δηλαδ ή π ίσ ω ό χι μονάχα ό,τι μάς α­ νήκει α λλά καί ό,τι μάς ανήκει σά σχέδιο γιά τό "μ έ λ λ ο ν " μας, όπως τό ανα­ καλύπτουμε. 9. Ο Πήτερ Μ πρέγγιν, που ήταν ένας α π ' τούς πρωτοπόρους στό νέο κύ­ μα τής ψ υχοχειρουργικής στις ΗΠ Α , ανάφερε (στό Διεθνές Συνέδριο Ψ υχα­ νάλυσης γιά τήν Τρέλα, που έγινε στό Μ ιλάνο τό 1976) ότι τό προσ ω πικό

188

που διοικούσε τά ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης, είχε διδαχτεί τις αρχές καί τήν πρακτική τής ευθανασίας γιά τά κατώτερα ανθρώπινα όντα, από ψ υ ­ χίατρους τών φ ρενοκομείω ν τής Γερμανίας στή δεκαετία τού ’30. 10. Εταιρία κατασκευής κινητήρω ν αεροπλάνου. (Σ.τ.Μ.) 11. Α ποτελεσματική κα ί σίγουρη συλλογή π λη ρ ο φ ο ρ ιώ ν γιά τήν παραγόμενη εργασία. (Σ.τ.Μ.) 12. Τρομαχτικός κα ί πανούργος έλεγχος τής ενισχυμένης αλλοτρίωσης. (Σ.τ.Μ.) 13. Γενικές Ασφ άλειες τής Γαλλίας. (Σ.τ.Μ.) 14. Οι πράξεις μας ε ξ α ρ τ ώ ν τ α ι πάντα από ό λα τά είδη καί τις μορφές τών ά λ λω ν παραμέτρων τής εμπειρίας, αλλά ποτέ δέν καθορίζονται α π ’ αυ­ τές. 15. ' Ενα ά λ λ ο παράδειγμα που μπορεί νά πάρει κανείς είναι τό ν ' α κούει κά­ ποια κομμάτια δημοτικής μουσικής από τήν Κούβα (όπως κάνω εγώ αυτή τή στιγμή) ή τήν Α φ ρ ική . 16. Κάποιος μέ ρώτησε πρόσφατα μήπως όλες οι μορφές επικοινω νίας απο­ τελούν διαταγές. Ό σ ο περισσότερο σκέφτεται κανείς τό θέμα, τόσο δυσκο­ λότερα μπορεί ν ' αποφ ύγει αυτό τό συμπέρασμα. Α κόμα καί στις π ιό "ουδέ­ τερες" μορφές ανταλλαγής π λη ρ ο φ ο ρ ιώ ν υπάρχει μιά λανθάνουσα διαταγή: " Τ ί ώρα ε ίνα ι;" "Έ ν τ ε κ α " (μήν ξεχνάτε τις υποχρεώσεις σας!). 17. Βλέπε "Σ ημείω σ η γιά τή Μ υθοποίηση" στό βιβ λίο μου Qui sont les dis­ sidents? (Π οιοι είναι οι διαφω νούντες;), εκδ. Galilee, 1977.

5. Η ανακάλυψη τής μή-ψυχιατρικής 1. Α κό μ α κα ί α μ είλικτο ι κρ ιτ ικ ο ί τής ψ υχιατρικής, από τό εσωτερικό τού κατεστημένου, όπως ο δρ. Τόμας Σόζ εξισώνουν τήν ελευθερία μέ τό Σύ­ νταγμα τών Η Π Α κα ί τούς αστικούς νόμους. Τ ι ελευθερία όμως είναι αυτή που στηρίζεται στήν υποδούλω ση τής υπόλοιπης ανθρωπότητας καί ιδιαίτε­ ρα τού Τρίτου Κόσμου από τόν ο π ο ίο ο καπιταλισμός (παρασιτικός ήδη από τήν αφετηρία του, έχοντας στό παθητικό του τή γενοκτονία τών αυτοχθό­ νων, τήν καταστροφή τού πολιτισμού τους κα ί τή δουλεία τών μαύρων) εξαρτάται, κα ί χω ρίς τόν οποίο δέν μπορεί νά επιβιώ σει; Η εγκαθίδρυση αντι­ δραστικώ ν καθεστώτων, η άμεση κα ί έμμεση υποστήριξη φ α σισ τικώ ν στρα­ τιω τικώ ν δικτατοριώ ν από τις ιμπεριαλιστικές χώρες, η νεοαποικιοκρατία καί η εγκληματικότητα τών π ο λυ εθνικώ ν εταιριών υπάρχουν, ακόμα κι όταν η σχιζοφρένεια δέν υπάρχει. Ο δρ. Σόζ (ο οποίος κατηγορεί όλους τούς ψυ­ χίατρους νιά εγκλήματα κατά τής ανθρωπότητας ε φ ' όσον ανέχονται νά πα­ ραμένει έγκλειστος σέ ψ υχιατρικό ίδρυμα ένας ασθενής χω ρίς τή θέλησή του! είναι π ο λύ πιό συνεπής καί έντιμος από πολλούς ά λλους ("Η ψυχιατρι­ κή είναι μιά θρησκεία... Δ ιδά σ κω τή θρησ κεία "). Γενικά, ω στόσο, η διδασκα­ λία ψ υχοτεχνο λο γ ικώ ν μεθόδων εισάγει μιά αστυνομική διαδικασία στά πα­ νεπιστήμια καί βρίσκεται σέ αντίφαση μέ τήν περιώνυμη Α καδημαϊκή Ελευ­ θερία. 2. Ό π ω ς υπάρχει ένας απεριόριστος κατάλογος τώ ν ανέργων, έτσι υπάρ­ χει κ ι ένας απεριόριστος αριθμός από πιθανούς Φύρερ ή χαρισματικούς χιπατζήδες μέ αρκετά δυνατές φωνητικές χορδές. Ο αστός πο λιτικό ς δέν παράγεται μόνος του' αποτελεί γνήσιο προϊόν τού συστήματος κα ί μοιάζει μέ

189

τούς ποντικούς στό λαβύρινθο τών οπαδών τής ψ υ χ ο λ ο γ ί α ς τής σ υμπεριφ ο­ ράς. Μέ τή δια φ ορά ότι πουλιέται ευκολότερα. 3. Μιά από τις αντιφάσεις που αντιμετώπισα πρόσφατα, αφορά τή συνερ­ γασία μου μέ ευρωπαϊκές ομάδες που διαμαρτύρονταν γιά τήν καταπίεση τών ψ υχαναλυτών στήν Αργεντινή. Γιά τούς φασίστες τής στρατιωτικής χο ύ ­ ντας, ακόμα κα ί ο αστικός κονφορμισμός είναι επαναστατικός. Πώς όμως αυ­ τοί οι πολιτικά συνειδητοί ψυχαναλυτές μπορούν καί σ υ μ φ ιλιώ νο υ ν τήν πρα­ κτική τους, τις υπηρεσίες που προσφέρουν στό σύστημα μέ τή δουλειά τους, καί νά είναι ταυτόχρονα αντιφασίστες σύντροφοι; 4. Ο Β όλφ γκανγκ Χούμπερ (ένας ψυχίατρος) κα ί η γυναίκα του, από τήν Κ ολλεκτίβα Σ οσιαλιστώ ν Ασθενώ ν (S.P.K.) τής Χαϊδελβέργης, καταδικάστη­ καν σέ τέσσερα χρόνια φ υ λά κισ η γιατί θεω ρήθηκαν προφανώ ς επικίνδυνοι. Ηθελαν νά ιδρύσουν ένα τμήμα αυτοδιεύθυνσης στό ψ υχια τρικό κέντρο τού πανεπιστημίου. Η αστυνομία, καθοδηγημένη από τό ψ υχιατρικό κατεστημέ­ νο, "β ρ ή κ ε " όπλα στήν κατοχή τους. Τό S.P.K., που ανασυστήθηκε π άλι, εί­ χε σά στόχο του τή χρησιμοποίηση τής "ασθένειας" σάν όπλο ενάντια στό καπιταλιστικό σύστημα — μιά μέθοδο πο λιτική ς αγωγής μάλλον και ό χι θε­ ραπείας. 5. Βλ. Ντέιβιντ Κούπερ: "Ψ υ χιατρική κα ί Α ντι-ψ υ χιατρ ική ", εκδ. ΡΑΠΠΑ. Επίσης, "Η Γραμματική τής Ζω ής", κεφ . 5, εκδ. Κ Α Σ Τ Α Ν ΙΩ Τ Η . 6. Ντέιβιντ Κούπερ: "Δ ια λεκτική τής Α πελευθέρωσης" (εκδ. Σ Τ Ο Χ Α ­ Σ Τ Η Σ ), κεφ. "Π έρα από τις λέξεις", καθώς καί "Ο Θάνατος τής Οικογένειας" (εκδ. Κ Α Σ Τ Α Ν ΙΩ Τ Η Σ ). Στά βιβλία αυτά παρουσιάζω απόψεις π ο λιτικώ ν ακτιβιστών όπως ο Σ τό ου κλι Κ αρμάικλ, θεω ρητικώ ν όπως ο Χέρμπερτ Μαρκούζε κα ί θεωρητικο-ακτιβιστώ ν όπως ο Π ώ λ Σουήζι, εκδότης τού ανεκτί­ μητου π ερ ιο δ ικο ύ M o n th ly Review. 7. Κανένας από τούς συγγραφείς που αναφέρονται σ ' αυτό τό κεφ άλαιο δέν πρέπει νά συνδεθεί μέ τά σχέδιά μου ή τις π ολιτικές θέσεις που αναφέρονται σ ' αυτά, τόσο γιά τό δικό τους τό καλό, όσο καί γιά τό δικό μου. Ε­ π ί σ η ς δ έ ν θ ά π ρ έ π ε ι νά γ ί ν ε ι σ ύ γ χ υ σ η τ ή ς α ν τ ι ψ υ χ ι α τ ρ ι κ ή ς ό π ω ς εγώ τήν καθόρισα μέτά διάφορα ρ ε ύ μ α τ α δ ι α φ ω ν ί α ς καί α μ φ ι σ β ή τ η σ η ς κάποιων μ ο ρ φ ώ ν ψ υ χ ι α τ ρ ι κ ή ς βίας από μερικούς ανθρώ­ π ο υ ς ή κ ι ν ή μ α τ α σ τ ι ς Η Π Α , Α γ γ λ ί α κ α ί Ε υ ρ ώ π η . Γιά πράγματα που θεω ρ ώ σάν αντι- ή μή-ψ υχιατρική κάνω σαφή μνεία (π.χ. Ι­ ταλία). 8. Ιατροδιαγνωστικές μέθοδοι μέ ηλεκτρόδια καί ακτίνες X που βασίζο­ νται στό πρότυπο που χρησιμοποίησαν οι Horsley καί Clark στά πειράματά τους πάνω σέ ζώα γύρω στά 1910 καί που άρχισε νά εφαρμόζεται στήν αν­ θρώπινη ιατρική από τούς Spiegel κα ί Wyels τό 1947. Γιά περισσότερες π λ η ­ ροφορίες δές τό Encyclopedia o f Psychology, V o l. 2, τών H.J. Eysenck, W.J. A rn o ld , R. M eili. (Σ.τ.Μ.) 9. Α κριβώ ς όπως τό Παρίσι τού 1968 αντιλάλησε από τό σύνθημα "Ε ίμ α ­ στε ό λ ο ι Γερμανοεβραίοι" (εξαιτίας τής καταδίωξης τού Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ), έτσι κα ί η Ά ν ο ιξ η τού '68, όλες οι Ανοίξεις, επανέρχονται μέ μιά ήρε­ μη επιμονή που ξεκινάει από τήν απελπισία κα ί τήν ελπίδα ό τι θά δημιουργή­ σουμε έναν αληθινά επαναστατικό κομμουνισμό κα ί ό χ ι απλώ ς έναν "φ ιλ ε ­ λεύθερο" κομμουνισμό.

190

10. Ιδιαίτερα άν, όπως συμβαίνει σέ ορισμένες περιπτώσεις, αυτές συνδέο­ νται στό θέμα τού ιατρικού μοντέλου, μέ εκπαιδευτικά προγράμματα γιά "θ ε ­ ραπευτές" που σκοπό έχουν νά διαδώ σουν μιά ακόμα ψ υχοτεχνολογική πα­ νούκλα. Στις εφημερίδες τού Παρισιού υπάρχουν εξοργιστικές διαφ ημίσεις γιά "αντιψ υχιατρική θεραπεία" (οι οποίες χρησιμοποιούν μάλιστα κα ί τ' όνο­ μά μου). Η αντι-ψ υχιατρική είναι ένα π ο λιτικό κίνημα αντίστασης στήν ψ υ ­ χιατρική βία. Δέν αποτελεί οέ καμιά περίπτωση έναν τρόπο γιά νά βγάζει κα­ νείς τό ψ ω μ ί του. 11. Παρόμοιες πρακτικές αποτελούν τόν κανόνα στή Δύση όπου υπάρχουν βέβαια κα ί πολλές άλλες: διάφορες μορφές χειρ ου ρ γ ικώ ν επεμβάσεων στόν εγκέφ αλο (λοβοτομή), καθώς κα ί οι περιβόητες "δ ιο ρ θ ω τικές " θεραπείες γιά "ασθένειες" όπως η ο μ ο φ υ λ ο φ ιλ ία (δένουν στό πέος ένα μετρητή που καταγράφει τις σεξουαλικές αντιδράσεις απέναντι σέ εικόνες γυμνών αντρών καί γ υ να ικώ ν' οι "κ α κ έ ς " αντιδράσεις τιμω ρούνται μέ ηλεκτροσόκ, οι καλές δέν ανταμείβονται μέ τίποτα). Κ αί πάει λέγοντας... 12. Δ έν πρέπει νά νομίζει κανείς ό τ ι η γραφ ειοκρατία είναι μιά ήπια δ ια ­ στροφή τής εξουσίας. Οι γραφειοκράτες δέν είναι μιά τάξη (που ορίζεται α­ πό τή σχέση μέ τά μέσα παραγωγής), άν καί στόν καπιταλισμό εργάζονται γιά τό συμφέρον τήςάρχουσας τάξης. Η γραφ ειοκρατία είναι μιά συσσωρευτική επένδυση εξουσίας που ανατίθεται στούς αξιω ματούχους τού κράτους μέ σκοπό τόν καταναγκαστικό έλεγχο τού λαού. Δ ιψ ώ ντας γιά ολοένα με­ γαλύτερο καταναγκασμό, οι γραφειοκράτες τελικά σκοτώνουν. Ο Ά ιχ μ α ν ήταν ένας τέλειος γραφειοκράτης. 13. Εκδ. "Η Ρ ΙΔ Α Ν Ο Σ ". (Σ.τ.Μ.) 14. Εκδ. "Ρ Α Π Π Α ", 1982. (Σ.τ.Μ.) 15. Ωστόσο, ο Λακάν έχει έναν αξιοσημείω το τρόπο εξόδου από τήν ετικέτα "ο ιδ ιπ όδ ειο σύμπλεγμα". Στήν πολυσηζητημένη του διατριβή "Propos sur la causalite psychique", αναφέρεται σέ άλλες κουλτούρες όπου τό σενάριο " ο ι­ δ ιπόδειο σύμπλεγμα " έχει αντικατασταθεί από άλλες μορφές μύησης. Τώρα π ολλαπλασιάζουμε τήν εμπειρία μας σ ' αυτές τις άλλες μορφές γίγνεσθαι π αιδί/γυναίκα/άντρας. Ο πειραματισμός μέ τόν εαυτό μας μάς απαλλάσσει τελικά από τόν π ο νο κέφ α λο που μάς δημιουργούν οι άνθρω ποι που θέλουν νά βρούν τό κλειδί που ανοίγει τις πόρτες τής ζωής τους στήν τσέπη ά λλω ν ανθρώ πω ν οι οποίοι υποτίθεται πως τό κατέχουν. Η αθλιότητα τής ψυχανά­ λυσης έγκειται στό γεγονός ότι διατείνεται πως έχει στή διάθεσή της μιά αρ­ μαθιά ο λόκληρη από τέτοια κλειδιά. 16. Δές Παράρτημα II, "Α νά λυ σ η τών στόχων τού Διεθνούς Δ ικτύ ο υ ", κα­ θώς κα ί τό "Γράμμα πρός τό Δ ίκτυ ο ". Πολύτιμη πηγή π λη ρ ο φ ο ρ ιώ ν αποτε­ λεί τό άρθρο "H is to ire de la Psychiatrie de Secteur" στήν επιθεώ ρησηRecherches, No. 17, Μάρτιος 1975. 17. Στήν τάξη τής Βενσέν (Πανεπιστήμιο V II I τού Παρισιού) λ.χ. (επίσημα αφ ιερω μένο στήν "ψ υ χο π α θ ο λο γ ία "), δέν διδάσκω ψ υχολο γ ία , α λλά κάνω απλώς π ο λ ιτ ικ ή κρ ιτική τών δ ια φ ό ρ ω ν θ εω ρη τικώ ν θέσεων στις ψυχο-τεχνολογίες. Αυτό που κάνουμε στήν πράξη είναι νά συζητάμε πάνω στά π ρο σ ω π ι­ κά μας α δ ι έ ξ ο δ α που δημιουργούνται από τούς θεσμούς μέσα στούς ο­ ποίους ζούμε κα ί εργαζόμαστε (όλο ι σχεδόν εντασσόμαστε τουλάχιστον στό θεσμό τής οικογένειας). Οι φοιτητές εργάζονται σέ ο ικο τρ ο φ εία γιά π ερ ιθ ω ­ ριακούς, σέ σχολεία καί σέ δ ια φ ό ρ ω ν τύπων ψ υχιατρικές καταστάσεις. Σ υ­

191

ζητάμε μεταξύ μας τά διά φ ορα ιδρυματικά α δ ι έ ξ ο δ α που συναντούν οι σπουδαστές-ερναζόμενοι προκειμένου νά επεξεργαστούμε τήν καλύτερη στρατηγική γιά τή δημιουρνϊα μιάς μ ικ ρ ο π ο λ ιτ ικ ή ς εκπαιδευτικής δράσης: ποιοι είναι ο ι πιό κα τάλληλοι άνθρω ποι μέσα στό ίδρυμα καί γύρω α π ' αυτό (οτήν κοινότητα), π ο ιο ι θά μπορούσαν καί θά έπρεπε νά ενωθούν γιά νά κά ­ νουν κ ρ ιτική τής πρακτικής δραστηριότητας ώστε νά μήν πηγαίνει χαμένη η ιδρυματική εμπειρία καί, μέ τή συνδρομή ενός "εξω τερικού δικτύ ο υ ", νά δ ια ­ μορφ ώ νει μιά π ο λ ιτ ικ ή συνειδητοποίηση στό εσωτερικό δίκτυο που ν ' απορ­ ρέει από τό ίδρυμα κα ί τόν άμεσο κοινω νικό του περίγυρο. 18. Ο Φράνκο Μ παζάλια είχε δη λώ σ ει (στή γ α λλική Liberation, τό Γενάρη τού 1977) ότι τό ψ υχιατρείο τής Τεργέστης θά κλείσ ει τό Σεπτέμβρη τού 1977, γιατί η λ ο γική τού φ ρενοκομείου — τά βασανιστήρια κα ί η απομόνωση τών ασθενών — δέν είχε πλέον περιθώ ρια επιβίωσης. 19. Υπάρχουν ένα πλήθος ιατρικά προβλήματα που π ερικλείονται μέσα στό επονομαζόμενο "πεδίο τής ψ υχιατρικής". Αυτό αποτελεί μέρος τής μυθο­ ποίησης. Ο καθένας έχει τό δικα ίω μα γιά ιατρική "προστασία" καί πρέπει νά επιμείνει σ ' αυτό τό δ ικα ίω μ α που τό πλη ρ ώ νει ήδη μέ τό μόχθο του. Είναι ανάγκη νά πραγματοποιηθεί η συνεταιριστική οργάνωση τών ημιειδικευμένων για τρώ ν που ασκούν γενική ιατρική στις π ο λυ κλινικές τής συνοικίας ή τής περιοχής. Οι γιατροί διαψ θείρονται από τήν ίδια τους τήν πα ιδεία: βλέπουν τά προβλήματά "τους" είτε σάν δυαδικά (μεταξύ δύο προσώ πω ν), είτε σάν στα­ τιστικά (απρόσωπα). Ό ,τ ι συμβαίνει ανάμεσα δ έ ν μ π ο ρ ε ί νά τούς εν­ διαφέρει. Από εδώ τρυπώνει η ψ υχανάλυση. 20. Η τελική πάλη είναι η π ά λη δίχω ς τέλος.

Παράρτημα I 1. Οι σημειώσεις αυτές, που έχουν σάν βάση μιά ομιλία μου στό Ιαπω νικό Συνέδριο Νευρολογίας καί Ψ υχιατρικής, στό Τ όκιο , τόν Μάη τού 1975, πα­ ρατίθενται εδώ γιατί εξακολουθώ νά διαπιστώνω μεγάλη σύγχυση σχετικά μέ τή δ ιάκριση μεταξύ σχιζοφρένειας (καί ψ ύχω σης γενικά) καί τρέλας. Ν ιώ ­ θω επίσης τήν ανάγκη νά συνοψίσω ορισμένα μεθοδολογικά σημεία κα ί νά επαναβεβαιώσω έναν πα λιότερο ορισμό που είχα δ ώ σ ει δέκα χρόνια πριν. Σέ μερικές γλώσσες γίνεται μιά δ ιάκριση ανάμεσα στήν τρέλα όπως τήν βλέπει η ιατρική (pazzia στά ιταλικά) κα ί σέ μιά πιό γενική έννοια τής τρέλας (follia ), η οποία θεωρείται συχνά σάν κάτι δ ημιουρ γικό, εμπνευσμένο καί συ­ χνά μέ σατιρική διάθεση (όπως στά έργα τού Πιραντέλλο) ή στήν ά λλη τρέ­ λα τού καταπιεστικού κο ινω νικο ύ συστήματος, κάθε μορφής γρ α φ ειο κρα ­ τίας, κλπ., γιά τήν οποία π ρο τιμ ώ τήν α γγλική λέξη "craziness". 'Ο πω ς τό γερμανικό v e rriic k t που αντιτίθεται στό αληθινό παραλήρημα τού wahnsinn. Ή όπως τό λατινικό delusion (de-ludere που σημαίνει παίζω ή ειρωνεύομαι έντονα κα ί διαφ έρει από τό delirium : αποκλίνω (απομακρύνομαι) από τήν πεπατημένη). Στά γ α λλικά υπάρχει μόνο η λέξη delire κα ί γιά τις δυό αυτές πολύ διαφ ορετικές έννοιες.

192

Π αράρτημα II 1.

Απόφ αση που εκδόθηκε από τό Διεθνές Δ ίκτυο τών Βρυξελλώ ν τό Γε­

νάρη τοϋ 1975. 2. Από τό Γενάρη τού 1975 μέχρι σήμερα (1977) πραγματοποιήθηκαν αρ­ κετές επαφές μέ ομάδες εκτός Ευρώπης. 3. Η φράση αυτή τού Δ ικτύου εκφ ράζει ένα υπόλειμμα ρεφορμισμού, που δέν θά πρέπει νά μάς εκπλήσσει ω στόσο άν λάβουμε υπόψ η μας τήν καθαρά "υ λ ικ ή " βία που ασκείται στά ψ υχια τρικά ιδρύματα τής νότιας Ευρώπης μέ τή μορφή τής φτώχειας κα ί τής εξαθλίω σης που κυριαρχεί σ ' αυτά. Σέ μιά μετασχηματισμένη κοινω νία δέν μπορεί νά υπάρχει "κα λύ τερ η " ή μή καταπιε­ στική ψ υχιατρική, αλλά μόνο μ ή ψ υ χ ι α τ ρ ι κ ή . Η "ύ β ρ ις " τής ψ υχια ­ τρικής που πρέπει νά εκλείψ ει είναι η χ ρ ή σ η της. Ντέιβιντ Κούπερ. 4. Η λέξη "s e c te u r" στά γ α λλικά δη λώ νει αυτό που στά α γγλικά ορίζεται σάν catchment area (ζώνη απορροής). Π ρόκειται γιά τόν τομέα μιάς πόλης ή αγροτικής περιοχής που είναι "εφ οδια σμένη" μέ μιά ενοποιημένη ψ υχια ­ τρική υπηρεσία, που αποτελείται, νιά παράδειγμα, από ένα φ ρενοκομείο, γε­ νικές νοσοκομειακές μονάδες κα ί κλινικές, κα τ' οίκον επισκέψεις, κλπ. 5. Δηλ. ε ν ά ν τ ι α στήν διαρκώ ς αυξανόμενη χρησιμοποίηση τής ψ υχια ­ τρικής από τό σύστημα γιά νά δημιουργήσει διπλό έλεγχο. Ντ. Κ. 6. Εδώ θάθελα νά προσθέσω ότι δέν μπορούμε νά αρνηθούμε τήν ύπαρξη τού φρενοκομείου κα ί τών δ ιά φ ο ρ ω ν τομέων του. Μέ βάση μιά κατάλληλη καί επαρκή έρευνα στά μακρο- κα ί μικρ ο-οικονομικά αυτού τού πεδίου, οι π ο λ ιτ ικ ο ί ακτιβιστές πρέπει νά εργαστούν μέ τήν αντι-ψ υχιατρική επίγνωση που τώρα υπάρχει μέσα στήν κατεστημένη ψ υχιατρική δομή καί, π αράλληλα, νά χρησιμοποιήσουν τις αντιφάσεις της γιά νά ευαισθητοποιήσουν τόν π λ η ­ θυσμό μιάς συνοικίας ή περιοχής όσον αφορά τή δυνατότητα γιά μιά αυτο­ διεύθυνση κα ί γιά μιά μή ιατρική επίλυση τών "συνα ισ θημα τικώ ν προ βλη ­ μάτων", πράγμα που δέν αποτελεί πλέον παραβίαση τών ανθρώ πινων δ ικ α ιω ­ μάτων κα ί τοποθετεί τήν τρέλα στόν πυρήνα τής κοινω νικής ζωής. 7. Αυτό τό γράμμα δημοσιεύτηκε από τις εκδόσεις 10/18 σάν τμήμα μιάς συλλογής εκθέσεων που έγιναν από τούς συμμετέχοντες στό Διεθνές Δ ί­ κτυο. Σ ' αυτό επαναλαμβάνονται π ο λλά από τά επιχειρήματα αυτού τού βιβλίου (πα ρα καλώ καί π ά λι νά τά παραλείψετε), αλλά τό συμπεριλαμβάνω εδώ διότι, θεωρώντας τό Δ ίκτυ ο σάν ιστορικά σημαντικό γεγονός, θάθελα ν ' ανταποκριθώ κι εγώ σ ' αυτό τό μικρό κομμάτι ιστορίας που αντιπροσω ­ πεύει. Απομένει νά διαπιστω θεί τί μπορεί νά κάνει τό Δ ίκτυ ο γιά τήν επ ίλυ ­ ση τών δ ικ ώ ν του εσω τερικώ ν αντιφάσεων μεταξύ ιατρικής εξουσίας καί μή-ιατρικής δύναμης) κα ί κανείς δέν μπορεί νά π ρ οβλέψ ει ποιές άλλες μορ­ φές ομαδικής δράσης μπορεί νά τό αντικαταστήσουν στό μέλλον. 8. Σιγισμούνδος: Τώρα λοιπόν, θά σέ σκοτώσω Γιά νά μήν ξέρεις πω ς ξέρω ότι ξέρεις τις αδυναμίες μου. (Κ α ρ φ ώ νει τή Ροζάνα, αλλά δέν καταφέρνει νά τήν σκοτώ σει — Η Ροζάνα είναι μιά γυναίκα μεταμφιεσμένη σέ άντρα.) 9. Υ πάρχουν σίγουρα αμφιλεγόμενα στοιχεία στήν έννοια τής τάξης. Υ ­ π άρχει όμως καί μιά πραγματικότητα γύρω απ' τό ποιός εκμεταλλεύεται

193

ποιόν, Βρίσκοντας τή σχέση τής εκμετάλλευσης, αισθανόμαστε ακόμα καί στό σώμα μας τήν ύπαρξη τών τάξεων. 10. Νομικά καθορισμένο σέ πολλές χώρες — π.χ. από τό σύ λλο γο εργολά­ βων κηδειώ ν στις ΗΠΑ. 11. Γιά νά δράσουμε πρός τό συμφέρον τής υποκειμενικής καί αντικειμενι­ κής μας απελευθέρωσης πρέπει ν ' αποχτήσουμε σαφή συνείδηση γιά τή φ ύ ­ ση τής καταπίεσής μας (κα ί ό χ ι μόνον αυτής!). Δέν πρόκειτα ι γιά τό πνεύμα τού ευρωπαϊκού "αριστερισμού" που θεμελιώ θηκε πάνω στό Δ ια φ ω τισμ ό τού 18ου αιώνα καί σύμφωνα μέ τον οποίο πρέπει νά μισούμε τόν αστό καί τόν αστό που βρίσκεται μέσα στόν καθένα μας. Ο αστός είναι πάντα ο άλλος. Μπορείτε νά τόν δείτε. Νάτας! Η αναγνώριση όμως βασίζεται στήν αυτο-αναγνώριση τής αστικής φύσης τού καθενός. 12. Ο σοσιαλισμός στήν ΕΣΣΔ είναι προφανώ ς ελλειπής εσωτερικά, αλλά βοηθάει στήν απελευθέρωση τού Τρίτου Κόσμου. Ο κινέζικος σοσιαλισμός έχει πετύχει ένα σχεδόν άμεσο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό "π ρ α κτικό " κομμουνισμό. Δέν είναι αλήθεια, όπως είπε ο Ενρίκο Μ περλίνγκουερ, ότι δέν γνωρίζουμε αρκετά γιά τό τί συμβαίνει μέσα στήν Κίνα. Αυτά που έχουν γίνει εκεί είναι αρκετά φανερά (καί δέν βασίζομαι μόνο στή δική μου άμεση εμπειρία). Ω­ στόσο, ο από πολύ καιρό αναμενόμενος γάμος Ρωσίας καί Κίνας δέν έχει α­ ναγγελθεί ακόμα. Ό π ω ς καί νάναι, εμείς έχουμε νά φτιάξουμε τόν δ ικό μας κομμουνισμό. Καί θάναι διαφ ορετικός σέ κάθε χώρα. 13. Έ ν α νευροληπτικό φ ά ρμα κο χω ρίς φενοδιαζίνη που, σέ κανονική δό­ ση, οδηγεί σέ κατάσταση αυτοματισμού εντός είκοσι τεσσάρων ωρών. Ο Μάο Τσέ-Τούνγκ είχε προτείνει κάποτε νά δοκιμάζουν οι γιατροί τή θερα­ πεία που κάνουν πρώτα στόν εαυτό τους. Μιά μέρα μέ αλοπεριντόλ θά σήμαινε τήν εξαφάνιση τών ψ υχίατρω ν καί πολύ περισσότερους χρόνιους σχι­ ζοφρενείς — χημικά ευνουχισμένους καί λοβοτομημένους ψυχίατρους. 14. Διερεύνησα τό θέμα τής δ ιαφ ω νίας στό βιβλίο μου Qui sont les Dissi­ dents? όπου καί περιγράφεται "τό μεγα-Γκουλάγκ τής Δ ύσης". Είναι μιά α­ ναίδεια τών δυτικώ ν ψ υχίατρω ν νά προσπαθούν ν' αθω ώ σουν τις δικές τους πρακτικές κατηγορώντας τούς "α δ ελφ ο ύ ς ” τους στή Σοβιετική Έ νω σ η νιά "δ ια φ θ ορ ά " τής ψυχιατρικής γιά πολιτικούς σκοπούς. Είναι η ίδια η ψ υχια ­ τρική που αποτελεί διαφθορά τής ανθρωπιάς — γιά π ολιτικούς σκοπούς. 15. A . Vazquez (εκτός Χ ιλής), 21ο Διεθνές Συνέδριο Ψ υχολογίας, Παρί­ σι, 1976. 16. Ο Ρ. Ντάλι (καθηγητής τής ψ υχιατρικής στό Κόρκ) μιλά ει γ ι' αυτό στήν έρευνά του πάνω σέ 13 Ιρλανδούς φυλακισμένους που είχαν μακροπρόθεσμα αρνητικές επιπτώσεις στήν προσωπικότητά τους μετά τήν υποβολή τους σ' αυτή τή θεραπεία (Α.Ρ.Α., Ν ΙΑ Μ Α ). 17. Η α γγλική κυβέρνηση υποσχέθηκε τώρα νά σταματήσει αυτές τις μεθό­ δους (άν καί τις συνεχίζει στούς ίδιους τούς στρατιώτες της σάν ένα είδος δι­ δασκαλίας γιά τήν περίπτωση που θά έπεφταν στά χέρια "ενός αδίστακτου εχθρού"). Η στρατιωτική όμως κατοχή τού βόρειου τμήματος τής Ιρλανδίας συνεχίζεται — καί ό χ ι βέβαια γιά νά κατευνάζει τις θρησκευτικές συγκρού­ σεις, αλλά γιά νά αναχαιτίζει τήν απειλή τής ιρλανδικής εργατικής τάξης που μαστίζεται από τήν ανεργία. 18. Δέ νομίζω πως θά πρέπει νά εγκαταλείψουμε ακόμα (καί ό χι μόνο πρός όφ ελος μιάς διαλεκτικής ορολογίας) αυτό τόν όρο που τόν πρωτοχρησιμο-

194

ποίησα στή δεκαετία τού '60, παρά τό γεγονός ότι συχνά έγινε κακή χρήση του κα ί παρά τό γεγονός ότι υπάρχουν ήδη π ιό προχωρημένες περιοχές ερ­ γασίας. π.χ. τού Φ ράνκο Μ παζάλια στήν Ιταλία, όπου η αντι-ψ υχιατρική πρα­ κτική έχει ήδη ξεπεραστεί από μιά μή-ψ υχιατρική πρακτική. 19. Η Αγνή Χέλλερ τής Σ χολής τής Βουδαπέστης, στό β ιβ λίο της "Η Θεω­ ρία τών Αναγκώ ν στόν Μ άρξ", υπογραμμίζει π.χ. τή δια φ ορά ανάμεσα στις πρωταρχικές ανάγκες κα ί τις ριζικές ανάγκες, προκαλώ ντας τήν έντονη αντί­ δραση τού κόμματος, διότι αυτά που λέει, βασιζόμενη σέ μιά εμπεριστατωμέ­ νη μελέτη τών "Ο ικ ο ν ο μ ικ ώ ν καί Φ ιλο σ ο φ ικώ ν Χ ειρ όγρ α φ ω ν τού 1844" κα ί τό Grundrisse τού Μάρξ, είναι πολύ πιό ανατρεπτικά γιά τή γραφ ειοκρα τία α­ πό τό σοσιαλισμό "μέ φ ιλελεύθερο π ρ όσω πο" τού Ντούμπτσεκ. Τ ό πρόσωπο μπορεί νά είναι μάσκα' εκείνο που μετράει είναι η πραγματικότητα. 20. Αυτή η παλινδρόμηση στά βάθη τής θεσμικής μήτρας είναι μιά "κα νο νι­ κή " παλινδρόμηση που δ ύσκολα μπορεί νά τήν ξεχω ρίσει κανείς, αλλά είναι ενάντια στή μυθοποίηση απ' τήν οποία ξεκινάει η αυθόρμητη "π α λινδ ρ ό μ η ­ ση" τής τρέλας.

195

Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΣ ”Δέ λέω ότι υπάρχει μιά ριζική ανάγκη νά τρελαθεί κανείς, αλλά ότι η τρέλα είναι μιά απελπισμένη έκφραση μιάς ριζικής ανάγκης γιά ... α λλαγή ”. Τό σχόλιο αντό τού Ντέιβιντ Κούπερ είναι ενδεικτικό γιά τή μελέτη του πάνω στή γλώ σσα τής τρέ­ λας. Τό νά τρελαίνεσαι γιατί δέν υπάρχει άλλη διέξοδος σημαί­ νει νά χρησιμοποιείς αυτή τή γλώ σσα τόσο σάν έκφραση μιάς ανάγκης όσο καί σά μιά πρόκληση απέναντι στόν κόσμο που δέν κατορθώνει νά δει τήν ανάγκη αυτή. Έ τσι η τρέλα γίνεται τό κατηγορητήριο τής αποτυχίας μας νά ενοποιήσουμε τή σε­ ξουαλικότητα, τή ζωή καί τήν αυτονομία μας.